L'École nationale des chartes met à disposition cette ressource électronique structurée, protégée par le code de la propriété intellectuelle sur les bases de données (L341-1), selon les termes de la licence Creative Commons : « Paternité - Pas d'Utilisation Commerciale - Pas de Modification ; 2.0 France ».
Tout litige soulevé par le non respect des termes de cette licence sera soumis à la juridiction des tribunaux de Paris.
Ce fichier est issu d'une numérisation OCR dans le cadre du projet de numérisation des cartulaires d'Île-de-France mené par la bibliothèque de l'Ecole des chartes.
Établissement : Chapitre cathédral de Chartres.
Cartulaire factice, dans l’ordre chronologique, composé d’une sélection d’originaux et de copies des cartulaires anciens.
Total des actes édités : 398 (1 du VIe siècle, 3 du VIIIe siècle, 2 du IXe siècle, 5 du Xe siècle, 14 du XIe siècle, 123 du XIIe siècle, 241 du XIIIe siècle, 9 du XIVe siècle).
Le diocèse de Chartres est l’un des plus anciens et des plus importants de la Gaule à
la fin de l’Empire romain. La légende veut que dans la forêt des Carnutes, des druides
aient fondé un temple en l’honneur d’une vierge devant enfanter, et que les saints
évangélisateurs Altin et Eodald aient trouvé la région déjà chrétienne avant l’heure dès
le Ier siècle de notre ère. Plus probablement, la région a été
évangélisée au cours du IIIe siècle, sous l’action des mêmes
personnages. Au moment de la chute de l’empire romain, le diocèse de Chartres est l’un
des plus vastes de Gaule, au premier rang de ceux de la province de Lyonnaise quatrième.
La ville romaine, Autricum, était déjà un centre économique important
dès avant l’arrivée du christianisme. La puissance de l’évêque et du chapitre de
Chartres trouve l’une de ses sources dans la richesse du pays environnant, la Beauce, où
le chapitre possède de grands domaines.
En 876, un don du roi Charles le Chauve à l’évêché de Chartres, la relique du voile de
la Vierge, est à l’origine d’un important mouvement de pèlerinage qui fait la fortune de
la cité et la puissance des institutions religieuses locales. L’éclat matériel de la
cité se double d’une grande renommée intellectuelle, cristallisée autour de la figure de
Fulbert de Chartres. Ce saint évêque est à l’origine du développement de la célèbre
« école de Chartres » qui s’épanouit pendant plus de deux siècles, sous l’action de
maîtres tels que Thierry de Chartres, Bernard de Chartres, et surtout le juriste Yves de
Chartres, figure éminente de la réforme de l’Église au XIe
siècle.
Le chapitre est probablement formé à l’époque carolingienne, soumis dès l’origine à la
règle édictée pour les chanoines par Chrodegang de Metz au VIIIe
siècle, puis à sa nouvelle forme donnée par le diacre Amalcaire au IXe siècle. En 889-890, des documents mentionnent un conseil de canonici autour de l’évêque Aimery. La vie canoniale semble s’être plutôt
relâchée autour de l’an mil, si l’on en juge par la pugnacité qui anima Fulbert dans sa
lutte contre le non-respect de la règle. Son œuvre a été poursuivie par Yves, puis par
une série de prélats remarquables, qui ont restauré aux XIIe et
XIIIe siècles l’observance des préceptes canoniques.
Un texte cité par les éditeurs de ce cartulaire, intitulé e siècle, époque où les évêques décident de diviser le temporel. Cette
répartition a d’ailleurs suscité des conflits incessants. De même, la puissance de
l’évêque ne va pas sans faire de l’ombre au comte dont dépend la ville. Les deux
personnages exercent chacun une part de la puissance publique : ainsi, le comte jouit du
droit de battre monnaie, tandis que l’évêque conserve les coins ; tous deux se disputent
les revenus du droit de ban et des tonlieux. Cette rivalité débouche sur des rixes
parfois sanglantes entre partisans de l’évêque et partisans du comte, qui tente
régulièrement de s’emparer par confiscation des biens de l’église à l’occasion de la
mort de l’évêque.
Malgré ces conflits, la puissance temporelle et matérielle du chapitre cathédral de Chartres connaît un accroissement constant, ce qui ne va pas sans heurts. En 855, les Normands mettent à sac et détruisent l’église cathédrale. En 962, l’édifice est à nouveau incendié par le duc Richard de Normandie, alors en guerre contre le comte de Blois Thibaud le Tricheur.
En 1020, Fulbert fait reconstruire sa église, encore une fois détruite par un incendie.
Le XIe siècle voit la cathédrale s’agrandir et s’embellir grâce aux
donations abondantes des puissants comme des humbles. La façade et le narthex sont
achevés vers 1050 grâce aux dons des chanoines, puis le comble est bâti grâce à la
générosité du roi Henri Iᵉʳ. En 1087, on achève d’élever le clocher aux frais de
Guillaume le Conquérant, pour le repos de l’âme de sa fille. Vers 1100, sous l’épiscopat
d’Yves, on construit un jubé et on pose dans le choeur un dallage de marbre offert par
le doyen Zacharie. On place une statue dorée de Notre-Dame à la porte de l’église aux
frais de Richer, archidiacre de Dunois. La salle capitulaire est achevée vers 1090.
Les donations et legs continuent sans tarir, permettant par exemple l’installation de
verrières. En 1194, un grand incendie dévaste la cathédrale, suscitant un nouvel afflux
de donations des chanoines, qui permet d’élever le vaste édifice gothique existant
aujourd’hui. Aux XIIIe et XIVe siècles, les
fondations de chapelles abondent et permettent d’entrevoir le réseau des bienfaiteurs et
des personnes attachées à l’église, qui seront évoqués plus en détail. Parallèlement, le
profil des donateurs se diversifie. On peut alors mesurer l’importance que le chapitre
de Notre-Dame de Chartres a acquise et conserve tout au long du Moyen Âge, et même
au-delà.
Le diocèse de Chartres est l’un des plus importants de la Gaule chrétienne, le second
après celui de Sens. Il s’étend sur 200 km de long et 60 de large. Il comprend la
Beauce, mais aussi le saltus du Perche, le pays de Dreux, une bonne
partie du Pincerais, le Dunois, le Blésois et la presque tout le Vendômois. Au Nord, la
limite est formée par les méandres de la Seine.
Bonne approche du temporel du chapitre dans
Comme on l’a déjà esquissé, le chapitre de Notre-Dame de Chartres bénéficie des
largesses des chanoines et des évêques issus des plus hauts lignages (Fulbert, Guillaume
aux Blanches Mains, Jean de Salisbury). Tout au long du Moyen Âge, les donateurs laïcs
ne sont pas moins illustres : parmi eux, les comtes de Blois et de Champagne et leurs
épouses, telles Adèle, femme du comte Étienne-Henri, Ermengarde, femme d’Eudes II, ou
Marie, femme d’Henri le Libéral, mais aussi les rois de France, de Charles le Chauve
jusqu’à Louis XIII et Anne d’Autriche, en passant par Berthe, épouse du roi
Philippe Ier. Les comtes de Bretagne rivalisent de prodigalité
avec les souverains anglais, au premier rang desquels Guillaume le Conquérant et la
reine Mathilde. Les riches laïcs chartrains ne sont évidemment pas en reste, et les
documents montrent combien matrones ou marchands fortunés savent se montrer
généreux.
Les fonds de l’évêché et du chapitre cathédral de Chartres ne sont, à de rares exceptions près, pas antérieurs à l’incendie qui a détruit la cathédrale en 1194. Ils ont été versés en 1793 aux Archives départementales d’Eure-et-Loir, alors installées au palais épiscopal avec le reste des services de la Préfecture. Ces archives ont souffert de tribulations incessantes : elles ont occupé successivement la chapelle Saint-Piat, dans le prolongement du chevet de la cathédrale, puis les combles de la Cour d’Assise de 1823 à 1854, un bâtiment trop étroit ensuite, avant d’être transférées en 1907 au Grand Séminaire où elles se trouvent toujours.
Les saisies révolutionnaires ont été accompagnées d’actes de vandalisme : la grande masse des pièces de procédure qui constituait la moitié du fonds du chapitre a été brûlée. Plus tard, des registres d’actes capitulaires en ont été distraits pour être cédés à la Bibliothèque municipale de Chartres, sous prétexte de gagner de la place. Au moment où Lucien Merlet est nommé archiviste d’Eure-et-Loir, en 1852, les séries n’ont pas encore reçu leur cotation définitive, et les documents sont regroupés pêle-mêle dans les liasses.
Le fonds du chapitre cathédral constitue pourtant l’ensemble le plus remarquable de ce
dépôt. Aujourd’hui au cœur de la série G, il porte les cotes G 130 à G 2920.
L’inventaire moderne suit à peu près un classement opéré en 1780 et reporté dans six
volumes d’inventaire : dans son état de 1852, le fonds en est un reflet assez exact,
bien qu’endommagé par la Révolution. Il est conservé dans des layettes numérotées de I à
CXVI, dites « caisses » jusque dans le caisse suivi d’un chiffre romain) et la cotation
actuelle, mais l’usage de l’
Plusieurs compilations médiévales et modernes ont été exploitées par les éditeurs
(Stein no 882-886), qui ont ignoré un manuscrit conservé à Toulouse
(Stein no 886).
Lépinois et Merlet ont joint à leur cartulaire un nécrologe dressé par leurs soins à partir d’un ensemble de documents nécrologiques alors conservés pour l’essentiel à la Bibliothèque municipale de Chartres, dont voici la liste :
La plupart de ces documents ont été vus et édités par o 899-915
Une partie des pièces réunies par Lépinois et Merlet ne sont pas des actes, mais de petits traités reliés :
Quelques dossiers peu volumineux concernant le chapitre cathédral de Chartres sont conservés aux Archives nationales sous les cotes L 729 et S 3244. Ils touchent en majorité la période moderne, et Lépinois et Merlet ne semblent pas s’en être servis.
Le cartulaire est précédé d’une introduction monumentale dont le propos, là encore, était de combler une vide historiographique en posant les premiers jalons d’une histoire économique du pays chartrain. Cependant, il s’agit là de l’aboutissement d’un chantier ouvert par Lépinois au cours la décennie précédente, qui a déjà produit une importante monographie :
Ces travaux ont été complétés plus tard par des ouvrages plus resserrés chronologiquement :
Ce dernier ouvrage est conçu comme une histoire topographique chartraine, rue par rue.
L’ouvrage de Chédeville a été prolongé récemment par une étude consacrée à la fin de la période médiévale :
Le trésor de la cathédrale a suscité de nombreuses études, parmi lesquelles il faut citer :
La cathédrale a suscité d’innombrables études, mais celle de René Merlet, fils de l’auteur du cartulaire, a fait date :
La synthèse la plus complète est aussi la plus récente :
La prosopographie du clergé n’est pas en reste :
Il convient de rappeler que les travaux de Merlet et Lépinois trouvent un antécédent important dans ceux de Jean-Baptiste Souchet (1589-1654), publiés seulement au XIXᵉ siècle :
Enfin, de manière générale, les 216 numéros de la
Lucien Victor Claude Merlet (1827-1898), né à Vannes, licencié en lettres et en droit, est ancien élève de l’École des chartes et de l’École nationale d’administration. Titulaire du diplôme de paléographe en 1848, il est nommé archiviste d’Eure-et-Loir en 1852 sur la recommandation de Benjamin Guérard, directeur de l’École des chartes. Correspondant de l’Académie des inscriptions et belles lettres, membre du Comité des travaux historiques, il est aussi un animateur actif des études historiques dans le pays de Chartres : aux côtés d’Arcisse de Caumont, il fonde en 1856 la Société archéologique du département d’Eure-et-Loir, qu’il préside jusqu’à sa mort et qui patronne notamment la publication du Cartulaire de Notre-Dame de Chartres. Il organise les Archives du département, supervise la construction d’un nouveau bâtiment destiné à les recevoir, et les pourveoit en inventaires sommaires particulièrement équilibrés ; parallèlement, il structure les archives de nombreuses communes, au nombre desquelles on compte Dreux et Châteaudun. Chevalier de la Légion d’honneur, officier de l’instruction publique, Lucien Merlet meurt à Chartres le 20 juillet 1898.
Ses travaux abondants portent particulièrement sur l’histoire du sud de l’Île-de-France
et ses sources médiévales : éditeur infatigable, il publie aussi bien des instruments de
travail :
Son fils René poursuit son œuvre : il publie à titre posthume un ouvrage
prosopographique écrit à deux mains avec son père,
Sources :
Son collaborateur Eugène de Buchère de Lépinois n’a pas laissé un œuvre aussi
considérable : il a principalement publié une
Les deux érudits entendaient compenser une lacune historiographique importante, tout en s’inscrivant dans la vogue des éditions de cartulaires, type documentaire considéré alors comme le meilleur support d’étude d’un établissement ecclésiastique au Moyen Âge. Ils se sont inspirés du cartulaire de Saint-Père de Chartres et de celui de Notre-Dame de Paris, tous deux édités par Benjamin Guérard, le premier en 1840, le second en 1850. Il s’agissait d’ailleurs de combler le vide qui existait entre ces deux modèles, dans la mesure où ils concernent aussi bien l’Île-de-France à une niveau général que le pays chartrain en particulier.
Le noyau de cette compilation factice, étalé sur deux volumes, est intitulé
«
L’ambition avouée de publier une somme historique complète sur le chapitre cathédral et
le diocèse de Chartres a en outre poussé les deux éditeurs à réunir, autour ou au sein
même de leur restitution d’un cartulaire virtuel, un certain nombre de pièces
extérieures, documents narratifs ou normatifs. Il s’agit des « varii
codices » ou « documents » désignés dans les différents titres du cartulaire. De
fait, le « Texte du cartulaire » s’ouvre sur le o 18 ; t. I, no 1, p.
1-66)
À la suite de ce prolégomène sont réunis les actes du chartrier retenus (t. I, p.
67-263 : actes datés de 573 à 1199 ; t. II, p. 1-277 : de 1200 à 1391). La substance de
ce corps d’ouvrage émane de deux sources principales : le fonds du chapitre déjà évoqué,
qui a alimenté le cartulaire à partir de 1194, d’une part, et de larges extraits des
deux exemplaires du e siècle, d’autre part. Les actes sont classés dans l’ordre
chronologique :
Il est à noter qu’à partir du document no LIX (1150), les actes non
conservés repérés à l’aide de l’in
extenso, de manière à alléger l’ensemble. En guise de pendant à la
Le tome III présente quant à lui un nécrologe (p. 1-226) dressé à partir de BM Chartres
no 25, complété par d’autres documents nécrologiques de diverses
époque, et s’achève par un dispositif de tables destiné à faciliter l’exploitation des
actes édités en amont : un « dictionnaire topographique et index géographique » (p.
227-317), une « table des noms » (p. 319-391) et le « Pouillé du diocèse de Chartres au
XVIIIe siècle » (p. 393-438).
En tête de cet ensemble composite, les auteurs ont pris soin de ménager une vaste introduction qui cimente leur ouvrage (t. I, p. XXI-CCIII). Si elle revient en détail sur l’histoire des évêques et de leur diocèse, et s’appesantit au passage sur l’organisation, la hiérarchie et l’administration du chapitre cathédral, sans faire l’économie d’une description du trésor de la cathédrale, elle offre également l’occasion d’une étude ambitieuse de l’économie agraire de la Beauce. Elle vise aussi à répondre à des questions incidentes telleS que l’origine de l’église de Chartres ou les limites du diocèse.
De manière générale, le lecteur est amené à déplorer l’extrême parcimonie des indications qui permettraient de reconstituer la démarche des deux auteurs. La dimension expérimentale du projet aurait pourtant justifié des explications détaillées, à même de défendre et de mettre en valeur le large cadre choisi. Ainsi, quelle est la part de l’entreprise érudite dans la genèse de l’édition, par rapport aux motivations archivistiques que l’on devine au cœur des préoccupations de Lucien Merlet ? Qu’est-ce qui a motivé la sélection de tel ou tel acte dans le chartrier du chapitre, à partir du moment où l’inflation documentaire ne permet plus de tout éditer ?
Les réponses à ces questions de fond sont trop souvent abandonnées à la libre
appréciation du lecteur, auquel on laisse par exemple le soin de constater par ses
propres moyens que les auteurs ont cherché à rassembler systématiquement, à des fins
d’exhaustivité, l’ensemble des actes conservés antérieurs au sinistre de 1194. Dans le
même ordre d’idée, aucune explication n’est fournie sur le caractère provisoire du
système de cotation du fonds du chapitre. On déplore surtout une absence totale de
présentation des sources, de leur localisation ou de leur organisation. Les documents
originaux utilisés sont identifiés au cas par cas sous forme de notes, encore que
certaines clefs aussi indispensables que l’
Une courte préface apporte tout de même quelques éléments d’interprétation. Les auteurs avouent d’emblée que leur entreprise a suscité une polémique du fait des problèmes méthodologiques qu’elle n’a pas manqué de poser : « Nous n’avons pas ici suivi tout-à-fait la règle généralement adoptée. Quelques savants diplomatistes de notre époque nous ont contesté, nous le savons, à nous autres modernes, le droit de faire un cartulaire pour un établissement n’en ayant jamais possédé. » Mais il n’a pas été pas question de s’appesantir sur ce point, et la discussion reste à l’état d’ébauche.
Le caractère atypique de tel ou tel document a bien souvent constitué un critère
suffisant pour garantir son insertion dans l’édition finale : il en résulte un produit
hétérogène, qui ressemble davantage à un cabinet de curiosités diplomatiques ou
historiques qu’à un cartulaire aux logiques domaniales clairement affirmées. Un aspect
de cette hétérogénéité est l’ambitus chronologique inhabituellement large pour un
cartulaire : le dernier document de la partie « Instrumenta » date en
effet de 1391. C’est sans parler du pouillé, qui présente un tableau du diocèse de
Chartres en 1789 ; mais dans ce cas, l’influence de l’édition du cartulaire de
Notre-Dame de Paris par Guérard, modèle souvent invoqué, est sensible.
Enfin, la répartition des tâches entre les deux auteurs n’est pas explicitée. Il est
possible toutefois de supposer que Lucien Merlet s’est occupé du repérage et de
l’édition des actes, tandis qu’Eugène de Lépinois a pu mettre à profit l’expérience
acquise lors de l’éfition de son
De nombreux points positifs viennent compenser les défaillances du parti général, sans
remédier pour autant à l’hétérogénéité du résultat ou au manque de justification des
choix opérés. De fait, ils concernent surtout la qualité formelle de l’édition. Les
tables du tome III, limitées à un index locorum et un index nominum, remplissent parfaitement leur rôle ; quant à l’index
rerum, il est suppléé, de l’aveu des auteurs, par l’introduction. Les deux tables
sont d’un usage très commode : ainsi, l’index géographique répertorie toutes les
graphies rencontrées d’un nom de lieu, et renvoie toujours à une seule autorité. Fait
appréciable, il prend également en compte les noms de rues, de paroisses et de faubourgs
de Chartres.
Les auteurs précisent dans leur préface que l’abondance des notes, dont le dispositif est censé faciliter l’élaguage du trop volumineux fonds du chapitre, a requis de donner la préférence au français plutôt qu’au latin, pour des raisons de clarté. La description assez complète des sceaux, quand ils existent, est une bonne initiative qui n’est pas encore entrée en coutume à cette époque.
Epistola synodi Parisiensis IV ad Sigibertum regem, ut causam Promoti non defendat, quem Ægidius, episcopus Remensis, in Dunensi castro episcopum consecraverat.
« Domino gloriosissimo atque sanctæ ecclesiæ catholicæ filio,
Quantum ineffabili gaudio synodali
Nuper etenim, non absque conniventia gloriæ vestræ, sicut credimus, evocati
Quam rem, licet
Et quia nobis necesse fuit ut, juxta Canonum constituta, personæ temerariæ
deberet præsumptio coerceri, ideo, salutis obsequium digno in Christo
officiositatis et reverentiæ cultu præbentes, poscimus ut vos, quos Deus et
culmine præcipuos et sinceritate præclaros esse præcepit, non quocumque, aut
quorumcumque temerario consilio ad defensanda hujusmodi scandala misceatis : quia
Deum sufficit nosse nos nequaquam penitus velle contra vos divinam iracundiam
promoveri.
Annis multis gloriam regni vestri potentia divina cum omni felicitate conservet,
domne gloriosissime et præcellentissime domne.
Data epistola
Constitutio dotis ex quibusdam rebus in vicaria Gaugiacense.
« Cum constet fœcunditatem humanæ prolis a proteplasto Domino præcipiente
crevisse,
Crescite, inquiente, et
multiplicamini ; atque ob adjuFaciamus ei adjutorium
simile sibi, et : Idcirco relinquet homo patrem et matrem, et
adhœrebit uxori suœ, et erunt duo in carne una. Et, ut certius humana
fragilitas possit dignoscere bonum atque a Deo constitutum esse conjugium, ipse
auctor redemptionis Christus, Dei filius, invitatus ad nuptias, venit, ibique
aquas in vinum mirabile convertit.Ideoque ego, in Dei nomine,
Ergo dono tibi donatumque secundum Legem Salicam in tua dote, a die præsenti,
jure legitimo, in perpetuum esse volo, et de meo in tuum jus et dominationem trado
atque transcribo, hoc est, mansum juris mei indominicatum, cum aliis
cum infantibus
Qui præscriptus mansus, cum omnibus appenditiis, est in pago
Hæc omnia superius com
Dono etiam tibi in præfixo pago vel in eadem vicaria, in loco qui dicitur
Donation à l'abbaye de Saint-Denis-en-France par le roi Pépin, de la forêt Yveline,
quod antea exinde ad
loca Sanctorum per strumenta cartarum noscitur fuisse concessum, et entre
autres à l'église Notre-Dame de Chartres,
De donatione terræ de Mala-Domo.
« Ego
Teste cultro meo. »
Donatio Caroli-Calvi, regis Francorum, « de Gulmari-Culte. »
« In nomine sanctae et individuae Trinitatis,
Regalis celsitudinis mos est fideles regni sui donis multiplicibus et honoribus
ingentibus honorare sublimesque efficere : proinde ergo morem parentum regum,
videlicet predecessorum nostrorum, sequentes, libuit amplitudini nostrae
celsitudinis quendam fidelem nostrum atque ministerialem, nomine
Quae siquidem res sunt sitę, in pago
Unde hoc altitudinis ac magnitudinis nostrae preceptum fieri et jamdicto fideli
ac ministeriali nostro
Preter haec etiam, in loco qui dicitur
xlHaec omnia superius descripta et actenus preceptis nostrae auctoritatis prefato
fideli nostro relaxata, cum suis adjacentiis ac mancipiis desuper commanentibus
vel sibi legitime pertinentibus, universaliter illi ad proprium largimur et de
nostro jure in jus ac dominationem illius, sollemni more, transferimus atque
delegamus ; eo siquidem tenore ut quicquid ex eisdem rebus ac mancipiis ab hinc et
in reliquum, pro sua oportunitate ac commoditatis libitu, saepedictus
Et ut haec nostrae largitionis auctoritas firmior habeatur ac per futura tempora
diligentius conservetur, manu propria subter eam firmavimus anulique nostri
impressione insigniri jussimus.
Signum
Ego
Data
xxxActum monasterio
In Dei nomine feliciter. »
Carta Odonis, regis Francorum, de quibusdam rebus in villa Gaugiaco.
« In nomine sanctae et individuae Trinitatis,
Regalis celsitudinis mos est fideles regni sui donis multiplicibus atque
honoribus ingentibus honorare sublimesque efficere.
Noverit igitur omnium fidelium sanctae Dei ecclesiae et nostrorum, tam presentium
quam et futurorum, sollertia, quoniam placuit serenitati nostrae quendam fidelem
nostrum, nomine
Sunt autem eaedem res in pago
Nos itaque beneficium jamdicto fideli nostro, jure beneficiario et usufructuario,
concedimus, quatenus dum idem
Unde hoc nostrae celsitudinis preceptum fieri et memorato fideli nostro dari
jussimus, per quod precipimus atque jubemus ut ab hodierna die jamdictus fidelis
noster
Et ut haec nostrae largitionis concessio ita in omnibus conservetur atque verius
credatur, annulo nostro insigniri jussimus.
Datum
Actum
In Dei nomine feliciter, amen. »
Carta Hugonis, Francorum ducis, de quodam fisco, vocabulo Uno-Gradu.
« In nomine summi et eterni Salvatoris domini nostri
Cum, in hac ancipiti et
Noverit igitur omnium sancte Dei ecclesie fidelium, presentium atque futurorum,
nostrorumque successorum prudentialis sagacitas quod, hujus sancte exhortationis
commonitione roborati ac divine inspirationis gracia edocti, quendam fiscum
nostrum, vocabulo Uno-Gradum, quem libere ac
jure hereditario hactenus possedimus, qui est in pago
Concedentes itaque hoc juris nostri datum, deliberando statuimus ut pastibus
fratrum jamdicte ecclesie delegetur eorumque stipendiis et usibus deputetur, unde
cotidiani victus alimenta habeant et divinis cultibus atque exercitiis
spiritualibus liberius inserviant, pro nobis eciam ac conjuge nostra, necnon et
omni sobole, jugiter ad Dominum indefessas preces effundant, quatinus idem,
genitricis sue,
Si quis autem parentum, heredum vel proheredum nostrorum seu aliqua calumpniatrix
persona hujus tradicionis auctoritatem deinceps violare temptaverit, trine uneque
Deitatis iram incurrat,
Quatinus autem hec pagina validioris firmitatis robur obtineat, manu propria, nos
et filius noster
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum iterum
Signum
Signum
Signum
Signum iterum
Si
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Datum
En 1317, Philippe-le-Long confirma au Chapitre tous les droits autrefois cédés à
l'église de Chartres par Hugues, duc de France, sur la seigneurie d'Ingré et
notamment sur les bois dudit lieu, vulgairement appelés bois Sainte-Marie,
abandonnant au Chapitre tout droit de gruerie et toute justice haute, moyenne et
basse sur lesdits lieux. La reine Clémence de Hongrie, veuve de Louis-le-Hutin,
confirma de nouveau cette donation en 1323. (Orig. en parch. C.
XXXIII ter, A, 3).
Les bois de Sainte-Marie faisaient partie de la forêt d'Orléans et comprenaient
environ 122 arpents. (Mémoire dressé pour le Chapitre en 1738.
C. XXXIII ter, A, 9).
De rebus quas dedit vel reddidit Ragenfredus episcopus abbatiæ Sancti-Petri Carnotensis, et de quadam commutatione cum canonicis Sanctæ-Mariæ
« In nomine sanctæ et individuę Trinitatis,
Quotienscumque precedentium patrum ad medium deducuntur exempla, sanis mentibus
incitamenta sunt virtutum, informatio melioris vitę, inoffensa progressio vię
mandatorum Dei.
Divina autem, quia sunt pleraque rationis incapabilia ammirationis, nonnunquam
subeunt contemplativa.
Unde ego
Cujus clementię magnitudo, licet ubique terrarum se dignanter impendat, ut michi
tamen videtur, pre reliquis, nostrę sedis diocesim suę dilectionis amore dignam
duxit, dum, exigente filiorum suorum peccaminum mole, ita eam verbere
disciplinalis
Nullus honor impendebatur locis, voraci eos indifferenter flamma lambente, nulli
dignitati, ętati vel sexui accedebant remedia parcendi, gladio impiissimę
crudelitatis universa metente.
Tunc omnia hujus episcopii destructa sunt igne, monasteria consumpta, ęcclesię
pęne omnes fundetenus dirutę.
Si qua vero eorum evasere manus, domesticę oppressionis tam privatorum quam
potentum senserunt detrimenta.
Tandem prospiciens de excelso propitiatio superna, indoluit afflictorum lacrimis
et gemebundis miserorum querelis, sicque, cęlis misericordię rorem stillantibus,
obsidioni pęnę protritę urbis, divina se subveniendo, indulsit, dum post illorum
bellorum validissimam oppressionem diu optatę pacis gaudia arridere concessit.
Interea, non multo post,
Erat in suburbio jamdictę urbis
Quod superna annuente gratia et antistitis favorabili accedente in hoc suadela,
sui compos effectus est voti.
Preparatis siquidem impensis, non parvę jecit fundamenta fabricę, et, procedente
temporis spacio, superposuit basilicam quantitatis amplę, pulcritudinis operosę,
sicut in presenti facile est cernere, ilicoque, auctoritate pontificali,
canonicorum servitia inibi delegavit.
His ita se habentibus, ultimo vocationis suae diem presule sortito, ego
Ad quod, reor, non se difficulter obtulit materiei prebitio ; namque pervidens
premissi Sancti-
Quo adventante, cum quibusdam ejusdem ordinis comitibus una cum eo, in
antiquitatis monastice observantiam sepedictum reformavimus locum.
Quibus monachis, ne incusandę egestatis penuria subiret occasio evagandi foras,
quęcumque eidem loco a predecessorum nostrorum aliorumque invasionibus injuste
videbantur substracta, tam ex beneficiis militaribus quam et nostro indominicato,
ut se temporis optulit ratio, reddere studuimus, quanquam vita comite, si facultas
subpeditaverit, pluriora reddere michi animus suggerit, quorum quędam huic
pontificali privilegio, quędam aliis inserere ratum duximus.
Reddimus itaque eis terram quandam a suis antecessoribus, priscis temporibus,
possessam, postea malo ordine subtractam, quatenus illam pleniter possideant,
veluti illorum predecessores eam tenuisse, multorum testimonio, comprobantur.
Ipsa vero terra conjacet infra et extra muros
Una fronte terminatur terra
Commutavimus etiam, pro terra quam habebant in loco
In ipso situ cęnobii dedimus eis hortum cum
xvcimFacta est autem
Dedimus etiam, ex potestate
In pago quoque
Has omnes ęcclesias reddimus eis, concedentes decimas et remittentes synodum et
circadas ; simul etiam et de ecclesia in
Reddimus etiam illis, in pago
De cetero, sub pontificali excommunicatione auctorabili et anathematis
condempnatione inevitabili, interminamus, tam presentibus quam cunctis insuper
venturis
paratas nominant, non in terrarum invasione nulla secularis dignitatis
ambitio, ejus potestatis homines distringere presumat, non thelonea, non freda
extorquere, non quaslibet vel minimas sibi suorumque servientium inrogare
injurias, quin potius, remota inquietudine sollicitudinis, tranquillam in Dei
servitio et in monachico preposito ducant vitam, memores, omni tempore, nostri
nobisque commissę ecclesię, inter suorum tam privatarum quam et communium
orationum.Quod si quis his episcopalibus decretis obviare presumpserit aut irrita facere,
ęternę maledictionis confodiatur jaculis, et cum
Ut autem hujus privilegii auctoritas inconvulsam perpetualiter obtineat
firmitatem, tam nostra quam coepiscoporum manibus subterroborandam decrevimus.
Actum
Subscripti inantea, postea firmaverunt :
« Scriptum Ragenfredi episcopi de XII prebendis in ecclesia Sancte-Marie ab ipso datis » Sancto-Petro Carnotensi.
« Ego
Cenobium, in honore apostolorum
Ego itaque
Verum quia minus, ut animus suggerit, peragere valemus, ipsis fratribus, cum
consensu canonicorum, in nostra ecclesia
Eligant autem monachi sibi bonorum operum exemplis eos commenentem, antistiti
offerentes dono benedictioneque donandum.
Itaque, omni sollicitudinis inquietudine remota, tranquillam in Dei servitio
ducant vitam, nostri memores inter communium vota orationum.
Si quis autem his pontificalibus decretis obviare, aut irrita facere
presumpserit, jaculo dampnationis confodiatur eterne, et cum
Ut autem hujus privilegii auctoritas inconvulsa permaneat, tam nostra quam
coepiscoporum manibus ducisque, subterroborandam decrevimus.
Actum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
« De commutatione facta inter canonicos Sanctae Mariae Carnotensis ecclesie et monachos Sancti-Petri. »
« In Dei Patris et Filii et Spiritus-Sancti nomine, qui est unus potentialiter et
trinus personaliter.
Facta est commutatio inter canonicos
Dederunt sane prefati canonici
Econtra vero, mutua vicissitudine, receperunt a nobis monachis, videlicet
Harum autem situs villarum in pago
Quod, ea ratione atque intentione, noverint tam presentes quam superventuri
fideles sanctae Dei ęcclesię factum, ut inviolabilis et semper benefida caritatis
custodia conservetur inter utrumque ordinem, prout tempus et res, Deo provisore,
dictaverit.
Ut autem hęc inconvulsam obtineat firmitatem, manibus clericorum obtulimus
examussim roborandam.
Donation faite à l'église de Chartres par Avesgaud, d'une certaine église sise à Illiers, dans le territoire d'Evreux, avec toutes ses dépendances ; ladite église à lui appartenant en vertu du don qui lui en avait été fait, à titre de bien héréditaire, par la comtesse Ledgarde ; cette donation faite dans l'intention que les chanoines de ladite église prient Dieu pour le repos de son âme et de celle de ladite comtesse.
« De dono Ebrardiville et aliorum reddituum qui sunt in Normania. »
« Regnante domino
xvEgo
Notum igitur esse volo omnibus christianis, tam presentibus quam futuris,
qualiter ecclesiam sancte Dei genitricis
Dono itaque, pari voto et communi favore filiorum necnon et affinium meorum, et
de jure meo in propriam ditionem Dei, cujus omnia sunt, et
Hec itaque dona, pro qualitate peccatorum nostrorum modica, pro excellentia vero
Quatinus autem hec donatio perpetua sit stabilitate subnixa, litterarum exinde
noticiam scribere mandavi, scriptum vero signo crucis et mei nominis roboravi,
filiorum quoque et affinium, necnon et eorum quorum intererat manibus corroboravi
simul et omnibus insigniri precepi.
Datum
« Roberti, regis Francorum, de Humellis, de Brissart, Campisilve,
et Fermaincourt et aliis. »
« In nomine summi et æterni regis, domini
Noverit itaque sanctæ Dei æcclesiæ fidelium sollertia et palatinorum simul
industria qualiter ad majestatis nostrę mansuetudinem suplex accessit noster a
secretis
Cujus salubri desiderio nequaquam contraire sed satisfacere gratanter
elegimus.
Est autem ipse alodus, de quo supradictam elemosinam facere constituit, in
Hunc ergo, cum omnibus appendiciis suis, quorum hęc sunt nomina :
Illa vero omnia que sibi de his retinuit nullomodo occupabit neque de sua manu
foras mittet, neque per dotem, neque per beneficium, quin totum ad
Ut autem opus hoc pietatis et ejusdem operis noticia permaneant undique
stabiliora, manu mea illam firmavi et
Ego vero sigilli nostri impressione signari mandavi, ut si quis illud attaminare
presumpserit, tanquam reus majestatis qui capiti meo injuriam intulerit, auri
libras
Propter hanc autem elemosinam,
Actum publice
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum filiorum ejus
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Data
xxxv
« Henrici, regis Francorum, de Uno-Gradu. »
« In nomine sancte et individuę Trinitatis, Patris videlicet, et Filii et
Spiritus Sancti, ego
Si erga cultum Sanctorum et utilitatem ecclesiarum antiquorum institutio nos
voluit esse devotos, quanto magis erga singularem memoriam nostrę Salvationis,
videlicet Dei genitricis, quam post Deum credimus et confidimus non solum nostrę
salutis amminisculum, sed etiam plenum effectum.
Unde, pro adquisitione æternę felicitatis admodum sollicitus, circumspexi si
circa me aliquid haberem quod ejus famulatui et promerendę gratię impendere
possem.
Et hoc mihi aliquantisper cogitanti, ad memoriam rediit canonicorum
Ego vero petitionis ipsorum exaggerando cumulum, universa concedo quęcumque
quelibet terra prefati fisci mihi meisque hactenus persolvere consueverat,
quatenus in eo habitantes tutius vivere, et idcirco quęcumque ab eis usibus
canonicorum debentur plenius valeant reddere, exceptis
Et ut nostrę liberalitatis munificentia omnibus sancte matris ecclesię fidelibus
et nostris esset nota, summo studio et diligentia precipimus exarari et sigilli
nostri impressione signari, quatinus quod manu pro
Et si quis hujus conventionis esse temptaverit violator, quod absit, iram Dei
incurrat, atque nostra nostrorumque auctoritate convictus abscedat, et pro
illicita presumptione auri libras
Actum publice
mo XLVIIIvoxv
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Ego
De fraternitate inter monachos Majoris-Monasterii et capitulum Beatæ Mariæ Carnotensis.
« Notum perpetuitate istius carte fieri volumus fidelibus universis et maxime
successoribus nostris quod
Quod illi gratanter amplectantes, a minimo usque ad maximum, libero animo
concesserunt, gratulantes et ipsorum monachorum societatem adipisci et oracionibus
participare.....
Pour ce, les moines promettent aux chanoines de prier pour eux à leur mort et
d'inscrire les noms de tous les évêques de
Ut autem hoc pactum stabile fieret et indissolubile,
Signum
Donation faite à l'église de Chartres, par Isembard, évêque d'Orléans, de l'église d'Ingré, sise au territoire dudit Orléans, et de tous les droits que ledit évêque et l'archidiacre d'Orléans étaient en possession d'exercer en ladite église d'Ingré ; à raison de quoi Agobert, évêque de Chartres, abandonne, par forme d'échange et de compensation au Chapitre Saint-Liphard de Meung, l'église d'Oinville-en-Beauce.
Carta Araldi, episcopi, de una prebenda Cluniacensi monasterio donata
« Evangelicis atque apostolicis monemur institutis atque etiam majorum nostrorum
provocamur exemplis, ut sic, ex abundantia nostra, Christi servorum temporalem
indigentiam relevemus, quatenus eternorum abundantiam, precibus eorumdem, cum eis
assequi valeamus, quod non ex tristitia aut ex necessitate faciendum est, ut docet
beatus Apostolus
quoniam hilarem datorem diligit Deus, nec
vacuum esse reputatur temporalia seminare cum sic spiritualia debeamus
indesinenter mereri.Quapropter ego
Predictus vero
Ut autem scriptura ista certum habeat firmamentum, ego
Signum
Signum
En 1258, le pape Alexandre IV accorda à l'abbaye de Cluny une bulle de réunion à la manse du monastère de la prébende donnée par le Chapitre de Chartres, ainsi que de celle donnée à ladite maison, à peu près dans le même temps, par l'évêque d'Orléans, dans l'église de Sainte-Croix. La réunion de ces deux prébendes à la manse conventuelle fut faite pour que le produit en fût employé à l'entretien des lampes de l'église de Cluny dédiées aux apôtres saint Pierre et saint Paul.
Pour éviter les contestations qui s'élevaient au sujet de la nature et de la qualité du grain, par une transaction passée le 5 septembre 1666, le Chapitre de Chartres consentit que le gros de la prébende de Cluny fût converti en une redevance annuelle de 135 livres.
« Theobaldi, palatini comitis, de servis conjugio mixtis. »
« In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti, amen.
Ego
Quia enim, injuste et nulla juris nostri repetitione premissa, mancipaveram mihi
et æcclesiæ
Precibus ergo episcopi et canonicorum, presertim justis in hac re, dissentire
indignum duxi, et litis atque contentionis causam funditus eradicare atque pacem
quæ Deo conciliat animas elegi inter nos et canonicos ponere.
Consensu ergo
Ut ergo hæc nostra concessio petitionis illorum plenariam firmitatem in posterum
habeat, cartam hanc, sigillo auctoritatis nostræ impresso, cruce etiam facta manu
nostra, roboravimus et fidelium nostrorum manibus tangendo corroborandam
dedimus.
+ Signum
+ Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Data
Scripta manu
Epistola Urbani II, clero ac populo Carnotensi, de depositione Gaufridi et electione ac consecratione Ivonis.
«
Nos
Bonam itaque animi vestri voluntatem pręvenientes ac subsequentes, venerabilem
virum
Nunc eum ad vos remittentes, tanquam beati
Si enim placere Deo studueritis, pastorem procul dubio Deo placentem habebitis :
nos quoque in vestris opportunitatibus ad exaudiendum paratos in venietis.
Porro de
Datum
Epistola Urbani II, Richerio Senonensi archiepiscopo, de depositione Gaufridi et electione ac consecratione Ivonis.
«
Quantas pro
Tandem, rei veritate diligentius perquisita, largiente Domino, justicie
satisfecimus, et ab ipso in nostris manibus, sine cujuslibet tenore conditionis,
episcopatus refutatus est.
Tandem ad tuam fraternitatem scripta direximus, rei geste ordinem indicantes, et
ut tuum
Nostra itaque fulti licentia,
Cum autem a te consecrationis gratiam pro more ecclesie petivissent, tua
fraternitas ei manum imponere recusavit.
Ad nos igitur ipsis venientibus, et consecrationis ejusdem gratiam deposcentibus,
nos qui viri religionem jamdudum noveramus et ejus eligendi licentiam dederamus,
petitioni juste deesse nequivimus.
Consecratum igitur eum, salva tuę ecclesie obedientia, remittentes, dilectionis
tue dulcedinem postulamus, ut, omni litis fomite consopito, benignitate eum debita
complectaris, et ad ecclesie regimen auxilium tuum ei largiaris.
Porro
Datum
« Super dono terre Hervei apud Bullanvillam. »
« Communi capitulo
Volumus vobis notum esse nos conces
Etienne-Henri, fils de Thibault III, fut comte de Chartres de 1089 à 1102 ; fait
prisonnier à Ramla, dans la Terre-Sainte, par les troupes du calife d'Egypte, il
eut, dit-on, la tête tranchée le 18 juillet 1102 (Michaud, Hist. des
Croisades, t. II, p. 34). — Il avait épousé vers 1080, Adèle, fille de
Guillaume-le-Conquérant, duc de Normandie et roi d'Angleterre.
Ele fu de Chartres cuntesse,
Espuse al conte Estievenum,
Gentiz home, noble barun,
dit le Roman de Rou, t. II, p. 59. Ce prince et cette princesse
se montrèrent très-aumônieux envers l'église de Chartres, comme nous le verrons
ci-après. Leurs obits sont inscrits au Nécrologe (t. III de cet
ouvrage), savoir : celui d'Etienne, le 14 des cal. de juin ; et celui d'Adèle le 8
des ides de mars.
« Ivonis, episcopi Carnotensis, super licencia ecclesie construende monachorum de Bello Loco. »
« In nomine sancte et individuę Trinitatis, Patris et Filii et Spiritus
Sancti.
Ego
Quorum peticio quia digna impetratione et multis profutura visa est, assensu
confratrum nostrorum canonicorum
+ Signum
+ Signum
+ Signum
+ Signum
Data in capitulo
to
« Privilegium Ivonis episcopi et cardinalium de prebendis et ceteris tam ecclesiis quam redditibus abbatie Sancti-Johannis datis. »
« Quia, summi patris ineffabili misericordia disponente, pastoralem curam, licet
indigni et peccatores, suscepimus, ut assidua cordis vigilantia communi utilitati
et saluti animarum diligenter providere studeamus, et ut, in vespera nummum
recepturi, dominice unice circumquaque propagines extendamus, superna gratia
mentem nostram illustrante, et vero dilecto nostro, quasi per compunctionis
foramen, manum promotionis et auxilii ad nos extendente, sepe et multum
cogitavimus et cogitantes investigavimus qualiter in hac urbe vel in suburbio
aliquam haberemus ecclesiam, in qua devota fidelium concio devotam et Deo dignam
canonicam ageret vitam.
Nunc igitur tandem salvatoris nostri
Ego itaque
Et quoniam, sine boni temporalis sustentaculo, intenti divino nequeunt esse
servicio, illis que antea possidebant ad victus stipendia superaddidimus prebende
uniuscujusque fratris de congregatione nostra deffuncti, sive monachilem vel canonicalem habitum suscipientis, vel
Dedimus et ecclesiam
Concedimus etiam Sancte-Fidis ecclesiam, et ecclesiam de
Terram etiam de
Super hec dedimus junioratum ecclesie de
Confirmamus etiam donum altaris ecclesie
Confirmamus quoque donum tocius terre
Ut autem hoc nostrum caritatis opus per succedentia tempora firmum ac stabile
maneat, litterarum memorie tradi fecimus et impressione sigilli nostri atque
auctoritate et presentia
Si quis ergo aliquam huic nostre institutioni calumniam inferre vel aliquid
adnullare temptaverit, anathemate nostro percussus, Deum sibi sentiat iratum, et,
nisi digna satisfactione culpam correxerit, penis infernalibus deputetur.
Preterea etiam constituimus ut si forte abbas supradicte ecclesie deffunctus
fuerit vel aliqua canonicali occasione discesserit, fratres sibi abbatem ex eadem
congregatione vel alia aliqua regulari, si ibi idoneus inveniri non poterit,
eligant, et ad hanc electionem aliquos sani consilii sibi conjungant.
Abbas autem electus in communi capitulo
Ego
Ego
Ego
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Signum
Carta Henrici-Stephani, comitis, « de immunitate domorum et rerum episcopalium in morte episcopi. »
« In nomine sancte et individue Trinitatis, Patris et Filii et Spiritus Sancti,
amen.
Ego
Addidit etiam peticioni sue ut exactio, quam vulgo
talliam
vocant que, defunctis episcopis vel decedentibus, fieri solet in servientes
episcopi, vel rusticos, simili ratione condonaretur.Nos igitur tanti viri peticionem dignam frustrari indignum esse judicantes, et
ecclesiasticas res augmentari potius quam deteri debere cogitantes,
ob remedium anime patris mei et mee, et uxoris mee, filiorumque
meorum, rem pretaxatam a prava consuetudine
Concedimus etiam ut pretaxata exactio que defunctis episcopis vel discedentibus
fieri solet in servientes episcopi, vel rusticos, de cetero nunquam fiat.
Et quia tam benigne ista concessimus, concesserunt mihi et
Si quis ergo pretaxatam pactionem annullare vel debilitare conabitur, concedimus,
quantum in nobis est, ut, tam in urbe, quam in suburbanis, divinum officium
interdicatur, et tanti sacrilegii patratores admoniti, si non resipuerint, usque
ad satisfactionem, anathematis gladio severissime puniantur.
[Si quis autem futurorum episcoporum in domo supradicta turrim vel propugnacula
edificaverint, turris et propugnacula tantum destruentur, domus autem cum
appenditiis suis inconcussa manebit].
Ut autem pactum hoc firmum et inconcussum per succedentia tempora permaneat,
placuit scripto mandari et optimatum, tam clericorum quam laico
+ Sigillum
+ Signum
+ Signum
+ Signum
+ Signum
+ Signum
Testes ex parte comitis et comitisse :
[Concessioni
Concessioni vero
Ex parte autem ecclesie interfuerunt isti subnominati canonici ;
Preterea laici :
Concessioni autem comitisse, de domo episcopali et de appendiciis ejus,
interfuerunt :
Donation faite à l'église de Chartres par Erbold, pour le remède de son âme et de celle de Guitelidis, sa femme, d'un certain héritage situé dans un faubourg d'Orléans, l'usufruit réservé à ladite femme.
« Paschalis pape, de libertate domus et terre episcopi, in obitu ejusdem. »
«
Religiosis desideriis dignum est facilem prebere consensum, ut fidelis devocio
celerem sorciatur effectum.
Iccirco peticioni tuę, karissime frater et coepiscope
Omnium siquidem episcoporum clericorumque rebus provisum est, cum, in
Si quis episcoporum seu presbiterorum aut aliorum
clericorum deficiencium res invaserit, usque ad satisfactionem
excommunicetur. Hoc igitur sinodale decretum nostra quoque auctoritate
firmantes, de vestra singulariter domo pontificali statuimus, quam scilicet magnis
expensis tua strenuitas edificavit, ne quis, obeunte vel tuorum quolibet
successorum emigrante seu occasione aliqua decedente, domum ipsam dissipare aut
expoliare presumat, nec ab ea suppellex ferri, vel plumbi, vel vitri, vel ligni,
vel lapidis absportetur aut obruatur.Universa etiam pontificali edi appendentia, videlicet coquine, horrea, cellaria,
torcularia, furni furnorumque domus integra omnino et rapinis libera
conserventur.
Silve preterea et quicquid extra urbem aut intra urbem ad episcopi salarium
pertinet, nec donentur, nec venundentur, nec occasionibus aliis distrahantur, sed,
rapina omni violen
Sane si quis in crastinum archiepiscopus aut aliquis in aliquo cleri officio vel
honore constitutus, si quis rex sive princeps aut dux, comes aut vicecomes, judex,
advocatus sive defensor, aut quelibet secularis persona hanc nostre constitutionis
paginam sciens contra eam temere venire temptaverit, secundo terciove commonita,
si non satisfactione congrua emendaverit, excommunicationi subjaceat : cunctis
autem apostolice constitutionis decreta servantibus sit pax domini nostri
Amen, amen.
Scriptum per manum
Datum
« De canonicis qui non permittunt se promoveri. »
«
Audivimus in regionum vestrarum ecclesiis quasdam pravas consuetudines emersisse
et in ecclesia vestra precipue vigere ; super hec etiam quedam contra canonum
statuta presumi.
Nos vero sanctorum patrum statuta sequentes et ab omnibus ea intemerata servari
volentes, easdem consuetudines penitus abdicamus, et Sancti-Spiritus auctoritate
prohibemus ut in aliena stipendia nullus obrepat, nec beneficia presbiterorum
Precipimus etiam ut cleri qui negotia ecclesiastica ad seculares potestates
deferentes ecclesiam gravant, infames habeantur, donec condigne satisfaciant.
De concubinarum filiis que a predecessoribus nostris statutum est inconvulsum
serventur.
Ut qui, non precedente canonica excusatione, se promoveri non permittunt, suis
reddantur minoribus inferiores.
Secundum capitulum
Ut ornamenta ecclesie nemo vendat, aut distrahat, nisi pro ea necessitate quam
canones permittunt.
Et qui aliter fecerit, sacrilegii reus et canonum contemptor habeatur.
De his autem que apud vos precarie dicuntur, que tua fraternitas disposuerit nos
ratum habemus.
Illam sane excommunicationem quam, de domibus que ecclesie tue contigue fuerant,
pro ejusdem ecclesie utilitate dictasti, nos assertionis nostre auctoritate
firmamus.
Datum
Paschalis pape, super discordiis propter conditionarios.
«
Indubia veracium fratrum relatione comperimus magnos inter vos odiorum fomites
emersisse, quia, pro sacramentis illis que ad repellendos conditionarios apud vos
facta sunt, alteri alteris convicia, contumelias et injurias intulistis : insuper obligationes quasdam et pacta ad
ledendam fraternitatem contra pactum Domini concinnatis.
Qua de re, dilectionem vestram rogamus, et, Domino per nos jubente, precipimus,
ut dimittatis quicquid adversum vos in hoc negotio habetis.
Et nos enim facti sumus sobrii, et nos pro vobis imbecillitatem apostolicam
toleramus, ut vos Deo et ecclesie in pace ecclesie conlucremur.
Si ergo Deum diligitis, si apostolicam sedem veremini, donate mihi, ne dicam
vobis, hanc injuriam.
Si quis autem adhuc contentiosus est, nostri corporis non est ; quia nos
hujusmodi consuetudinem non habemus, neque ecclesia Dei.
Sane hominia que apud vos clerici sibi invicem faciunt, ut ne fiant ulterius
prohibemus, et que facta sunt irrita ducimus, quoniam contra honestatem videntur
ecclesiasticam fieri.
Illa enim que sursum est
Datum
Carta Theobaldi, Blesensis comitis, « super dono palefridi episcopi Carnotensis, quem solebant habere canonici Sancti-Martini. »
« Notum sit omnibus hominibus, tam presentibus quam futuris, quod quando
« Privilegium pape Paschalis, de VI prebendis » in ecclesia Sanctæ-Mariæ monasterio Sancti-Petri concessis.
«
Pie postulatio voluntatis effectu debet prosequente compleri, quatinus et
devotionis sinceritas laudabiliter enitescat, et utilitas postulata vires
indubitanter assumat.
Quia igitur dilectio tua, ad sedis apostolice portum confugiens, ejus tuitionem
devotione debita requisivit, nos supplicationi tue clementer annuimus, et beatorum
apostolorum
Per presentis igitur privilegii paginam, apostolica auctoritate, statuimus ut
quecumque predia, quecumque bona, pontificum concessione, regum et principum
liberalitate, vel aliorum fidelium legitimis oblationibus ad ipsum hodie
monasterium pertinent, vel in futurum pertinere contigerit, firma tibi tuisque
successoribus permaneant : in quibus hec propriis visa sunt nominibus annotanda :
ecclesia
Confirmamus etiam vobis ecclesiam de
Decernimus itaque ut nulli omnino hominum, etc..........
Scriptum per manum
Ego
Datum
Carta Ludovici, Francorum regis, « ne a Puteacensibus dominis aliqua gravamina ecclesie Carnotensi inferantur. »
« In nomine sancte et individue Trinitatis, Patris et Filii et Spiritus Sancti,
amen.
Moribus docemur et legibus quod regni gubernacula regibus ad hoc commissa sunt ut
primum bene se gerant, deinde regalium et legalium mandatorum contemptores gladio
ultore coherceant ; quatinus quod pontificalis auctoritas non sufficit adimplere
per sermonem doctrine, hoc perficere studeat regia potestas per severitatem
discipline.
Quod ego
Non enim res humane aliter tute et incolumes esse possunt nisi cum in unum
conveniunt ad earum defensionem et jus regium et auctoritas sancta pontificum.
Inde est quod municipium quoddam, in
Nos itaque, Dei misericordia preveniente et subsequente, huic malicie cohercende
supremam imposuimus manum, ad correctionem omnium secuturorum, destructionem
predicti manucipii in perpetuum reliquimus monimentum.
De cetero superest ut quod, Deo prosperante, felici successu incepimus non
dissimili fine concludere studeamus, et, ad peticionem ecclesiarum seu
monasteriorum, libertatem et immunitatem prediorum eorumdem diu vexatam, a
Nominatim ergo, propter reverentiam
Hoc per succedentia tempora illibatum manere precipimus, hoc pragmatica nostra
sanctione firmamus, et mandati nostri contemptores ac violatores
Ad hec, ut testatior sit nostra constitutio, metropolitanis et eorum suffraganeis
concedimus ut pretaxatos decreti nostri contemptores et in hoc majestatem regiam
minuentes, tandiu a liminibus ecclesie extorres faciant quousque ad plenum
satisfactionis remedium confugiant.
Actum
Signum
Signum
Signum
Quod nullatenus infirmari vel irritum fieri valeret, nostri nominis karactere et
sigillo firmari et corroborari precipimus.
Carta Ivonis, episcopi Carnotensis, « de una carruca terre que dicitur terra Sancte Marie, que est super rivulum qui dicitur Thiro. »
« In nomine sancte et individue Trinitatis, ego
Quorum petitio quia digna impetracione et multis profutura et nostre honestati et
eorum utilitati convenire visa est, dono eis predictam terram, quietam et immunem
a synodo et circada, ab omni etiam consuetudine, ab omni exactione, perpetualiter
habendam concessimus, salva obedientia que episcopo et capitulo debetur.
Ut autem per succedentia tempora firmiter et stabile hoc donum maneat, presenti
scripto mandavimus et signis manibus nostris factis roboravimus.
+ Signum
+ Signum
+ Signum
— Signum
+ Signum
+ Signum
+ Signum
+ Signum
+ Signum
+ Signum
+ Signum
+ Signum
+ Signum
+ Signum
+ Signum
+ Signum
+ Signum
+ Signum
+ Signum presbiterorum
+ Signum
Data
« Ivonis, episcopi Carnotensis, ne prepositi faciant exactiones in suis preposituris. »
« In nomine sancte et individue Trinitatis, Patris et Filii et Spiritus
sancti.
Ego
Quorum petitioni assensum prebere, quia rationabilis erat, dignum judicans,
cupiensque eorum providere quieti, volensque ut eorum murmuratio cessaret, odium
sopiretur, peccatum expelleretur, pax et quies pauperibus ecclesie restitueretur,
consilio optimatum nostrorum, decrevimus canonicos justam habere causam, et
precipimus ne in rusticis ecclesie prepositi deinceps has exactiones haberent, nec
ulterius communem in supradictis utilitatem minuerent.
[Concessimus etiam quod beneficia ecclesie que precarie dicuntur, et facte erant
prenarie, quia quod omnium erat
Si quis autem, quod nolumus, ad damnum canonicorum hoc in pejus mutare
presumpserit, et non resipuerit, maledictus atque excommunicatus permaneat, et cum
eis qui in fine mundi audituri sunt :
ite, maledicti, in ignem
eternum, qui preparatus est diabolo et angelis ejus, porcionem et
societatem habeat.Ut autem hęc concessio firmiorem per futura tempora optineret vigorem, et a
successoribus nostris verius certiusque crederetur et diligentius observaretur,
has litteras fieri jussi, et manu propria firmavi et fideles nostros firmare feci,
quorum nomina subtus tenentur adscripta.
+ Signum
« Pascalis, de reprimendis exactionibus prepositorum et de precariis et concessione facta de domibus canonicorum. »
«
Ex venerabilis fratris nostri
Ipsum quoque decretum oculis nostris inspeximus, in quo continebatur æcclesię
vestrę canonicos apud eum clamorem et querimoniam fecisse de prepositis suis qui,
privatis commodis inhiantes, communem fratrum utilitatem, in quibuscumque
poterant, minuebant, et quasdam res eis jure debitas per injuriam sibi retinebant,
pauperes æcclesię sub eorum patrocinio constitutos diversis calamitatibus
afficiebant ; quas calamitates idem episcopus in ejusdem decreti scripto
dinumerat, et, enumeratis eis, subsequitur :
Consilio optimatum
nostrorum, decrevimus canonicos justam habere causam et precepimus ne in
rusticis œcclesie prepositi deinceps has exactiones haberent, nec ulterius
communem in supradictis utilitatem minuerent. Hoc nimirum decretum, hoc
preceptum, a supradicto confratre nostro, vestrę æcclesię episcopo, constitutam,
quia justum ac rationabile visum est et quieti æcclesię commodum, nos, Deo
aspirante, laudamus et apostolicę sedis auctoritate firmamus.Item, in subsequentibus, idem scribit episcopus se concessisse ut beneficia
æcclesię quę precarię dicuntur et factę erant prenarię, quia quod omnium erat
Hanc quoque concessionem nos ratam asserimus et apostolicę sedis auctoritate
firmamus.
De domibus etiam canonicorum, concessionem ab eodem episcopo factam, sicut a
Si quis igitur, decreti hujus tenore cognito, temere, quod absit, contraire
temptaverit, honoris et officii sui periculum patiatur, aut excommunicationis
ultione plectatur nisi presumptionem suam digna satisfactione correxerit.
Amen, amen, amen.
Datum
De donatione IIII solidorum de censu capellæ Sanctorum Sergii et Bachi.
« Quoniam multociens contingit quod ea que presentialiter aguntur, per longa
temporum curricula, velociter per manum oblivionis subtrahuntur virorum memoria,
decreverunt sollertes viri prediti scientia ut quod in presentiarum tractatur, per
eorum consilia, tam posteris quam presentibus reduceret ad memoriam scripte sedule
noticia.
Unde ego
Hic autem census de feodo
Sed iste
Hoc autem ipse
Quod cum, in presentia domini
Postea vero
Ut autem pretaxate pactionis scedula firmior haberetur, ad veritatis testimonium,
subscripta sunt nomina testium :
Facta est autem hec cartula anno ab incarnatione Domini
Paschalis papæ, clero et populo Carnotensi, « de receptione episcopi consecrati. »
«
Apostolicę sedis administratio, cui, licet indigni, largiente Domino, deservimus,
facit nos æcclesiis omnibus debitores.
Idcirco petitiones vestras clementer admisimus et electum vestrum quem ad nos
transmisistis benigne suscepimus atque in
episcopum, prestante Domino, consecravimus.
Quem consecratum, ad vos remittentes, universitati vestrę litteris presentibus
commendamus.
Rogamus enim et precipimus ut eum, tanquam patrem et magistrum, affectione debita
diligatis et obedientia debita veneremini et ad restituenda æcclesiæ bona, si qua
distracta sunt, communibus studiis adjuvetis.
Abbatiam siquidem
Sane constitutiones quę a supradicto
Datum
Paschalis papæ, Daimberto, Senonensi archiepiscopo, de receptione episcopi consecrati.
«
Ex litteris experientię tuę, karissime frater D[aimberte],
Eum igitur, ad vos remittentes, litterarum nostrarum commendatione prosequimur,
rogantes ut eum adversus
Idem enim comes, sicut nosse vos plenius credimus, episcopo defuncto, episcopi
domos effregit, res diripuit, clientes redimi coegit et adhuc episcopi redditus
occupat.
Super quibus sacrilegiis, nisi infra dies
Datum
Carta Gaufridi, Carnotensis episcopi, « super libera electione decani. »
« Ego
Et ut hec mea concessio ab hac hora in antea firma et stabilis maneat, ad
noticiam posterorum presens scriptum inde fieri et sigilli mei munimine
corroborari precepi. »
« Quod quatuor persone majores jurare debent se nil accepturos pro prebendis et honoribus dandis. — Similiter nullus fiet canonicus nisi prius prestito juramento se nil dedisse vel promisisse pro prebenda. »
«
Quę religionis et honestatis prospectu in Dei ecclesia statuuntur, inconcussa
debent stabilitate servari.
Siquidem, frater in Christo karissime, de commissa tibi
Nullus etiam eorum qui canonici fiunt, pro prebenda quicquam det vel promittat,
aut per se similiter, aut per suppositam manum ; neque, post decessum prelatorum
qui nunc in ecclesia vestra vivunt, ullus vel Decanus, vel Precentor, vel
Subdecanus, vel Succentor, in locum ipsorum statuatur, quousque in communi
capitulo liquido juret pro officio suo se nichil dedisse vel promisisse, quousque
etiam juret se pro prebendis nichil exacturum, vel accepturum, aut per se, aut per
suppositam manum.
Similiter, post decessum simplicium canonicorum qui modo in
Hanc itaque constitutionem ad honorem Dei et animarum salutem a fraternitate tua
provisam, nos, prestante Deo, auctoritate sedis apostolicę confirmamus, et ratam
in posterum permanere sancimus.
Preterea debitam volentes ecclesię vestrę reverentiam conservari, decernimus ut
canonici
Si quis igitur, confirmationis hujus tenore cognito, temere, quod absit,
contraire temptaverit, honoris et officii sui periculum patiatur, aut
excommunicationis ultione plectatur, nisi presumptionem suam digna satisfactione
correxerit.
Prebendam
Ego
Datum
« De communitate ecclesie de Boferi et reddituum in ecclesia Carnotensi. »
« In nomine sancte et individue Trinitatis.
Ego
Presbyter etiam communiter eligetur et substituetur, salvo jure episcopi et
archidiaconi tam in hoc quam in ceteris.
Hospites nostri omnes de
Si quis vero parrochianorum apud nos sepeliri voluerit, salvo jure sui presbyteri
et ecclesie, liceat.
Servientes nostri de propria mensa excipiuntur a parrochiali jure. »
Carta Odonis, abbatis de Fontanis, « super dono eorum que apud Desconfecturam habebat. »
« Notum fieri volumus tam futuris quam presentibus quod ego
Dedit tamen predictus
Concordia inter monachos Sancti-Petri et ecclesiam Sanctæ-Mariæ Carnotensis, super privilegiis eorumdem monachorum.
«
Ecclesiam
Extra muros vero et extra corpora ecclesiarum, quodcumque vel a quocumque
forisfactum fuerit, ad decanum vel subdecanum pertinebit,
Insuper quieti sacerdotum
Et extra muros, et extra ecclesias, a quibuscumque atrium fractum fuerit,
sacerdotes a decano vel subdecano aquam benedictam, ad reconciliandum atrium,
requirent, sic tamen quod servientes qui de pane monachorum vivunt nullam decano
vel subdecano emendationem facient, sicut supradicimus.
Si vero decanus vel subdecanus aquam eis negaverint vel prolongaverint, ipsi
sacerdotes in domo episcopi accipiant, et atrium reconcilient, et statim
cantent.
Et si de his, scilicet de parrochianorum admonitione vel excommunicatione vel
absolutione, vel de aque benedicte peticione, ut determinatum est, decano vel
subdecano obedire noluerint vel omiserint, commoniti, in capitulo
De cetero provisum est, ut sacerdotes parrochianos suos, monachorum debita
reddere nolentes, ad preceptum abbatis et monachorum excommunicent ; sed eos, sine
licentia decani vel subdecani, absolvere non poterunt.
Sacerdotes ecclesiarum
Ecclesie vero, priusquam reconciliate fuerint, pro qualibet violatione ipsarum
vel cimiteriorum, nunquam cessabunt, et aqua benedicta nunquam eis negabitur.
His emendatis, privilegii firmitas, assensu episcopi et tocius Capituli, integra
et inconcussa manebit. »
Carta Theobaldi comitis, de donatione ecclesiæ Sancti-Martini-in-Valle monachis Majoris-Monasterii.
« Ego, Dei gratia,
Quam mutationem clericalis ordinis in monasticum ordinem debere fieri, cogente
Canonum auctoritate,
Igitur, per consilium ejus et manum, mater mea supradictis monachis prefatam
aecclesiam contulit, et ipsum donum sigillis et literis domni papę
Verumtamen, quibusdam causis impedientibus, non statim fuerunt monachi corporali
investitura investiti ; in quo intervallo, contigit ipsum papam et ipsum episcopum
de hoc mundo migrasse, et matrem meam vitam monachilem
Dolens igitur valde mater mea quod prefata elemosina non satis plene consummata
remansisset, et plurimum desiderans ut ante mortem suam compleretur, quatinus ejus
anima de hujus mundi carcere securior et lętior solveretur, sepe et sepius, preces
jungens precibus, me rogavit ut, dum michi liceret et ipsa viveret, ipsam
elemosinam perficerem, ne forte, morte vel aliquo periculo prepeditus, quando
vellem perficere non valerem.
Prebebat etiam testimonium quod ego aliquando ipsi elemosinę meum dedissem
assensum.
Tam piis igitur tamque frequentibus matris meę testimoniis et peticionibus
admonitus, perficere elemosinam disposui, dominoque et venerabili papę, tunc
temporis
Tuę quoque bonę voluntati congaudentes, mandamus ut quod ratio postulat faciendo,
aecclesiam illam et prebendas
Et quia idem
Et ita factum est.
Deo siquidem favente et omnia ad votum nostrum prosperante, vir religiosus,
Ipse igitur ab episcopo et a me expetitus, ad ęcclesiam
His ita actis, episcopus de prebendis et de ęcclesia abbatem
Quę omnia ipse prefatus legatus, auctoritate Dei et
Nomina eorum qui hęc viderunt et audierunt hęc sunt :
De monachis
Milites mei sive servientes vel alii homines :
De famulis
Porro, in crastinum ipsius diei, nobis positis in
Actum anno incarnationis dominicę
Ut vero hec mea antecessorumque meorum elemosina perpetuo rata foret, cum quadam vice abbas Majoris-Monasterii prefatus Odo ad me Blesim venisset, primogenitus filius meus Henricus.(Henri-le-Libéral, comte de Champagne après son père) , qui michi jure hereditario in honorem successurus erat, admonitione mea uxorisque mee jamdicte, Mathildis matris ejus, donum ecclesieBeati-Martini-de-Valle concessit, et hanc concessionem in litteris meis subscribi, ut cernere est, voluit, sub testibus istis : predicto abbate, Laurentio priore, Bermundo bajulo, Hugone hospitalario, Gaufrido Lepore et Guillelmo de Orchesia priore, monachis ; me quoque et supradicta uxore mea Mathildi presentibus ; Stephano etiam, camerario meo ; Gualterio de Berno ; Brunone, filio Hebroini ; Garino, filio Cane ; Herberto Faceto ; Berengario, preposito ; Pagano de Villa-Belfodi ; Athone Borrelli et Archembaldo Gubil, laicis. Actum anno incarnati Verbi MºCºXXXºVº, indictione xiiiª, epacta iiiiª
Carta Ludovici, Francorum regis, « de servis ecclesie Carnotensis contra omnes ad testimonium admittendis. »
«
Cum, juxta sacratissimarum legum instituta, regia potestas, ex injuncto sibi
officio, ecclesiarum defensioni et honori vacare plurimum debeat, opere precium
est eos, quibus tanta permissa potestas a Deo, earum tranquillitati et paci
attentiori cura sollicitudinis providere, et ad laudem Dei omnipotentis, per quem
reges regnant, ecclesias et earum res quodam honoris privilegio decorare, ut in
bonis actibus et regium morem exerceant et superne retributionis premium
indubitabiliter recipiant.
Noverint igitur universi quia fidelis noster
Unde res ecclesiastica, ob tanti scilicet obprobrium dedecoris, non solummodo
vilescebat, sed maximum diminutionis incommodum de die in diem incurrebat.
Cognita vero predicte ecclesie querela, moti tam ratione quam dilectione,
necessarium duximus ab eadem ecclesia tantum scandalum omnino removere et
Ego igitur
Quod si aliquis temeraria presumptione illorum testimonium in aliquo refutaverit,
aut calumpniatus fuerit, non solum regie majestatis et publice institutionis reus
existat, sed querelam negocii sui, vel placiti, irrecuperabiliter amittat, ìta
scilicet ut presumptuosus calumpniator de querela sua, si querat ulterius, non
audiatur, et si aliquid ab eo queratur alterius querele reus omnino et convictus
habeatur.
Aliud etiam statuimus ut predictus calumpniator, nisi de tanta calumpnie culpa
Quod ne valeat oblivione deleri, scripto commendavimus et, ne possit a posteris
infirmari, sigilli nostri auctoritate et nominis nostri karactere
subterfirmavimus.
Actum
Astantibus in palatio nostro quorum nomina subtitulata sunt et signa.
Signum
Signum
Signum
Dapifero nullo. »
Carta Ludovici, regis Francorum, « super familia Bernerii ab episcopo disrationata. »
« In nomine sancte et individue Trinitatis, ego
Cui videlicet juditio et veritati nos adquiescentes, supradictos homines tam sihi
quam omnibus ejus successoribus in perpetuum concessimus.
Hoc autem, ne per succedentia tempora possit oblivione deleri aut a posteris
infirmari, scripto commendavimus et sigilli nostri auctoritate ac nominis nostri
karactere firmavimus.
Astantibus in palatio nostro quorum nomina et signa subscripta sunt : Signum
Signum
Signum
Dapifero nullo.
Anno incarnati Verbi
Datum per manum
« De dimissione pastuum de Champseru facta a majore. »
« Ego
Quidam frater ejusdem ecclesie nostre qui hoc donum fecerat, prelocutus dominus
Tum vero, nos peticioni tam clericorum nostrorum quam predicti majoris,
postulantium ut donum istud auctoritate nostra confirmaremus, annuentes, eo ordine
quo prolocutum et factum fuit, ante nos ipsum donum scripto mandavimus, et
auctoritate nostra confirmavimus, et sigilli nostri impressione munivimus, et presenti carte, cum sigillo
nostro, sigillum beatissime virginis
Si qua vero, quod absit, etc.
......»
Au mois de novembre 1206, en présence de Gui, abbé de Saint-Père, de Gautier,
abbé de Josaphat, et de Robert, abbé de Saint-Cheron, le Chapitre de Chartres
acquit, moyennant 65 livres chartraines, d'Etienne, maire de Champseru, du
consentement de ses fils Mathieu et Philippe, tous les droits qu'il avait sur la
grange du Chapitre à Champseru, excepté une mine d'avoine et les droits qu'il
possédait dans les prébendes de Senainville, Loinville, Champgarnier et Bréez. Sur
les objets compris dans cet acquêt, 100 sous furent assignés pour l'anniversaire
de Simon Chardonnel et 20 sous pour celui de Guillaume de Cantorbéry (Orig. en parch. ; C. LXXXVI bis, A, 2. — Bibl. imp. ; cart.
28, p. 98; et carton 28 bis, fº 45 rº).
En 1253, Richer de Blois, chanoine, acquit d'Etienne, maire de Nogent-le-Phaye et
de sa femme, une pièce de terre labourable au terroir de Champseru, derrière
l'église (monasterium) dudit lieu (Orig. en
parch. ; C. LXXXVI bis, A, 3).
Enfin, le 25 mai 1488, le Chapitre fit l'acquisition sur Antoine Haudry de la
mairie de Champseru et de ses appartenances, que ledit Haudry tenait en fief du
Chapitre (Orig. en parch. ; C. LXXXVI bis, A, 7).
« De immunitate claustri. De villis episcopi et capituli. Quod servi ecclesie tanquam liberi ad testimonia admittantur. »
«
Discreta et provida sedis apostolicę dispensatio hanc servare temperantiam
consuevit ut singulorum jus et dignitatem illesam custodiat et quos ad obsequium
suum devotiores ac promtiores invenerit eos artioris dilectionis et familiaritatis
benivolentia sibi astringat.
Quia ergo te, venerabilis
Tuis igitur, frater in Christo karissime, rationabilibus postulationibus gratum
prebentes assensum, possessiones et bona quę in presentiarum juste et canonice
possides tibi et successoribus tuis et per vos
In quibus hęc propriis nominibus annotanda subjunximus : Terram videlicet de
Preterea villam
Quod autem canonici
Partem etiam telonei quam in urbe
Porro immunitatem claustri inviolatam manere statuimus, ut videlicet nulli omnino
hominum liceat idem claustrum infringere, seu clericos vel laicos ad locum ipsum
fugientes aut inibi commorantes offendere, aut eorum bona diripere.
Ad hęc, a fraternitate tua instantius exorati, ea quę juris sunt canonicorum
Preterea capellam
Adicimus autem ut quicquid in posterum, largitione regum vel principum, seu
aliorum oblatione fidelium, aut aliis justis modis, tam tibi, venerabilis frater
Statuimus autem ut homines de familia
Si qua igitur in futurum, etc.
...........
Ego
Ego
Ego
Ego
Ego
Datum
Carta Capituli Carnotensis, « de constructione burgi Mathei, » ecclesiæ Majoris-Monasterii concessa.
« In nomine sancte et individue Trinitatis, ego
De quibus vineis reddebatur annuatim nobis vini decima, et pro quibusdam domibus
que ibidem fuerant edificate et unus terciolus vini, et insuper de totis vineis
census
Hac igitur eorum peticione audita, duximus nos assensuros si debitam vini decimam
et terciolum et predictum censum nobis convenienter componerent.
Qui, habito consilio et considerata equilibritate, pepigerunt se nobis, in
octobri,
xlQuod si dimidius ita destruatur ut inde nullum habeant censum, de superstite
dimidio reddent
Quocienscumque vero post destructionem aut totus aut plusquam dimidius
reedificabitur, aut si non usque ad dimidium destruatur predictum censum
xlQuod si predicto termino predicte pactionis censum non solverent, censualis
emendationis lege restituent.
Debita vero parrochialia ecclesie nostre de
Hanc pactionem, nobis presentibus, in capitulo nostro, fecerunt missi ab
Quibus presentibus, ut facerent burgum, et censum et vendiciones preter primas
quiete haberent, concessimus et concedimus, salva nobis in perpetuum predicta
pactione
xlEgo
Ego
Ego
Ego
Ego
Ex parte nostra interfuerunt :
Ex parte illorum interfuerunt :
Datum
Carta Ludovici, regis Francorum, « de immunitate Fraxineti. »
« In nomine sancte et individue Trinitatis, amen, ego
Cum ad omnes, maxime autem ad domesticos, bonum operari moneamur, eis qui majori
nobis conjuncti sunt caritate et serviciorum suorum multiplicitate nos sibi
obnoxios fecerunt, propensiori voluntate et beneficio ampliori liberalitatis manum
porrigere debemus.
Hujus ergo rationis consideratione habita, notum fieri volumus cunctis fidelibus,
tam futuris quam instantibus, quod nos villam episcopi
Nos ergo predicte ville et omnibus inibi habitantibus et omnibus rebus ad eandem
villam pertinentibus perpetuam immunitatem ab omni consuetudine, ut dictum est,
concessimus, ita ut neque nos, neque successores nostri reges, neque omnino
aliquis, preter
Et eandem villam in nostra tuitione et defensione suscepimus.
Quod ut perpetue stabilitatis optineat munimentum, scripto commendari et sigilli
nostri auctoritate et nominis nostri karactere roborari precepimus.
Actum
Astantibus in palatio nostro, quorum nomina subtitulata sunt et signa : Signum
Signum
Signum
Signum
Datum per manum
« Super dono pastuum de Vovis, » facto a majore.
« Ego
Quedam vero alia filia ipsius majoris, nomine
Quidam autem venerabilis frater ejusdem ecclesie nostre qui hoc donum fecerat,
prelocutus
Tum vero nos peticioni, tam clericorum nostrorum quam predicti majoris,
postulantium ut donum illud auctoritate nostra confirmaremus, annuentes, eo ordine
quo prolocutum et factum fuit ante nos, ipsum donum scripto mandavimus, et
auctoritate nostra confirmavimus, et sigilli nostri impressione munivimus, et
presenti carte cum sigillo nostro sigillum
Si qua vero, quod absit, ecclesiastica secularisve persona, etc......
Testes hujus doni, qui viderunt et audierunt, venerabiles fratres nostri :
Interfuerunt et alii testes homines laici :
Insuper autem tam futuris quam presentibus notificare volumus quod Capitulum
nostrum
Factum est hoc
Superius diximus quod una de filiabus predicti majoris, nomine
« Quod homines ecclesie Carnotensis, de quadam parte Belsie, non debent pedagium domino Merlaii. »
« Quicquid ad honorem et communem utilitatem et ad quietem pauperum ecclesie
spectat, recta intentione querentibus, unum maxime necessarium sollicite
procurandum est, ne operam et impensam silentio perdant, et que pro pace et
concordia tam presentium quam futurorum viriliter elaboraverint, per negligentiam
et oblivionem, discordie postmodum et contentionis seminarium fiant.
Quapropter nos omnes
Summonitus a canonicis, ad justiciam venire noluit et ad ultimum excommunicatus
fuit.
Tandem, Deo miserante et inspirante, rediens ad cor, venit in capitulum, ibi
culpam suam cognovit et vadimonium rectitudinis, primum in manu decani, postea
vero, multis tam clericis quam laicis adstantibus et videntibus, super altare
Sunt tamen infra has metas due ville,
Insuper etiam concessit, hinc precibus canonicorum, inde pro anima sua et
antecessorum suorum, inde etiam data sibi caritate sexaginta librarum, quod in
clauso
Definitum est etiam et concessum quod si operarii canonicorum conducticii, (constat enim de domesticis quod in eos
nullus habet manummittere nisi canonicus), si, inquam, illi in clauso forifecerint
dum in opere erunt, licebit quidem servientibus domni
Quod si canonicus de operariis illis se intromittere noluerit, nos non
reclamabimus ; si vero de forifacto quod illi ante fecerint eos accusare voluerit
dum in opere canonici erunt, nec poterit eos retinere nec accusare.
Hęc ut prescripta sunt concessit ipse domnus
Concessis igitur et collaudatis ab utraque parte omnibus, ut in presenti carta
continentur, processit domnus
Hęc acta sunt
Huic concessioni interfuerunt, ex parte Capituli :
Laici vero :
Ex parte vero domni
Apud villam quę dicitur
Concessionis vero que facta est apud
Concessionis autem ibidem facte a
Concessionis apud
Hec omnia per diversa loca facta et concessa viderunt et audierunt prefatus
subdecanus et archidiaconus, cum clericis et servientibus, quorum sunt nomina :
cum subdecano,
Carta Arnoldi, Lexoviensis episcopi, « de ecclesiis quas possidet ecclesia Carnotensis in episcopatu Lexoviensi. »
« Universis sancte matris ecclesie filiis tam presentibus quam futuris,
Episcopalis officii ratio postulat jura et possessiones ecclesiarum que infra
terminos commisse nobis a Deo potestatis constitute sunt diligenti patrocinio
confovere et ab ipsis omnem arcere molestiam et injuriam removere.
Qua nimirum consideratione, bona quelibet tam ecclesiastica quam secularia que in
episcopatu
In quibus sane certum est quedam, de jure seculari in jus ecclesiasticum,
largitione principum concessa, devotione consecrata laudabili, in defensionem
ecclesie, tanquam res ecclesiasticas, pertransisse.
Quedam vero sunt que ab ipsa fidei christiane fondatione specialius ad jus
ecclesiasticum pertinere noscuntur, ideoque specialius ad episcopalem pertinet
potestatem ut ea scilicet affectuosius ecclesia protegat, quia ad eam magis
proprie spectant privilegio singulari.
Utraque igitur bona predicte sancte
Ex quibus quedam que omni jure necesse est ecclesiastica reputari propriis
duximus exprimenda vocabulis : ecclesiam
Has igitur ecclesias, sicut ab antiquis retro temporibus a sancta
« Ludovici, regis, de protectione Basochiarum-Episcopi, et quod Villana et ejus filii eas liberas et immunes ab omnibus dimiserunt exactionibus. »
« In nomine sanctę et individuę Trinitatis.
Ego
Nobis igitur presentibus, predictę personę omnes de illa rapina et maleficio
nullam excusationem pretendentes, et suam culpam nullatenus defendentes, in manu
Quod ut perpetuę stabilitatis obtineat munimentum, scripto commendari nostrique
sigilli auctoritate muniri atque nominis nostri subter inscripto karactere
coroborari precepimus.
Actum publice
Signum
Signum
Signum
De donatione cujusdam plateæ, in claustro Beatæ Mariæ sitæ, Roscelino famulo facta.
« Ego
Hanc autem donationem tali tenore fecimus ut idem
Hoc donum concessit domnus
Quod ut certius credatur et firmius teneatur, has litteras inde fieri et sigilli
mei testimonio corroborari precepi.
Huic rei interfuerunt :
« Goslini, episcopi Carnotensis, de duobus cereis qui singulis sabbatis ponuntur ante capsam beate Marie et de redditu a vicedomina ad hoc assignato. »
« Ego
Veni igitur ad eam, ex debito et intuitu pietatis, et confessa devote peccata sua
dispositionem rerum suarum in manu nostra tradidit et commisit.
Recordata est itaque inter cetera cujusdam elemosine quam
Voluit autem et precepit ut hec elemosina quam ad tempus fecerant, pro salute
antecessorum suorum et sua, perpetua esset ; et ad hoc perficiendum redditus
assignavit, videlicet
Hoc vidit, audivit et concessit
Ne autem oblivione deleri
Hoc viderunt et audierunt :
« De oblitis que sunt apud Unum pilum ; » a Radulfo, præposito de Nogento, Capitulo dimissis.
« Illum sue significationis sensum commoditati nostre magis commodum littere
nobis contulerunt, sub quo eas delegamus ad posteros decisionum nostrarum
interpretes.
Proinde memoratus
Compositione itaque, communi utriusque partis assensu, in eum modum facta,
decanum pro toto Capitulo exinde investivimus, a quo deinceps antedictus
Et est insuper adnectendum quod, ad recognitionem sui juris,
Actum publice, residentibus in capitulo nostro :
Si quis autem huic nostre pagine obviare presumpserit, a communione dominici
corporis et sanguinis alienus, noverit se anathemati subjacere.
Ad majorem nempe auctoritatem presenti cartule conferendam eam nostri impressione
sigilli munivimus. »
« Goslini, episcopi Carnotensis, ne prepositi habeant in preposituris servientes deditos vel domos proprias et ne faciant ibi aliquas exactiones. »
« Ego
Die igitur statuta, in capitulum convenerunt et ibidem, in presentia mea,
querimonias suas canonici exposuerunt, dixeruntque quod prepositi deditos
servientes habebant qui ibant per preposituras cum equis et sine equis, qui ibidem
morabantur et hospitabantur apud rusticos, et exigebant ab eis quedam que litteris
et statutis domni
Preterea conquesti sunt quod prepositi rusticos ęcclesię multis ad se
vocationibus et submonitionibus fatigabant, et multis vexationibus angariabant,
donec tandem, multis labo
Addiderunt et gravem querimoniam de eisdem prepositis qui, priusquam successores
decedentium majorum in capitulo presentarent, ab eis relevationes majoriarum
exegerant, et hujus rei bonam et antiquam ęcclesię consuetudinem pervertebant.
Iterum conquesti sunt quod prepositi proprias domos habebant in preposituris,
quod nullatenus licet.
His omnibus diligenter auditis et intellectis, nos utilitati ęcclesię et paci
pauperum providere et totius turbationis et scandali causam prorsus extirpare
desiderantes, predictos prepositos rogando, consulendo monuimus ne super his
adversus fratres et concanonicos suos contentiose agerent, nec ab unitate fraternę
caritatis discederent, verum hec omnia concorditer et amicabiliter terminari
concederent ; quod ipsi, rogatu nostro et amore fratrum suorum quos nullatenus
offendere volebant, benigne concesserunt.
Itaque, consilio optimatum nostrorum et voluntario assensu eorumdem prepositorum,
statuimus ne deinceps prepositi habeant in preposituris servientes quos tunc
habebant, nec cum equis nec sine equis, quare nimis infamati de gravamine pauperum
erant, neque alios ad hoc deditos, neque aliquem de junioribus suis summoneant, nisi pro certa causa, et hoc nec nisi per
se, vel per presbiterum, vel per majorem tantum.
Nullus eorum serviens apud rusticos hospitetur ; nullus cum eis medietates habeat
; nullus aliquid eis accommodet ; nullus ab eis exigat nummos, annonam et cetera
quę apostolico privilegio prohibentur.
Porro de illis qui in majoriis successuri erunt, statuimus ut nullam a preposito
suo de feodo ejus habeant investituram neque potestatem justicias exercendi, sive
summonitiones faciendi, donec prius in capitulum ab eodem preposito presententur
et a Capitulo relevent.
Preterea prohibuimus et omnino prohibemus ne prepositorum aliquis in prepositura
sua propriam domum de cetero habeat.
Si quis autem, quod nolumus, ad dampnum canonicorum hec in pejus mutare
presumpserit, et, secundo terciove commonitus, non resipuerit, maledictus atque
excommunicatus permaneat, et cum eis qui in fine mundi audituri sunt
ite maledicti in ignem eternum qui paratus est diabolo et angelis ejus
portionem et societatem habeat.Ut autem hec concessio firmiorem per futura tempora obtineret vigorem et a
successoribus nostris
« Gosleni, episcopi Carnotensis, de juramentis prepositorum et rusticorum ecclesie Carnotensis faciendis. »
Ego
Cujus nimirum consilio et assensu, ob remedium tantorum malorum,
predicti fratres nostri conscripserant institutum, quod et presentaverunt et legi
fecerunt in presentia mea, rogantes ut illud ego quoque concederem et
firmarem.
Quia ergo illud ex necessitate et pro pace pauperum instituerant et predicti
predecessoris
Sacramentum majorum ecclesie nostre quod debent facere in capitulo :
Hoc audiatis, domini, quod ab hac hora in antea a rusticis mee majorie non exigam
aurum, vel argentum, neque frumentum, aut avenam, nec humeros porcorum, nec
tortellos, aut ova, neque corveias aliquas
arature
Non exigam ab eis relevationes terrarum vel aliarum possessionum, decedentibus
patribus vel aliis possessoribus earum, neque de conjugandis feminis venditiones,
neque medietates habebo cum rusticis, neque eos mittam in plegium, neque exigam ab
eis oves, agnos, anseres, gallinas, neque aliquid quod ad exactionem aliquam
pertineat ; neque tenebo placita eorum ante me, neque submonebo eos sine jussu
prepositi vel certi nuntii ejus et sine certa causa quam ibidem nominem eis.
Non patiar amodo quod servientes prepositi apud rusticos mee majorie hospitium
habeant, neque ab eis quicquam exigant, nec annonam, nec avenam, nec anseres, nec
gallinas, nec ovem, nec agnum, nec ligna, neque eos medietarios habeant aut in
plegium mittant, neque corveiam aliquam ab eis exigant.
Preterea fidelis ero vobis amodo de perquirendis et persolvendis redditibus
vestris, nec suscipiam vendas a quoquam donec emptorem adducam et presentem vobis
in capitulum.
Census vestros perquiram ad terminum stabilitum sine fraude et dolo, et, postquam
suscepero, infra quintum-decimum diem in camera hujus ecclesie reponam.
Non patiar homines, sive feminas aut possessiones aliquas hujus ecclesie ab
ecclesia alienari, nec terras aut redditus vestros ad dampnum vestrum et ecclesie
per me vel per alium occupari, quantum ad me pertinebit, quin veniam in capitulum
et dicam vobis.
Hec legitime et fideliter tenebo sine malo ingenio.
Sic me Deus adjuvet et hec sancta.
Sacramentum rusticorum quod fit in capitulo.
Hoc audiatis, domini, quod ab hac hora in antea non recipiam ad hospitandum
servientes prepositi, neque veniam pro submonitione eorum, neque dabo eis aurum
vel argentum ; non dabo eis garbas, neque annonam aliquam, aut avenam, sive ligna,
non ovem aut agnum, non anseres, non gallinas aut pullum, neque corveiam aliquam
faciam eis, neque ero plegius eorum aut medietarius.
Similiter et majori meo ista non faciam per violentiam aut exactionem aliquam ;
scilicet non dabo ei, neque uxori aut servientibus ejus, aurum, vel argentum,
neque frumentum, neque annonam aliquam, aut avenam, non humeros porcorum, non
tortellos aut ova, neque corveias aliquas arature aut lanificii, vel cujuslibet
alterius rei, non ovem aut agnum, non anseres aut gallinas, neque aliquid quod ad
Cum missi fuerint servientes vestri ad grangias, si per violentiam pro numerando
a me aliquid extorserint, si de vestris rebus furto subripuerint, furtivum
depositum eorum in domum meam non recipiam, neque celabo si novero a quoquam
vicino meo recipi, sed veniam in capitulum et dicam vobis.
Similiter, cum carritia de annonis vestris fient, si videro dampnum vestrum et
sciero, vel annonam, vel aliud extra refectorium, vel intra, a quoquam subtrahi
vobis, dicam canonicis qui custodient grangias, et, si per eos non emendabitur, in
capitulo dicam vobis.
Hec fideliter tenebo sine malo ingenio.
Sic me Deus adjuvet et hec sancta.
Un des Cartulaires du Chapitre de Chartres (Bibl. nat. de France, cart. 50) nous a conservé la formule du serment que devaient prêter les
laïcs lors de leur affranchissement. Nous allons reproduire quelques passages de
cette formule :
« ..... Et si jurez que se vous saviez ou aperceviez que l'en deust ou volist fere honte ou désenneur ou doumage au Chapitre de Chartres, ou aucun chanoine de Chartres, vous le destorriez et destorberiez à vostre pouer ; et se vous non poivez destorber, vous le feriez à savoir au plus toust que vous porriez au Chapitre de Chartres et au chanoine à qui l'en voudroit fere la honte ou la désenneur ou doumage. Et si jurez que des ore en avant vous ne pleiderez ne ne ferez semondre en plet, neis pour vostre propre querelle, le Chapitre de Chartres ou aucun home ou fame de cors ou oste de l'iglise de Chartres, jusque vous l'aiez montré en Chapitre et requis de sei amender vers vous de la querelle dont vous le voudrez treire en pleit et que Chapistre vous en soit défaillant. Et si jurez que des ore en avant vous porterez enneur et reverence au Chapitre de Chartres tant com il sera chanoine de Chartres. Et jurez que s'il avenoit que li Chapitres de Chartres ou aucun chanoine de Chartres eust querelle ou cause contre aucun home ou aucune fame ou contre plusieurs, sur ce que li Chapitres ou li chanoines deist que cil ou celles fussent homes de cors ou fames de cors de l'iglise de Chartres, contre qui li Chapitres ou li chanoine auront la querelle vous porterez loial tesmoing, sans fere ou sans donner en gage de bataille, à la requeste dou Chapitre de Chartres ou dou chanoine dou parenté ou dou lignage à ceus et celles contre qui li Chapitres ou li chanoines de Chartres auront la querelle, nais se cil ou celles contre qui il auroient querelle vous apartenaient de bien près. Derechief vous jurez sur sainz que vous ne ferez ne ne ferez fere coumune en la cité de Chartres ne ailleurs contre le Chapitre ne contre l'iglise de Chartres ; ainçois destorberez à vostre povair que il ne seit fete, et s'elle ert feite vous ne seriez pas de celle coumune. Et si jurez que contre le Chapitre de Chartres ne contre l'iglise ne contre aucun chanoine de Chartres ne ferez aliance, et s'elle ert feite vous n'en serez pas, et se vous le savez vous le ferez à savoir au Chapitre ou au chanoine contre qui l'aliance seroit feite..... »
Nous reproduirons tout au long la formule du serment que devaient prêter les serfs que l'on affranchissait pour la tonsure, formule qui, dans ses termes, se rapproche beaucoup de celle dont nous donnons en ce moment des extraits.
Accord entre Goslein, évêque de Chartres, et le Chapitre d'une part, et les Abbé et Religieux de Saint-Jean-en-Vallée, d'autre, par lequel l'Évêque et le Chapitre abandonnent auxdits Abbé et Religieux tous les droits curiaux et paroissiaux qu'ils avaient au bourg Chastelet, moyennant une redevance annuelle de 12 sous, payable au Chapitre le jour de la Toussaint.
Acte par lequel Goslein, évêque de Chartres, reconnaît que les églises de Charonville et de Beauvilliers appartiennent au Chapitre et les lui abandonne, comme lui ayant été concédées par le privilége d'Yves, son prédécesseur.
« De immunitate Asconville ab angariis et corveis. »
«
Notum sit omnibus tam presentibus quam futuris quod ego
Super quadam commutatione decimarum apud Plaancheviler et Hermenovillam et modiatione molendini apud Minima-Prata Episcopi, inter Capitulum Beatæ-Mariæ et abbatiam Sancti-Petri.
« Ego
Habebat siquidem monasterium
Et cum utrique gravaremur, non enim homines nostri credebantur decimas suas
monachis bene solvere, neque homines monachorum bene dicebantur solvere nobis ;
cum etiam decimationes nostre sibi equivalentes viderentur, factum est inter nos
concambium, communi assensu et Capituli nostri et capituli
Itaque decimatio quam habebant monachi
Item, cum monachi
Est autem terminus hujus modiationis solvende cum sepedicti monachi recipiunt
annonam prebendarum suarum in
Hec, ut in posterum rata et inconvulsa habeantur, scripta sunt, et scriptum sub
cyrographo divisum, communi nostro assensu, mei scilicet et abbatis et capituli
Ego
Ego
Ego
Cunctis hec legitime servantibus sit pax domini nostri
« Quod Theobaldus, comes Blesensis, recognovit quod ipse nichil juris habebat in Bussiaco-Episcopi. »
« In nomine sancte et individue Trinitatis, amen.
Quoniam omnes Dei fideles a pervasione rei alterius christiane cohibet regula
discipline, et summa iniquitas est preripere bona venerabilibus personis et locis
deputata, iccirco ego
Perinde causam movens in curia regis
Cum igitur,
Actum publice
De venditione cujusdam partis pastuum villæ de Framboiseria.
« Notum sit omnibus tam presentibus quam futuris quod ego
Hanc itaque vendicionem, ut rata et firma esset per tempora succedentia, in
capitulo
Carta Rotrodi, Ebroicensis episcopi, « de donatione super Illeis. »
«
Notum et
Siquidem canonici
Porro, decedentibus presbyteris, presentationem subrogandorum ecclesie
Reliqua autem que altario pertinent, sicuti
agnos et porcellos et decimam lini et chanvre, jure sacerdotali, presbyteri sibi
habeant et decimam vini vinearum que tunc erant in parrochia illa quando hec
donatio facta est, sic tamen ut, si forte alie vinee in toto territorio de
Si autem que tunc erant vinee ad terram arabilem reverterentur, decima illius
terre in jus predictarum ecclesiarum
Sed et concessimus quod si forte aliqui laicorum qui in parrochia de
Dominus quoque
Hoc etiam notum vobis esse volumus et ratum permanere quod
Hoc quoque prius in presentia nostra diffinitum est quod dominus
Laboraverat enim in restituenda hac decima et ecclesie sue et ecclesie
Actum
Quod ut ratum per succedentia tempora perseveret, scriptum inde sollempniter
factum sigilli nostri impressione munivimus.
Hoc factum est, salvo per omnia jure nostro pontificali, videntibus
« Carta Capituli de donatione hospitum de Lonvillario. »
« Quoniam que in tempore fiunt lege temporis cito pretereunt et a memoria
dilabuntur, antiquorum viva discretio negociorum formulas litterarum monumentis
tradere consuevit ; deprehendit enim litterarum beneficio posse fragilis memorie
defectibus subveniri.
Ad exemplar igitur nostrorum patrum utile et imitandum, nos quoque, presentium
tam quam futurorum, noticie tradere curamus quod canonici
Id autem concesserunt et dederunt, pro remedio animarum suarum, domini ejusdem
ville
Predictorum autem virorum rogatu,
Hoc autem diffinitum est,
Post mortem vero
Revocatus autem postea, tum per justiciam ecclesie, tum per judicium, factam a
patre suo concessit donationem ; et in signum infrangibilis donationis ipse et
Hoc autem iterum factum
Alexandri tertii, papæ, « de libertate claustri et domorum familiarium. »
«
Cum a tempore bone memorie
Nos itaque paci vestre paterna volentes sollicitudine providere, claustri,
domorum et familiarum vestrarum libertatem, quam a temporibus prefati episcopi
habuisse nescuntur, auctoritate apostolica confirmamus et presentis scripti
patrocinio communimus.
Statuentes, etc.....
Datum
Godescalli, abbatis Bonevallensis, super dono cujusdam terræ juxta Prata-Episcopi.
« Universis tam presentibus quam futuris notum sit quod
Quod factum domnus
Hoc etiam universus ejusdem cenobii conventus approbavit, scriptoque confirmavit
; scilicet, ut eandem terram
Alexandri papæ tertii, de possessionibus episcoporum Carnotensium.
«
Et ordo rationis expostulat, et ecclesiastice utilitatis consideratio nos invitat
fratres et coepiscopos nostros ampliori caritate diligere, et commissas eorum
gubernationi ecclesias patrocinio sedis apostolice propensius communire, quatinus
in suscepti executione officii tanto vigilantiores possint semper existere, quanto
se a pravorum incursibus securiores viderint
Eapropter, venerabilis in Christo frater,
In quibus hec propriis duximus exprimenda vocabulis : abbatiam
Decernimus ergo ut nulli omnino hominum liceat prefatam ecclesiam temere
perturbare, vel predictam abbatiam, et reliquas possessiones a mensa episcopi
quocumque modo alienare, seu in personatum concedere, auferre, vel ablatas
retinere, minuere, seu quibuslibet vexationibus fatigare, sed omnia illibata et
integra conserventur eorum pro quorum gubernatione et sustentatione concessa sunt,
usibus omnimodis profutura, salva nimirum apostolice sedis auctoritate.
Si qua igitur in futurum, etc.
.......
Datum per manum
ivSubscripserunt :
Alexandri papæ, Ludovico, Francorum regi, de receptione episcopi consecrati.
«
Dilectum filium nostrum
Eum itaque, cum amoris nostre et gratie plenitudine, ad propria remittentes,
licet de superabundanti quodam modo videatur, regie excellentie propensius
commendantes, serenitatem tuam per apostolica scripta rogamus, monemus et
exhortamur attentius, quatenus ipsum, pro reverentia
Rogamus ad hec celsitudinem tuam, et in Domino commonemus, quatenus causam
ecclesie, quam velut propriam suscepisti tuendam, manu tenere satagas, et
viriliter defensare, et ad exaltationem et incrementum ecclesie, sicut hactenus
magnanimiter fecisse dinosceris, studium et
operam constanter impendas, et ad hoc, sicut rex christianissimus et magnificus
princeps, modis omnibus elabores.
......
Datum apud
« Manasse, Aurelianensis episcopi, super capella de Merroliis. »
« Ego
Electus autem et canonici, precibus nostris et ejusdem
Ut autem tantum benefitium aliqua sequeretur remuneratio, sepenominatus
Si vero aliquis, quod absit, contra stabilitatem hanc conabitur insultare, nos in
illum gladio Spiritus-Sancti insurgemus et consulari justicia errorem
vindicabimus.
Quod ut ratum permaneret et perpetue stabilitatis munimen obtineret, scripto
commendari et sigilli nostri auctoritate corroborari precepimus.
Actum publice
Ordinatis in ecclesia Sancte-Crucis majoribus personis :
« Carta Carnotensis electi, de vino, » abbatiæ Sancti-Ebrulfi pertinenti, apud Carnotum.
« Ego
Hoc ut ratum esset, sigillo nostro confirmavimus. »
En 1246-47, au mois de mars, Geoffroy d'Ouarville, chanoine de Chartres,
reconnaît devoir chaque année à l'abbaye de Saint-Evroul la somme de quarante sous
chartrains pour la ferme trium modiorum vini quos ipsi habent in
decima que fuit Girardi, quondam dicti Boel, militis, apud Carnotum.
Geoffroy d'Ouarville possédait cette ferme comme héritier en partie de Girard
Boël, dont son père Renaud II avait épousé la fille, Hermengarde.
En 1255-56, au mois de janvier, le même Geoffroy confirme à l'abbaye de Saint-Evroul le don de ces trois muids de vin fait par Girard Boël, son aïeul.
En 1260-61, le jeudi avant la Purification, Richard, abbé de Saint-Evroul et le couvent dudit lieu vendent ces trois muids de vin au Chapitre de Chartres pour 30 livres tournois.
Le même jour, Foulques, évêque de Lisieux, confirme cette vente. (Original en parchemin. Arch. dep. d'Eure-et-Loir, C. XXXV, B, 2, 3 et
4.)
« De redditibus Matutinarum, et quod nulli duo concedantur honores nec personis alibi commorantibus. »
«
Quotiens illud a nobis petitur
Eapropter, dilecti in Domino filii, vestris justis postulationibus clementer
annuimus et prefatam Dei genitricis semper virginis
Statuentes ut quascumque possessiones, quecumque bona eadem ecclesia in
presentiarum juste et canonice possidet, aut in futurum, concessione pontificum,
liberalitate regum vel principum, oblatione fidelium, seu aliis justis modis,
prestante Domino, poterit adipisci, firma vobis vestrisque successoribus et
illibata permaneant.
Illud etiam quod pro servitio ejusdem genitricis Dei et honestate
Preterea quum, juxta beati.
Gregorii sentenciam, singula ecclesiastici juris officia singulis quibusque
personis sigillatim committi debent, prohibemus de cetero ut nulli duos honores in
eadem ecclesia concedantur, nec prepositure sive personatus ejusdem ecclesie
personis alibi commorantibus tribuantur.
Decernimus ergo, etc.
......
»
Echange entre les secrétaires du Chapitre et le nommé Ansold, closier de l'évêque, par lequel ledit Ansold leur abandonne quelques terres qu'il avait à Sandarville, pour et en contr'échange de quelques autres terres sises proche la maison dudit Ansold.
Carta Ludovici, regis, « quod non reclamaret consuetudinem pro eo quod homines nostri inerant in exercitum suum. »
« In nomine sancte et individue Trinitatis, amen.
Ego
Unde notum facimus omnibus, futuris sicut et presentibus, quia ex eo quod homines
predicte ecclesie, anno incarnationis dominice
Quod ut ratum sit, sigillo nostro muniri et nominis nostri karactere signari
fecimus.
Actum
« Super quibusdam terris in prepositura de Auvers. »
« In nomine sancte et individue Trinitatis.
Ego
Actum in capitulo nostro, anno dominice incarnationis
Quod ut ratum et inconcussum per succedentia tempora permaneret, presenti
cyrographo et sigillo
« Alexandri pape III, de forinsecis. »
«
Sicut scriptum est quod
qui Evangelium annuntiat de Evangelio
vivat, et qui altario deservit de altario participet, sic
etiam ex eisdem potest manifeste perpendi quod qui altario non deservit ejus non
debet beneficiis participare.Inde siquidem est quod nos ecclesiam vestram, que inter minores regni
Datum
Alexandri papæ III, de confirmatione ecclesiæ Beati-Mauricii episcopo Carnotensi
«
Ex tenore litterarum tuarum accepimus quod ecclesiam
Quod utique nos gratum acceptumque tenentes, sollicitudinem tuam in hac parte non
modicum commendamus, et eandem ecclesiam tibi et per te successoribus tuis,
auctoritate apostolica, confirmamus et presentis scripti patrocinio
communimus.
Statuentes, etc.
........
Datum
Carta Gaufridi, Carnotensis præpositi, « de Benis, » abbatiæ de Tironio concessis.
« Que cito oblivioni tradi possunt et a modernorum deleri memoria, scripto
commendare consuevit antiquorum prudentia.
Quare ego
Plurimis enim evolutis annorum circulis, eam quidam rustici propriis aratris
excoluerant ; unde, crescente malicia, quo gratiores esse deberent deteriores
fiebant, et inde pro eadem terra injuste monachis
Hujus rei testes sunt :
« Super augmento census debiti a domino Galardonis et quadam pace facta inter dominum Galardonis et quosdam homines de Gaivilla. »
« Ego
Hoc autem fecit, tum pro bono pacis, tum pro pascuis sibi a Capitulo concessis,
ut ea deinceps liberius et quietius tam ipse quam heredes sui possiderent quamdiu
pretaxatam census summam, viginti scilicet solidos, annuatim, ut dictum est,
Capitulo persolverent.
Prenominatis vero hominibus nostris, quibus tam tristem atque probrosam membrorum
mutilationem intulerat, hanc rependit honorificentiam, solatiumque miserie, atque
inopie relevationem : amborum quippe, nunc illius
Preterea plerique militum ejusdem
Actum in capitulo nostro anno dominice incarnationis
Quod ut ratum et stabile permaneret, placuit scripto mandari et sigillo
Nomina vero eorum qui huic rei interfuerunt placuit subscribi :
Ex parte autem sepedicti
« Capituli Carnotensis, super molendino et prato de Valcellis. »
« Ego
Ipse autem abjuravit pratum supradictum et concessit illud Capitulo libere et
quiete perpetuo habendum.
Actum in capitulo nostro, anno Dominice incarnationis
Quod ut ratum et stabile permaneat presenti cyrographo et auctoritate sigilli
« De quadam pace, facta inter Capitulum et Raherium de Montiniaco. »
« Ego
Concesserat et in perpetuum donaverat
Quia vero predictus
In territorio
Illud et adjiciendum est quod
In ceteris autem locis qui infra predictos terminos continentur, terragium simul et decima per cam
Licebit autem canonicis, si voluerint, servientem proprium ibi habere, qui partem
eorum custodiat et fidelitatem
Hanc autem terciam partem suam canonici
Post decessum autem
Fiet autem in loco competenti ecclesia et cimiterium, cui ecclesie presbyter de
Decedente autem presbytero de
Si vero superstes non fuerit, predicti canonici predictam ecclesiam cuicumque
voluerint assignabunt.
Sciendum est quod si quis in illo cimiterio, vel in grangia canonicorum et
Supradicte compositioni curavimus adjicere quatinus, si canonici adversus
Ut autem predicta compositio inviolabiliter et inconcussa conservetur, scriptis
eam mandari fecimus et sigilli nostri auctoritate communire curavimus.
Actum
« Capitulum Carnotense, super dono decime de Busse, facto a Matheo de Rufino. »
«
Que acta sunt scripto placuit commendare, ut qui ea viderint et legerint
memoriter teneant et eadem prolata in medium omnem litis materiam in futurum
decidant.
Sciant itaque universi, tam presentes quam futuri, quod
Qui, in signum libere immunitatis et benigne concessionis, altare
Ut autem concessioni huic firmiter obligarentur et ne hujus compositionis in
futurum possent subterfugere veritati, in rei memoriam, unicuique predictorum,
Ex parte Capituli hii testes extiterunt :
Ex parte domni
En 1209, Robert le Noir céda à l'église de Chartres six deniers de rente qu'il
avait à prendre sur la dîme de Buisseau. En 1253, Robert Bouvard et Geoffroy
Pichard, frères, ayant été affranchis par le Chapitre, lui donnèrent en récompense
trois muids et demi de terre, un hébergement et une ouche, à Buisseau. L'année
suivante, Robert Bouvard vendit au Chapitre trois pièces de terre audit lieu,
contenant environ douze setiers de terre. Enfin, en 1266, Geoffroy Pichard, devenu
châtelain de Blois, amortit, comme seigneur féodal immédiat, une dîme, sise à
Buisseau, vendue au Chapitre par Raimbaud de Buisseau et Guillaume de Chavernay
(Inv. du Chap. ; C. CXIV, Q, 2, 3, 4 et 5).
En 1563, le Chapitre aliéna la métairie de Buisseau pour les subventions de
l'Etat (Original en parchemin. C. CXIV, Q, 10), mais il conserva
les dîmes de ce lieu, au sujet desquelles il eut de fréquents débats avec les
seigneurs de Villeau et les religieux de Marmoutier.
« De donatione Bosci-Richeudis, » ab Hugone de Boteneio facta.
« Quod ad noticiam plurimorum pervenire volumus, provida deliberatione
litteralibus monumentis mandare decrevimus.
Sciat igitur presens etas omniumque futurorum secutura posteritas
Ex illis autem, duodecim decem
Preterea donavit
Huic autem concessioni affuerunt ex utraque parte testes ; ex parte
« De compositione facta inter prepositum Ebrardiville et ecclesiam Carnotensem super campiparte guesdiorum. »
« Quum nonnullas rerum gestarum propter scriptorum inopiam oblivione non dubium
est aboleri, magnis ac sapientibus viris visum est que in suis gesta temporibus in
subsecuturis etiam vellent inconcussa manere, litterarum assignatione posteris
relinquendo ab oblivionis interitu defendere.
In curia siquidem incliti
Deinde sepedictus
Insuper
Acta sunt hec
Que ut rata et stabilia permanerent presentis cyrographi testimonio et
auctoritate sigilli
« Alexandri, de justicia prepositurarum in canonicos transfusa, et de forinsecis et de immunitate dandi telonei. »
«
Pontificalis auctoritatis providentia exigit et pastoralis sollicitudo requirit
ut cunctorum invigilemus profectibus et ad ea studio tocius sollicitudinis
aspiremus que ad ecclesiarum pertinent incrementum ; quia laudabilis est et
commendanda providentia prelatorum cum ecclesiis salubri regimine provident et
earum statum dirigere satagunt et conservare illesum.
Intelleximus autem quod venerabilis
Si autem aliquis eorum tam temerarius extiterit ut eidem redditus suos tempore
quo debentur non solvat, illum prepositus justiciabit et
Sane si quis rusticorum cuilibet extraneo injuriosus fuerit, clamor ad canonicos
deferatur.
Presentatio autem presbiterorum in ecclesiis que vacaverint canonicorum pariter
et prepositi erit, et si prepositus noluerit aut dissimulaverit interesse,
canonici quod suum est nichilominus exsequantur.
Presbiter vero qui fuerit presentatus fidelitatem prestabit utrisque.
Sane predictus archiepiscopus, volens constitutionem ipsam ratam et firmam
manere, omnia que prescripta sunt in prepositura quam detinebat observari
decrevit, et de ceteris preposituris, censivis quoque, atque precariis idipsum
similiter censuit observandum, cum illos qui eas detinent contigerit ex hac vita
decedere, vel forte illas quoquo modo dimittere.
Preterea ab eodem statutum est et ordinatum ut qui ante hanc institutionem
canonici facti, anno ad minus dimidio mansionarii in vestra civitate non fuerint,
Eos autem qui futuri erunt canonici nichil de prebenda preter
Additum est etiam
Quam siquidem institutionem, prout superius dictum est, ratam et fimam habemus et
auctoritate apostolica confirmamus.
Ad hec libertatem claustri vestri, sicut in privilegiis regum
Statuentes, etc.....
Datum
Cette question de la résidence des chanoines fut une de celles qui occupèrent le
plus les Souverains-Pontifes et les Evêques aux XIIe et
XIIIe siècles. Nous avons déjà vu la bulle d'Alexandre III
du 4 avril 1168-1169 (nº LXXVII). Nous publierons plus loin une bulle du même pape
du 23 janvier 1179, relative au même sujet. Lucius III, en 1183, renouvela les
prescriptions de son prédécesseur. En 1208, l'évêque Renaud de Mouçon statua que
nul chanoine ne pourrait jouir de son gros s'il n'avait résidé et assisté
pontificalement à l'office du chœur au moins six mois de l'année (Bibl. nat. de
France, cart. 28, p. 111, et 28 bis, fº 51
rº). Au mois de janvier 1252, le pape Alexandre IV déclara que les chanoines ne
demeurant pas dans le cloître recevraient néanmoins leurs distributions, pourvu
qu'ils fussent présents à Matines et à deux des Heures du jour (Orig.
en parch., Arch. dep. d'Eure-et-Loir, fonds du Chap., C. I, L, 11).
L'obligation de la résidence devint plus rigoureuse encore par la promulgation du
canon du concile de Trente (Sess. 24, de reformat., cap. 12),
qui disposa que les chanoines absents plus de trois mois par an perdraient leurs
gros.
Cependant, malgré les protestations énergiques des chanoines, de nombreuses
infractions furent faites à ces réglements. Une bulle du pape Honorius III, ne
faisant au reste que confirmer une ordonnance capitulaire, statua, vers 1216, que
les chanoines étudiants en théologie seraient réputés présents et gagneraient les
gros fruits de leurs prébendes, à quelque école qu'ils fissent leurs études. C'est
au surplus ce qui fut admis dans tous les diocèses comme règle canonique (Rebuffe,
in prax. benefic., part. 2, tit. dispensatio de
non residendo, nº 25. — Louet et Brodeau, lettre E, somm. 6. — Despeisses,
t. III, des bénéf. ecclés., tit. 9, sect. II, nº 6). En 1252, le
pape Innocent IV dispensa de la résidence Etienne, son chapelain, malgré la
résistance du Chapitre, et déclara qu'il jouirait du revenu de son canonicat, à
l'exception des distributions (Orig. en parch., Arch. dep.
d'Eure-et-Loir, fonds du Chap., C. I, M, 2). Le pape Jean XXI en fit autant, en
1276, pour Pierre de Talaru, son chapelain (Id., ibid., C. I, M,
3). En 1402, le roi Charles VI exempta de la résidence Philippe de Bois-Giloud,
conseiller en son Parlement. Henri II, Charles IX et Henri III, en 1554, 1567 et
1580, déclarèrent, par application d'une bulle de Clément VI, du 20 avril 1351,
que les officiers et chapelains de leur oratoire devaient de même être réputés
comme présents. Les musiciens du Roi et les chapelains de la Sainte-Chapelle
furent assimilés aux chanoines de cette dernière catégorie par arrêts de 1582 et
de 1613 : mais des lettres-patentes de Henri IV, en date du 6 mars 1606,
réduisirent à six le nombre des chanoines privilégiés qui pourraient exister dans
l'église de Chartres. Ces lettres-patentes furent fidèlement observées jusqu'à la
Révolution, hormis à l'égard des chanoines de la Sainte-Chapelle, déshérités de ce
privilége par une déclaration du 18 décembre 1740, registrée au Grand-Conseil le
30 du même mois, et, de 1771 à 1774, nous voyons diverses lettres écrites par le
duc de la Vrillière, au sujet d'Augustin Lemée, chapelain de la comtesse de
Provence, Claude-Jacques Peigné, clerc de chapelle du comte de Provence,
Louis-Hector-Honorat-Maxime de Sabran de Forcalquier, aumônier du Roi, François de
Fontanges, aumônier de la Dauphine, Hyacinthe de Bouniol de Montégut, instituteur
des enfants de France, qui tous devront être classés au nombre des chanoines
privilégiés, en tant toutefois qu'une des six places réservées à ces chanoines
deviendra vacante. Cependant Gui de Thélis et Louis Buisson, conseillers au
Parlement, ayant demandé à jouir des distributions manuelles ou de leur
équivalent, quoique ne faisant pas résidence, furent déboutés par arrêt du
Parlement du 31 janvier 1606 ; mais en 1677, une ordonnance capitulaire déclara
que François Gobineau, avocat du Roi au bailliage, serait réputé présent toutes
les fois qu'il s'absenterait pour l'exercice de ses fonctions (Arch. dep.
d'Eure-et-Loir, fonds du Chap., C. I, M, 5, 7, 10, 13, 15, 16, 17, 25, 34 et
38).
« De villis et ecclesiis Capituli, et quod nullus excommunicatos ecclesie absque satisfactione absolvat, nec capella nec cimiterium fiat in civitate sine assensu Capituli. »
«
Ideo sumus, quamquam immeriti, ad universalis ecclesie regimen superna
providentia deputati, ut pro singularum ecclesiarum statu sollicitudine debeamus
pastorali satagere et eas contra pravorum incursus apostolice tuitionis patrocinio
communire, ne malignorum incursibus exponantur, si ad eorum defensionem apostolice
sollicitudinis providentia minus diligens fuerit vel remissa.
Eapropter, dilecti in Domino filii, considerato fervore devotionis vestre quam
circa nos et
In quibus hec propriis duximus exprimenda vocabulis :
Ad hec presenti decreto sancimus et auctoritate apostolica arctius prohibemus ne
quis in civitate vestra vel suburbiis sibi contiguis, absque auctoritate et
assensu episcopi vestri et vestro, ecclesiam, capellam, oratorium vel cymiterium
construere audeat, salva apostolice sedis auctoritate.
Insuper etiam nichilominus districte presenti pagina prohibemus ne alicui liceat
parrochianos
Libertates quoque seu immunitates, sive a romanis pontificibus, sive ab episcopis
vestris, vel etiam a regibus et principibus, vobis et ecclesie vestre indultas, et
antiquas et rationabiles consuetudines ipsius ecclesie confirmamus et eas
decernimus obtinere perpetuam firmitatem.
Decernimus ergo, etc.......
[ Datum
Ce privilége fut confirmé par une grande bulle du pape Clément III du 2 des nones de juin 1190. Les termes de cette confirmation sont absolument semblables ; nous ne rapporterons que les souscriptions et la date :
Ego Clemens, catholice ecclesie episcopus, subscripsi.
Ego Albinus, Albanensis episcopus, subscripsi.
Ego Octavianus, Hostiensis et Velletrensis episcopus,
subscripsi.
Ego Johannes, tituli Sancti-Marci presbiter cardinalis,
subscripsi.
Ego Pandulfus, presbiter cardinalis Basilice-XII-Apostolorum,
subscripsi.
Ego Petrus, presbiter cardinalis tituli Sancte-Cecilie,
subscripsi.
Ego Petrus, tituli Sancti-Laurentii-in-Damaso presbiter
cardinalis, subscripsi.
Ego Petrus, presbiter cardinalis tituli
Sancti-Petri-ad-Vincula-et-Eudoxie, subscripsi.
Ego Johannes, tituli Sancti-Clementis cardinalis, Tusculanus
episcopus, subscripsi.
Ego Johannes Felix, presbiter cardinalis tituli Sancte-Susanne,
subscripsi.
Ego Jacintus, diaconus cardinalis Sancte-Marie-in-Cosmidyn,
subscripsi.
Ego Gratianus, Sanctorum-Cosme-et-Damiani diaconus cardinalis,
subscripsi.
Ego Soffredus, Sancte-Marie-in-Via-Lata diaconus cardinalis,
subscripsi.
Ego Gregorius, Sancte-Marie-in-Porticu diaconus cardinalis,
subscripsi.
Ego Johannes, Sancti-Theodori diaconus cardinalis,
subscripsi.
Ego Gregorius, Sancte-Marie-in-Aquiro diaconus cardinalis,
subscripsi.
Datum Laterani, per manum Moysi, sancte Romane ecclesie subdiaconi,
vicem agentis cancellarii, ii nonas junii, indictione viiiª, incarnationis
dominice anno MºCºXCº, pontificatus vero domni Clementis pape III anno
tercio. (Orig. en parch. bullé ; Arch. dep.
d'Eure-et-Loir, C. IX, R, 3.)
Littera Odonis Borrelli de Curtalano, « de Gaudo-Sancti-Stephani. »
« In nomine sancte et individue Trinitatis.
Ego
Reliqua vero decima tocius
In hospitibus et in hospitaliciis eorum, sicut supradictum est, nichil habebo nec
heredes mei, nec justiciam, nec aliud, nisi medietatem furni et quarrarium unum
per annum, et talleiam quarto anno, de quibus plenius loco suo dicetur.
Terra vero forinseca, que extra hospitalicia est, et quicquid inde proveniet,
commune erit inter me et heredes meos et canonicos, videlicet terragium, decima,
oblite, venditiones, census pratorum, forifacta, emendationes et placita ; que
emendationes et placita predicte terre ibi fient, et non alibi, per majorem
communem ejusdem terre.
Ad molendina que ibi fient molent hospites quamdiu poterunt ; cum autem non
poterunt, molent ad mea molendina, videlicet ad molendinum
Si autem aliquis accusabitur de molta forifecisse, purget se sola manu coram
majore terre et sit quietus ; quod si noluerit aut non poterit, reddat duplicem
moltam tantum.
Molendinarius tamen jurabit quod non delocabit eos, nec scienter injuste
tractabit.
Homines ejusdem terre pedagium michi reddent more aliorum.
Si tamen contigerit emendare pro uno forifacto, non possum plus quam quinque
solidos accipere.
Si autem inde accusatus voluerit se purgare quarta manu, licebit, et hoc
Jurabit autem pedagiator sicut molendinarius, quotienscumque mutabitur, quod
nullum scienter accusabit injuste.
Talleia supramemorata sic fiet : quarto anno submonebo canonicos per majorem
ejusdem ville et facient talleiam convenientem, de qua habebo medietatem, et ipsi
aliam.
Aliam talleiam non facient pro me nec pro heredibus meis, nisi voluerint, nec
etiam pro redemptione corporis mei.
Quotienscumque vero ipsi talleiam fecerint, dimidia erit mea.
Quarrarium vero supradictum non mittam nisi securo loco, videlicet ad
Ad eadem loca meam partem annone ejusdem prefate terre deferent, si voluero, nec
ultra.
Ecclesia vero et omnia parrochialia, oblationes scilicet et primicie canonicorum,
sunt proprie.
Major vero ejusdem terre erit meus ligius et heredibus meis de meo feodo, et erit
ligius canonicorum de suo feodo, salva fidelitate mea : qui major numerabit in
augusto.
Ponent tamen canonici, si voluerint, famulum suum, qui custodiet res suas quando
major numerabit in agris et in grangia, et ego meum et heredes mei, si
voluerimus.
Feodum majoris est farrago de grangia, terreata annone post paleam et caude
annonarum bene exquisitarum.
De unoquoque hospite qui lucrabitur bobus, non bove, mina annone ; de aliis
dimidia.
Stramen grangie remanet michi et canonicis.
De isto feodo
De hospitibus et eorum hospitaliciis totum a canonicis feodum, sicut supradictum
est.
Grangia communi expensa fiet, et trituratores communiter ponemus, ego et heredes
mei medietatem, et canonici aliam, qui facient nobis fidelitatem.
Ego
Ego
« Super compositione procurationis debite processionibus Carnotensis ecclesie apud Sanctum-Martinum. »
«
Quecumque jurgiorum prestant materiam et in ecclesia Dei contentiones excitant et
lites, summa diligentia et cura debent, pro posse suo, boni viri deprimere, et ne
servi Dei ambiguam jurgandi fortunam incidant, quantum in ipsis est, formam
negotiis, fatum litibus, causis exitum commodare.
Inde est quod notum fieri volumus universis, tam futuris quam presentibus, quod
nos odiosas Deo et nobis contentiones que inter monasterium
In
Ad commonitionem et consilium tandem prudentium ac religiosorum qui aderant,
utraque partium a lite recedens, in
In primis dixit ut monachi nostri jus ecclesie
Adjecit et dicto suo ut nichil deinceps in predictis processionibus, sive in
cibo, sive aliis, preparent vel impendant, exceptis clericulis qui misse
deservierint, quibus sex tantum nummos persolvant, scilicet :
xlActum est hoc in presentia
Quod ut ratum et inconcussum permaneat in perpetuum, presentis scripti
attestatione et sigilli Capituli nostri auctoritate confirmavimus. »
« De confirmatione ecclesiarum et reddituum quos habet ecclesia Carnotensis in Normannia. »
«
Sciatis me, pro salute mea et antecessorum et successorum meorum, concessisse et
presenti carta confirmasse ecclesie
Quare volo et firmiter precipio quod eadem ecclesia omnia supradicta habeat et
teneat bene et in pace, libere et quiete, integre et plenarie et honorifice, in
ecclesiis et terris et decimis, in bosco et plano, in pratis et pascuis, in aquis
et molendinis, in viis et semitis, et in omnibus aliis locis et aliis rebus ad ea
pertinentibus, cum omnibus libertatibus, et liberis consuetudinibus suis.
Testibus ;
Datum per manum magistri
« De subjeccione ecclesie Beati-Georgii Vindocinensis. »
«
Justis petentium desideriis dignum est nos facilem prebere consensum et vota que
a rationis tramite non discordant, effectu prosequente complere.
Eapropter, venerabilis in Christo frater episcope, tuis justis postulationibus
grato concurrentes assensu, subjectionem ecclessie
Statuentes ut sicut predecessoribus tuis et tibi ipsi hactenus subjecta fuisse
monstratur, ita etiam amodo, tibi et successoribus tuis, diocesana lege, debeat
subjacere.
Decernimus ergo, etc.....
Datum
« Nulli concedantur honores nisi his qui residentiam promiserint. »
«
Cum ab eo cui plus committitur amplius exigatur, dignum est et consonum rationi
ut qui in ecclesia vestra pre aliis honorantur studiosius illi deserviant et
utilitatibus ipsius intendant.
Hac itaque ratione inducti, auctoritate duximus apostolica statuendum ut honores
Si autem post promissionem suam hec nequaquam impleverint, ab ipsis reddantur
honoribus alieni.
Ad hec auctoritate apostolica inhibemus ne quis de aliena diocesi in canonicum
ecclesie vestre aut plebanum presbiterum admittatur nisi prius a proprio fuerit
episcopo absolutus.
Decernimus ergo, etc.
.....
Datum
« De jure quod habet ecclesia Carnotensis in villis istis, Lu,
Bellovillari, Martisvilla. »
«
Hujus compositionis sententiam dignum duximus litterarum apicibus commendandam,
alias per processum temporis ad oblivionis interitum elapsuram.
Itaque,
Bovatas extra villas que presignificate sunt consistentes, certum quidem est ad
jus domini de
Solis enim hominibus nostris, in supradictis villis manentibus, per manum nostram
illas conceditur exercere.
Pro unaquaque bovata integra, ad perticam
Si vero census qui presignificatus est infra
Additum est preterea quod si bovatas et non agripennos vendi vel forisfactum in
ipsis bovatis fieri contigerit, sine aliqua ecclesie participatione, ad dominum de
Si vero, versa vice, non bovata sed agripennus vendetur, vel in eo forisfactum
acciderit, ecclesie, non domino de
Si vero bovata simul agripennusque venditionis alienatione distrahentur,
venditiones inter nos et dominum de
Additum est etiam quod, tempore messionis, homines nostri numeratores a domino de
Qui vero ad numerationis officium vocabuntur, accitis hominibus nostris, in
presentia domini de
Deinde ceteris sibi numerari nolentibus, secundum ordinem quo fuerint requisiti,
numerationis officium benigne ac liberaliter exibebunt.
Postquam nostris hominibus predicto modo fuerint numeratores assignati, si
numerator aliquis, a nostris hominibus requisitus ut numeret, numerare noluerit,
vel aliquo casu impeditus numerare non poterit, homines nostri, adhibito duorum
testimonio, in crastino numerabunt, et, data juratoria cuatione, ipsi et testes
domino de
Insuper, si terra adjacens vie vel semite utrinque fuerit ecclesie, et via vel
semita tota erit ecclesie ; si domini de
Preterea, si terra sine colono remanserit, dominus de
Sin autem dominus de
Nil amplius juris habet dominus de
Testes hujus compositionis sunt :
Hanc etiam pacem tenendam fide firmaverunt predictus
Quod ut ratum et inconcussum permaneat, auctoritate sigilli
Data per manum
Actum in capitulo nostro, anno Domini
« De recognitione quod filii Amiardi de Bretovillari sunt homines ecclesie Carnotensis. »
« Ego
Unde et ego mote querele penitus abrenumptiavi, et ipsi homines predicto Capitulo
Quod ne iterum recidere posset in questionem, sigilli presentis auctoritate
firmavi.
Data per manum
« Capituli Carnotensis, de compositione super decimis de Sancto-Leodegario, facta inter Capitulum et Garinum de Sancto-Leodegario. »
«
Inter nos et
Ad ultimum vero, Deo cooperante nobiscum, in hunc modum predicta contentio sopita
est quod prenominatus
Ut autem in posterum omnis contentio super hoc eliminetur, sigilli nostri
auctoritate hoc confirmare curavimus. »
« Quod in claustro nihil debet vendi preter in nundinis. »
«
Notum sit omnibus quod cum inter
De duobus vero stallis que sunt juxta capitellos nichil diffinitum est, sed
unusquisque, pro velle suo, quandocumque voluerit, coram nobis vel aliquo
successore nostro, jus suum prosequatur.
Quatuor ergo nobiscum convenientes una voce dixerunt quod preter dies nundinis
deputatos nichil in claustro debeat vendi : quod si vendentes ab aliquo canonico
submoniti a claustro recedere noluerint, licet canonico merces modeste
removere.
Nocte vero diem nundinarum precedente, scale vel stalla a mercatoribus in
claustro debent poni, nec ante, et tunc si mercator scale vel stalli custodiam
servienti decani commendaverit, pro custodia illius noctis, serviens decani unum
obolum percipiet : quod si non commendaverit, nichil a mercatore exigere
poterit.
Si vero secunda nocte ante diem nundinarum, scale vel stalla in claustro posita
fuerint, quod fieri de jure non debet, eodem modo fiet.
In claustro nullus mercator certum locum debet habere, sed quicumque prius
signaverit, locum signatum debet habere : si autem mercator signi sui custodiam
servienti decani commendaverit, serviens decani unum solum obolum percipiet, licet
multis noctibus custodierit ; quod si mercator non commendaverit, nec serviens
decani aliquid exigere poterit.
De sugundriis domorum canonicorum, dixerunt
quod, si placuerit canonico, nichil sub sugundria sua vendetur.
Quod si placuerit canonico ut sub sugundria sua aliquid vendatur, pro custodia
scale vel stalli vel signi, idem licet servienti canonici quod in aliis partibus
claustri servienti decani.
Vię que sunt a domibus canonicorum ad ęcclesiam
Quod si aliquis eas scala vel stallo impedierit, submonitus a canonico vel a
serviente canonici ut removeat, si non removerit, licebit canonico vel servienti
canonici, sine recompensatione dampni, scalam vel stallum precipitare.
Hec omnia, ut superius annotata sunt, et ut libertas claustri exigit, sub
anathemate precipimus observari, et ut ratum permaneat sigilli nostri munimine corroborari mandavimus. »
« De presentatione presbiterorum et sacristarum ad jus capicerii pertinentium. »
«
Ex multorum relatione veraciter didicimus quod presentatio presbyterorum extra
chorum vel in Cryptis altaribus
desservientium ad jus et officium tuum pertinet, excepto presbytero altaris
Similiter et sacriste, cum alter alterius loco, sive clericus sive laicus,
substituitur, presentationem et ministerium tuum totum agi debet.
Volentes ergo jus tuum et successoribus tuis capiceriis illibatum et incon
« Comes Teobaldus, de libertate a muris et fossatis nunquam per homines nostros de cetero reparandis. »
« Ego
Ipsi autem ad construendum murum super eosdem fossatos, ex communi assensu
Capituli, mille libras michi dederunt, tali conditione quod si deinceps quoquomodo
murum cadere aut dirui vel fossatos impleri contigerit, non teneantur amplius vel
in muro vel in fossatis aliquid mittere, sed ab omni bienno quod in eis habebam
ipsi et omnis terra Capituli quiti in perpetuum remaneant et absoluti.
Hoc approbavit atque concessit
Quod ut ratum maneret semper
Testes inde fuerunt :
Actum
Datum per manum
Signum comitisse †.
Signum
Signum
Signum
Signum
« Quod licet Capitulo, non obstante appellatione, excommunicare injuriosos nolentes satisfacere. »
«
Relatum est auribus nostris quod quidam parrochianorum vestrorum bona ecclesie
vestre violenter invadunt et tam vobis quam hominibus vestris irrogare injurias,
pro sue voluntatis arbitrio, non formidant, commoniti autem a sua non possunt
malitia revocari.
Quum igitur nobis imminet ecclesiis et personis ecclesiasticis providere pacem
debitam et quietem, et contra insolenciam laicorum apostolicum presidium
impartiri, auctoritate vobis apostolica indulgemus ut quicumque parrochianorum
vestrorum, sive scilicet
Datum
« Lucii pape III, ne raptoribus liceat appellare. »
«
Cum appellationis remedium in oppressorum auxilium, non ad incentivum
opprimentium, sit inventum, providere volumus et debemus ne malefactores ad bona
ecclesiastica, sub appellationis pretextu, violentas impune manus extendant.
Hac itaque ratione inducti, auctoritate apostolica constituimus ut si quisquam
res ecclesie vestre rapuerit, et excessus ejus fuerit manifestus, aut coram
episcopo vel archidiacono, in cujus archidiaconatu malefactor extiterit,
assertionem vestram canonice probaveritis, raptori non liceat, per appellationis
diffugium, disciplinam ecclesiasticam declinare.
Nulli ergo omnino hominum liceat, etc.......
Datum
« De vico Vasselorum. »
« Cum eorum memorie que temporaliter geruntur edax et obliviosa temporum
antiquitas plurimum soleat novercari, solus tamen repperitur tenor
Hujus siquidem rationis intuitu, ego
Cum igitur predictus J[uquellus] quandam plateam, jure matrimonii, possideret,
furno predictorum fratrum contiguam, pro salute anime sue et interventu precum
nostrarum, eam ipsis concessit in perpetuum, ut eorum hospites, in eodem furno
manentes, liberum ibidem porcis suis haberent egressum ; unde et idem fratres
alteram plateam hospitatam illi confinem eidem J[uquello] dimiserunt, sibi et heredibus suis perpetuo possidendam,
et hujus alternationis gratia
xvInsuper et
Ipse vero, posteaquam ab eis accepit,
xvHoc autem voluit et laudavit
Habentur etiam testes quorum nomina subter annexa sunt :
Actum anno Verbi incarnati
La maison des chevaliers du Temple occupait l'emplacement de l'ancienne église des Garmélites, aujourd'hui la Cour d'assises.
Les archives d'Eure-et-Loir possèdent un sceau fort curieux des chevaliers du
Temple, dont la principale commanderie dans le pays chartrain était à Sours. C'est
un petit sceau rond en cire brune, portant pour emblême l'image du Temple de
Jérusalem, tel qu'il est toujours figuré au Moyen-Age, sur les anciennes cartes et
dans les manuscrits des voyageurs. La légende est fruste en partie : [sigil]lvm templi sal..... (Arch. dep.
d'Eure-et-Loir, fonds de l'abbaye de Saint-Jean.)
« Quod Cantoris auctoritas propter unam de prebendis suis cessam per eum nepoti suo nullatenus minuatur. »
«
(Ils déclarent que la cession faite par le vénérable chantre
Cette déclaration est ainsi faite en présence de
Hii sunt testes :
« De contentione facta inter Capitulum Carnotense et Hospitalares super capellam. »
«
Notum facimus universis quod cum controversia verteretur inter nos et ecclesiam
Preterea nos firmiter promisimus, sub obtentu religionis et obedientie qua
astricti sumus hospitali
Vir vero venerabilis domnus
Nos vero synodalia persolvemus archidiacono et episcopo qui pro tempore erunt, et
recipientes crisma et oleum sanctum ab ecclesia
Quod ut firmum habeatur tam scripto quam sigillo nostro fecimus communiri.»
« Super terra data ad censum Ansoldo Tarcortes. »
«
Quum, intereuntibus singulis, humane actiones cito traduntur oblivioni nisi
litteris annotate memorie commendentur, litteris nostris annotare curavimus quod
Nos vero, habito consilio, ex communi assensu fratrum, terram illam predicto
Nummi autem hujus censive distribuentur canonicis qui anniversario episcopi
Factum est hoc in capitulo,
« Ne domus de claustro laicis locentur. »
«
Audivimus et audientes nequivimus non mirari quod laici quidam, in claustro
vestro domos jure hereditario possidentes, tales personas plerumque admittunt per
quas clericorum quies inhonesto strepitu sepe turbatur, et devotio populi, ne
divinis intendat officiis, prepeditur.
Joculatoribus quidem, aleatoribus, cauponibus et mulieribus turpibus prescripte
domus de consuetudine prava locantur.
Volentes igitur communi ecclesie honestati consulere, auctoritate apostolica
prohibemus ne domus canonicales ulterius laicis per quos honestati ecclesiastice
derogetur, vel gratis dentur, aut etiam sub quacumque occasione locentur.
Constituimus etiam de domibus quas laici in claustro jure hereditario tenent, si
eas in personis propriis cum honesta familia, exclusis mulieribus turpibus,
inhabitare noluerint, ut nonnisi clericis vel personis regularem vitam professis,
gratis vel pro pretio, concedantur, si congruum eis pretium voluerint
exhibere.
Nulli ergo omnino hominum liceat, etc.
.....
Datum
« De confirmatione antiquarum consuetudinum. »
«
Ad universalis ecclesie regimen, licet indigni, providentia superne dispositionis
assumpti, pro universarum ecclesiarum statu, pastorali tenemur consideratione
satagere, et earum quieti, quantum nobis Dominus dederit, sollicite providere.
Eapropter, dilecti in Domino filii, vestris justis postulationibus inclinati, et
suscepte ministerio servitutis inducti, libertatem et rationabiles consuetudines
quibus ecclesia vestra, a
Nulli ergo omnino hominum liceat, etc.
......
Datum
« De anniversario Avegoti de Sancto-Prisco. »
«
Cum pia fidelium largitione ecclesie Dei aliquid erogatur, perpetuo possidendum
debet litteris commendari, ut si posterorum malicia hoc in litem presumpserit
revocare, per earum testimonium ipsorum calumpnia retundatur.
Hujus igitur rationis intuitu, presenti scripto fecimus annotari quod
Nos autem, ad cujus feodum decime pertinebant, et
Hoc in capitulo
Ceterum post cetera duximus adnotare quod altera pars decimarum predictarum cedet
ad sanctissime recordationis
Quod ut ratum et inconcussum permaneat scripto fecimus adnotari et sigilli
nostri testimonio communiri.
Actum anno gracie
« Capituli Carnotensis et comitis Roberti, super censu de Fermecort. »
«
Noverint universi, tam presentes quam futuri, quod inter nos et comitem
Predictus siquidem comes, pro pace et amore ecclesię
Quod si prefatus prepositus predictos denarios prefixo termino solvere noluerit
vel distulerit, comes vel successor ejus nobis tenebitur ejus supplere
defectum.
Nos autem, requisiti ab eodem comite, ei concessimus ut in predicta terra quę est
inter fossata Firmecurię et
Actum est hoc
Quod ut ratum et firmum inviolabiliter in posterum observetur, presentem paginam
sigillorum nostrorum munimine precepimus roborari. »
« De emptione feodi de Sancto-Laurentio-de-Nemore. »
« Ego
Hanc compositionem lauda
Hoc autem fuit coram nunciis meis ad hoc missis :
Ipse etiam
Quod ut ratum sit et firmum, litteris meis commendavi.
Actum
Datum
Carta Rotrodi, comitis Perticensis, de uno cereo ante Sanctam-Capsam ardenti.
«
Noverit universitas vestra quod nos, intuitu pietatis et misericordię et
reverentię quam venerabili matri nostrę
Ad peticionem igitur nostram, venerabilis pater et dominus
« Approbatio Theobaldi comitis remissionis viarie a domino de Galardone. »
« Ego
Quam elemosinam, quantum attinet ad meum feodum, tam ad instantiam precum domini
Transaction passée en Chapitre entre Hugues, prévôt et chanoine, d'une part, et les maires de Champs et de Mandres, d'autre
part, par laquelle ils cèdent et transportent à Hugues et à ses successeurs prévôts
la propriété du grand pré situé en-deçà de la rivière d'Eure, sur lequel ils ne se
réservent rien que le droit de garde et de forfaiture ; et Hugues abandonne auxdits
maires la propriété du petit
«De decima de Sernellis quam Gilebertus de Tardeis dedit ad anniversarium suum. »
«
Noverint universi quod
Sciendum tamen est quod, singulis annis, pretaxati summa debiti, pro fructibus
perceptis in censu et in terra
Si vero infra terminum prescriptum
Verum si predictus camerarius infra terminum prestitum humanis exemptus fuerit,
quod absit, nepotes ejus,
Expleto autem quinquennio, si
Si vero ea vel non poterit redimere, vel noluerit,
Ceterum, si idem
Quod ut ratum et firmum permaneat, tam scripto quam sigillo nostro fecimus
communiri, sub testimonio
Datum
« Capituli Carnotensis et comitis Perticensis super nemore de Autun. »
« Noverint universi ad quos littere iste pervenerint quod nemus de
Preterea canonici ejusdem ecclesie, sine assensu Comitis, in jamdicto nemore ad
usum suum nichil capere poterunt, preterquam ad fabricam ecclesie
Capitulum vero nec aliquid vendere inde vel donare poterit.
Comes vero prefatum nemus ita vendere poterit quod priusquam vendatur, Comes
venditionem Capitulo significabit ut illuc quem voluerit mittat qui intersit
venditioni, et illi qui plus offeret vel meliorem offeret conditionem predictum
nemus concedetur.
Et hoc ita si in grossum nemus vendatur ; si vero ad forestagium ; per servientem
Capituli et servientem Comitis vendetur, ab utroque serviente tam a Capitulo quam
a Comite juratoria cautione recepta, et Capitulum medietatem precii
consequetur.
Item, Comes inde poterit dare et capere ; et quantum inde dederit vel acceperit,
tantum Capitulum dare poterit vel accipere.
Quantum autem ad pasturam vetitum nemoris Comes, intuitu elemosine, dimittit, ita
quod in jamdicto nemore medietatem proventuum pasture Capitulum percipiet, eo
tenore quod in ecclesia
Canonicis autem qui predictis anniversariis
interfuerint, predictum pasnagii et pasture emolumentum erogabitur, quod,
Reliquam vero medietatem pasture Comes sibi et heredibus suis retinuit.
Item institutum est et concessum quod undecumque animalia ad pasturam
convenerint, sive de terra Comitis, sive Capituli, sive ejusdem Comitis militum,
pastura vendetur, et quod inde perceptum fuerit Capitulo et Comiti communicabitur,
ita quod neutra pars alicui in eadem pastura poterit dare immunitatem nisi de
communi assensu Capituli et Comitis.
Datum
« Super dono ecclesie Sanctorum Sergii et Bachi. »
«
Cum in voto haberemus et summo desiderio
Verum quod ad presens possumus, illud tantillulum eidem ecclesie boni concedimus
quod habemus in manibus et donamus Capitulo perpetuo possidendum ; capellam etenim
Statuimus autem ut nullus contra hanc concessionis nostre paginam venire audeat ;
quod si quis presumpserit divini subjaceat ultioni.
Quod ut firmum habeatur et ratum, tam scripto quam sigillo nostro fecimus
communiri.
Data
« Quod episcopus dedit decem solidos fraternitati Clericorum de choro. »
«
Noverit universitas vestra nos fraternitati
clericorum
Quod ut ratum et firmum permaneat hoc tam scripto quam sigillo nostro fecimus
communiri.
Datum
Acte par lequel le Chapitre réduit à 100 sous de rente annuelle et perpétuelle le droit de gîte et procure que le prévôt de Mézangey ou le fermier de sa censive, en son nom, exigeaient des hommes de corps ou censitaires dudit Mézangey.
« De viaria Johannis de Friesia. »
«
Noverint universi presentis scripti paginam inspecturi, quod ego, pro salute
anime mee et parentum meorum, totam viariam quam in terra ecclesie
Quod ut ratum et inconcussum permaneat sigilli mei feci munimine roborari. »
« Raginaldi, episcopi Carnotensis, de preposituris concessis Capitulo et precariis factis preposituris. »
«
Noverit universitas vestra quod
Capitulum vero, in recompensationem collati sibi beneficii, ne
Si autem alteram partium precarię de
Ut autem hoc inconcussum omni tempore
Idipsum quoque, prestito juramento corporaliter, firmaverunt decanus, cantor,
subdecanus, succentor, archidiaconi, capitherius, camerarius, prepositi,
presbiteri, diaconi, subdiaconi.
Statutum est etiam ut quicumque substituantur canonici corporale prestent
juramentum se hoc fideliter servaturos.
Quod ut ratum et firmum observetur in posterum, presens scriptum sigilli nostri
precepimus impressione muniri.
Actum publice in capitulo
Celestini papæ tertii, de contentione inter Capitulum Carnotense et Comitissam super servientibus ejusdem Capituli.
«
Sicut
Cum autem post, multa gravamina super hoc clericis memoratis illata fuissent, ex
utraque parte in arbitros compromissum, nulla tamen ex parte clericorum
interposita cautione, idem arbitri, partibus in sua presentia constitutis, plenum
dare arbitrium noluerunt, asserentes se non debere super earum consuetudinibus vel
libertatibus arbitrari, nec esse ad hoc ex forma compromissionis astrictos.
Istud tamen pro sua voluntate dixerunt ut prefati servientes
Quia igitur clerici sepedicti ad consuetudinum ac libertatum ecclesie sue
observantias se faterentur juramento teneri et idcirco earum non posse pati tuta
consciencia lesionem, petierunt sibi in casu isto per commissionis nostre litteras
provideri.
Ideoque discretioni vestre per apostolica scripta mandamus quatinus arbitros
memoratos monere attencius et inducere studeatis ut inter partes premissas
perfecte concordie viam studeant invenire.
Quod et si arbitri memorati facere forte noluerint vel eas super questione
jamdicta secundum quod rationi consentaneum fuerit expedire, vos auctoritate
nostra partes ad vestram presentiam convocetis, et, que fuerint hic inde proposita
diligenter auditis et cognitis, causam super hiis, appellatione remota, mediante
justicia, terminetis, non permissuri clericos memoratos, dum coram arbitris vel
sub examine vestro justicie parere voluerint, premissorum servientium privari
possessione indebite, vel contra libertates seu consuetudines approbatas ecclesie
sue aliquid temere attemptari, nullis litteris veritati et justicie
prejudicantibus, si que apparuerint a sede apostolica impetrate.
Datum
« Attestationes Comitisse Blesensis et Capituli Carnotensis super consuetudinibus ecclesie Carnotensis, de quibus erat contentio. »
«
Noverint universi quod nos a domino
Testes ex parte comitisse contra canonicos
Domina Regina et dominus
Addiderunt etiam quod de dicto eorum observando fidejussit dominus Rex.
Adjecit etiam quod de quinque hominibus tunc erat
De fidejussione quam de dicto arbitrorum observando fecisse dicitur dominus Rex,
dixerunt ipsa Regina et dominus
Sciatur insuper quod testes comitisse
Attestationes pro ęcclesia
Et adjecit quod, in tempore comitis
Vidit etiam
Vidit etiam
Vidit quoque
Vidit etiam
Simile vidit de
De arbitrio dixit quod revera facta est compromissio in dominam Reginam et
De loco in quo hoc factum fuit, dixit in aula Regis,
De prolatione arbitrii idem quod
Dixit etiam quod plures habuit servientes burgenses, qui immunes extiterunt, et
cum comes
Adjecit quoque se vidisse idem de
De arbitrio dixit se non interfuisse
De prolatione arbitrii dicit se immemorem esse.
De arbitrio dixit quod non interfuit quando facta est compromissio
Adjecit etiam
De arbitrio, dixit quod non fuit
Etiam adjecit quod antequam proferrent arbitrium publice proposuerunt quod
arbitrium illud non susceperant, nisi salvis consuetudinibus et libertatibus
ecclesie
Dixit etiam quod cum ita prolatum fuisset arbitrium dixit dominus
De arbitrio, dixit quod interfuit
De prolatione arbitrii idem dixit, quod
De compromissione facta, idem dixit quod
Prolationi vero arbitrii non affuit, ut dixit.
De arbitrio, dixit se non interfuisse arbitrio proferendo vel quando facta est
compromissio.
De arbitrio, dixit quod compromissioni non interfuit, sed prolationi arbitrii
affuit, de qua dixit idem quod
De arbitrio, dixit quod compromissioni non interfuit ; sed de prolatione
arbitrii, idem dixit quod
Postea vero gravatus rediit ad servicium
Vidit etiam
De servientibus abbatis
De arbitrio, dixit se interfuisse compromissioni facte
De prolatione arbitrii et reportatione responsi cum requisitus fuit dominus
De compromissione facta in dominam Reginam et dominum
De prolatione arbitrii, idem
De reportatione responsi, cum missum fuit ad dominum archiepiscopum, idem quod
De susceptione et prolatione arbitrii, idem quod
De susceptione arbitrii, dominum
De adjectione
De prolatione arbitrii, dixit quod non interfuit.
De forma compromissi, idem dixit quod subdecanus.
De prolatione arbitrii, dixit quod vidit et audivit, presens, quod, primo in
arbitrio, propositum est ab arbitris quod res servientium redderentur in integrum
et de earum emptione fieret emendatio, et postmodum dictum fuit ab arbitris quod
servientes in protectione ecclesie remanerent
Dixit etiam nec cautionem nec penam de tenendo arbitrio interpositam fuisse.
De
Vidit quoque gagia cujusdam famule cujusdam clerici, nec canonici nec de choro,
capta et per justiciam ecclesie reddita.
De forma compromissi, dixit idem quod subdecanus ; de prolatione arbitrii, idem
quod
De forma compromissi, idem quod
De prolatione arbitrii, dixit se non interfuisse.
De prolatione arbitrii, idem quod
De prolatione arbitrii, dixit illud ita dictum fuisse quod servientes de quibus
erat contentio pacifice remanerent in servicio clericorum et protectione ecclesie
Dixit etiam idem
Postea convenerunt idem
Restituantur ad integrum servientibus clericorum ablata, et sint servientes in
servicio clericorum, si ipsis servientibus placuerit,
Dicit etiam quod clerici instabant ut servientes, pro quibus presens orta est
contentio, quiete remanerent in servicio clericorum, sed, non acquiescente
archiepiscopo, respondit archiepiscopus se in dicto suo conservaturum honorem
ecclesie
Dixit etiam se interfuisse Capitulo
Isti servientes, de quibus presens agitur contentio, quieti et immunes remaneant
in servicio clericorum, si ita servientibus placuerit,
Adjecit etiam archiepiscopum, in communi audientia, dixisse illos receptos fuisse
cupiditatis obtentu et magis ad dedecus quam ad honorem ecclesie.
Asseruit etiam archiepiscopum dixisse se paratum jurare quod servientes non
debent recipi in servitio clericorum spe precii.
Eodem modo transivit
Simili nichilominus libertate
Similiter
Garinus
Similiter
Ego etiam vendebam annonam meam in domo mea, ad minam domini mei
Vidi etiam
Severicus etiam in eadem exactionum immunitate servivit
Vidi etiam
Quod major
Etiam adjecit : « Vidi
De
Addidit etiam quod pallium prefati
Idem de
De immunitate
De
Dicit etiam magister
Idem iterum dicit de
Idemque perhibuit de
Idem etiam testatus est de
Et cum prescriptis testibus convenit in testimonio de
Vidi etiam
Et addidit idem testimonium de
Et addidit de
Etiam addidit de
Hoc etiam de immunitate pannificandi testatur magister
Addidit etiam G[aufridus] predictus quod vidit
Vidit etiam
Dicit etiam de se quod sepe imposita fuerit ei tallia, et ad instanciam ecclesie
remansit semper immunis.
Addidit etiam se vidisse
De se ipso etiam idem testatus est quod major
Adjecit eciam servientes clericorum libere posse comparare et vendere quelibet
victualia in qualibet quantitate, et, ad propriam minam vel domini sui, annonas
suas vendere absque consuetudine.
Etiam adjecit de quodam
Asseruit etiam quod sepe viderit ecclesiam
Tam iste etiam A[alardus] quam multi alii jurati testantur nullum servientem
clericorum compulsum umquam fuisse ab eorum servicio ad manum comitis redire,
preter eos per quos instans scandalum emersit inter ecclesiam et comitissam.
De emendo et vendendo victualia et pannificando a servientibus clericorum, eamdem
immunitatem testatur
Magister
Quo audito,
Sed quia ante ostium sub divo exposite fuerunt res ablate, iterata instantia
compulsi sunt ministri comitis domum prenotatam suis spoliis investire. »
De
De
Dixit etiam de se ipso se habuisse servientem
De donatione XII agripennorum terræ apud Unum-Pilum.
« Dominus
Hujus doni signum est et memoriale cutellus iste a prefato archidiacono super
altare
Huic dono et memorate quitationi a predicto
« Sententia a judicibus delegatis super consuetudinibus ecclesie Carnotensis contra Comitissam. »
«
Notum fieri volumus quod cum controversia inter dilectos filios Capitulum
Nos igitur, juxta tenorem rescripti apostolici, partes ad nostram presentiam
convocavimus auditisque allegationibus et attestationibus hinc inde productis et
diligenter discussis, tandem, prudentum virorum et juris peritorum freti consilio,
negocium ipsum ad sententiam diffinitivam in hunc modum produximus.
Siquidem compromissum factum in dominam Reginam et dominum
Libertates et consuetudines de legitimorum virorum testimonio comprobatas et
infra subnotatas adjudicavimus ęcclesię
De omnibus nutrituris suis et earum proventibus facere possunt sub eadem
libertate.
Si quis autem huic nostrę diffinitioni, auctoritate apostolica promulgatę,
contraire presumpserit, indignationem omnipotentis Dei et nostram incurrat.
Actum
« Ne quis contra privilegia ecclesie prejudicium faciat. »
«
Curam debemus sollicitam et studium modis omnibus adhibere ut privilegia et
libertates que a nobis et predecessoribus nostris rationabiliter Dei ecclesiis
conceduntur, in sua semper consistere valeant firmitate, et ne cujuslibet
temeritatis incursu possint infringi auctoritate nobis concessa studiosius imminet
precavendum.
Quocirca presentium auctoritate districtius inhibemus ne aliquis archiepiscopus,
episcopus, vel alia quelibet persona contra privilegia vobis ab apostolica sede
indulta presumat aliquid attemptare, per quod vobis vel ecclesie vestre
prejudicium in aliquo generetur ; quod si forte facere presumpserit, illud
decernimus fore vacuum penitus et inane, nisi mandatum super hoc
Nulli ergo omnino hominum liceat, etc....
Datum
« Quod episcopus tenetur juramento ad consuetudines conservandas. »
«
Ex parte vestra nostris est auribus intimatum quod venerabilis frater noster
episcopus
Qui si forte super illarum aliqua dubius extiterit, testimonio et recordationi
unanimi tocius vel majoris partis Capituli aut probationi juratorie trium vel
Hanc ergo consuetudinem ab episcopis vestris a retroactis temporibus observatam,
sicut sine pravitate instituta esse dinoscitur, ratam habemus et auctoritate vobis
apostolica confirmamus.
Decernimus igitur ut nulli omnino hominum liceat, etc......
Datum
« Quod servi et ancille Carnotenses communiam vel conspirationem non possint facere. »
«
Ad hoc sumus in apostolice sedis specula, disponente Domino, constituti ut ad
statum
Quocirca vobis presenti pagina duximus indulgendum ut servos et ancillas ecclesie
vestre qui, contra ipsius ecclesie dominium, communiam, seu conspirationem, aut
rebellionem quamlibet aliam machinantur, vobis liceat auctoritate apostolica,
appellatione remota, canonica districtione compellere ad debitum servitium eidem
ecclesie
Volumus preterea et auctoritate presentium vobis tribuimus facultatem ut
communiam
Nulli ergo omnino hominum liceat, etc........
Datum
« Nullus canonicus trahatur ad judicium seculare nisi ratione feodi. »
«
Justis petentium desideriis dignum est nos facilem prebere consensum et vota que
a rationis tramite non discordant effectu prosequente complere.
Eapropter, dilecti in
Statuentes ut si aliquis contra hanc apostolice sedis indulgentiam venire
presumpserit, licitum vobis sit in ipsum ecclesiastice districtionis sententiam,
appellatione postposita, promulgare.
Nulli igitur omnino hominum liceat, etc.
.....
Datum
De servientibus. — De juramento episcopi super consuetudinibus servandis. — Quod nulli liceat ire contra privilegia. — Ne servi ecclesie communiam faciant. — De compositione super precariis. — Quod nullus canonicus respondeat coram seculari judice. »
«
Cum dilectis filiis Decano et Capitulo
Datum
« Quod jura archidiaconatuum non minuantur. — Quod ecclesie et earum presentatio ad archidiaconos spectantes, sine assensu Capituli, non possint alienari. »
«
Cum a nobis petitur quod justum est et honestum, tam vigor equitatis quam ordo
exigit rationis ut id, per sollicitudinem officii nostri, ad debitum perducatur
effectum.
Statuentes ut si, contra hanc nostram inhibitionem, factum fuerit illud, viribus
careat et penitus non servetur.
Nulli ergo omnino hominum, etc.
........
Datum
« De capella de Girodeto. »
«
Notum esse volumus universis, presentem paginam inspecturis, contentionem motam
fuisse inter
Dicebat enim predictus
Presbyter autem instanter asserebat in contrarium, dicens quod
Post multam igitur verborum altercacionem, de assensu utriusque partis, inter
ipsos transactum est in hunc modum : ecclesia
Presbyter autem sabbato vesperas, die dominica de die missam vel de
Spiritu-Sancto, si homines qui aderunt maluerint, die lune missam pro defunctis,
Si autem, die qua celebrabit dictus presbyter, ut dictum est, apud capellam,
aliqua mulierum de
Insuper, panes et omnia parrochialia jura ab hominibus de
Ut igitur transactio ista rata et inconcussa observetur in futurum, presens
scriptum, de communi assensu nostro, ad petitionem predictorum
Actum apud
« De LXª solidis ad anniversarium Maneserii Malvoisin, militis.
»
« Noverint universi, presentes pariter et futuri, quod ego,
Cum vero opus et edificationem ipsius ecclesie per Dei graciam consummari
contigerit, ipsa ecclesia nummos prefatos perpetuo habebit.
Capitulum vero
Quod ut ratum firmumque permaneat, presens scriptum sigilli mei impressione in
testimonium feci roborari.
Actum sollenniter
Manassès Mauvoisin était onçle et feudataire de Gui Mauvoisin, seigneur dominant
à Mantes, avec lequel et un autre de ses neveux, Pierre Mauvoisin, il garantit, au
mois de juillet 1200, la promesse faite par Robert d'Ivry au roi Philippe-Auguste
de lui livrer les forteresses d'Ivry et d'Avrilly (L. Delisle, Cat.
des actes de Phil.-Aug., nº 632). Le Nécrologe de Notre-Dame, qui qualifie
Manassès Mauvoisin de nobilis genere et strenuus armis, donne
son obit sous la date du 12 des calendes de novembre.
La famille Mauvoisin s'étendait sur toute la partie du Vexin français, située aux
environs de Mantes. Deux de ses membres, Pierre et Guillaume, figurent comme
témoins dans un acte de Geoffroy de Neauphle (a. 1213) ; un autre, appelé Robert,
avait épousé Cécile, sœur de Gui de Chevreuse (1208), et un quatrième était
beau-frère de Guillaume Morhier, seigneur de Villiers (1209). (Cart.
des Vaux-de-Cernay, p. 162, 179, 189, 197, 203.) Vers la fin de 1204 ou le
commencement de 1205, Philippe-Auguste confirma le bail que Gui Mauvoisin avait
fait des deux tiers de la coutume de Rosny à la communauté des hommes de Mantes.
Vers 1201, le même roi donne à Pierre Mauvoisin la ville de Nonancourt, et, au
mois de juillet 1213, le village de Saint-André, diocèse d'Evreux. (Voir, pour ces
pièces et d'autres relatives à cette famille, L. Delisle, Cat. des
actes de Phil.-Aug., nos 511, 512, 599, 693 A, 869, 897
960 et 1455.)
« Super dono Gauterii de Gislenvilla. »
«
Notum fieri volumus universis litteras istas inspecturis quod nos dedimus et in
servili conditione in eternum habendum concessimus
Hec autem donatio facta est assensu ipsius
Quod ut ratum et firmum in posterum permaneat, scripti attestatione presentis et
sigilli nostri munimine confirmamus.
Actum anno gracie
Le manuscrit 28 bis donne la lettre S pour initiale du nom du
comte, au lieu de la lettre M (Milo). Cependant il est certain
qu'en 1195 le comte de Bar-sur-Seine était Miles III, du Puiset, fils de Hugues,
seigneur du Puiset, lequel avait épousé, en 1168, Pétronille de Bar, héritière du
comté. D'ailleurs on ne trouve dans la suite des comtes de Bar-sur-Seine aucun
comte dont le nom commence par la lettre S.
Le manuscrit 28 laisse le nom du comte en blanc.
« Super decima territorii Lataxe et super majoria Fontanelle
inter Capitulum et heredes Godini. »
«
Ipsi autem, super hiis omnibus supradictis, unusquisque, suo tempore, prout
successive ad hereditatem accedet, fidelitatem nobis jurantes prestabunt in
capitulo ; illis vero qui predicte terre dominabuntur, vel in ea ex parte nostra
amministrabunt, hominium facient, et eisdem, quotiens illuc accedent, in stratis
stramineis, in culcitris et lineis, tam ad lectum, quam ad mensam pertinentibus,
sufficienter providebunt.
Proprium autem servientem, si nobis placuerit, ad granum custodiendum in granica
statuemus, nostris sumptibus procurandum.
Quod ut memorie teneatur et stabile perseveret, sigilli nostri fecimus
impressione muniri.
Datum
« Super gisto de Granthusso donato per manum Gaufridi, comitis Perticensis. »
« Ego
Quod ut ratum maneaf, litteris commendavi et sigilli mei impressione muniri
precepi.
Actum
« De decima Sancti-Mauricii pertinente ad Décanatum. »
Geoffroy, doyen de Chartres, et Guillaume de Montmirail, chanoine de
Saint-Maurice, qui étaient en différend au sujet d'une dîme de quatre champs à
Saint-Maurice, acceptent la transaction suivante, de l'avis et par le conseil de
Michel, archevêque de Sens, au tribunal duquel l'affaire avait été portée par
appel, savoir : le doyen se désiste de ses prétentions, moyennant une rente
annuelle et perpétuelle de dix setiers, six de froment et quatre d'avoine, payable
par l'église de Saint-Maurice, en nature et de la qualité de la récolte faite dans
lesdits champs.
« Actum
De concordia super hominibus de « Desconfectura. »
« Ego
Concessi hominibus de
Si bestie cum custode inveniantur in sua defensione, a pastore
Si contentio exinde oriatur, secundum usum et consuetudinem patrie
terminetur.
Si evadit sine custode bestia, nulla inde sequitur emenda.
Si ad tallionem vendidero nemus de
Preterea concessi predictis hominibus prata defuncti
Hoc concedere faciam uxori mee et filiis et filiabus et fratribus meis et
forestariis,
Et si
De hoc dabo eis litteras episcopi
Et si, de voluntate Regis
xlJuravi etiam in
Quod ut ratum et stabile habeatur in posterum, confirmavi et sigilli mei
appositione presentem paginam communivi.
Actum
Approbation par Renaud, évêque de Chartres, comme seigneur féodal, de la vente faite par Hugues des Yys à Eudes de Salary et sa femme, de 66 sous de cens à prendre à Saint-Maurice, Morfontaine, Seresville et Bossonville.
« De augmento Cantorie. »
«
Ad decorem domus Dei pertinet et honorem ut personatus ecclesiastici, qui majores
dignitate sunt et nomine, stipendiis quoque sint et redditibus ampliores, ne quos
forinsecus attollit dignitatis et nominis magnitudo intus premat rei familiaris
angustia.
Eapropter, precibus et mandato sanctissimi patris
Redditus autem iste his constat, scilicet :
Quia vero iste redditus, ad presens, nostra donatione a quodam clerico
possidetur, quousque ipsum a dicto clerico, per commutationem beneficii
competentis vel alio justo modo, liberari et vacare contingat, sepedicto
personatui assignamus et statuimus decem libras, in molendinis nostris annonariis
de
Capitulum quoque
Actum est hoc publice et sollempniter in capitulo
Quod ut firma et perhenni stabilitate perseveret, presenti scripto et sigilli
nostri fecimus impressione muniri. »
« De compositione inter subdecanum et majorem Sancti-Mauricii super procuratione illius. »
«
Noveritis universi quod cum inter venerabilem
Sepedictus vero
Quod ut ratum in posterum perseveret, subdecanus ipse, pro se et pro
successoribus suis subdecanis, firma, nobis approbantibus, concessione, sepedictus
vero
Nos etiam, a premissis
Actum publice
« Super granchia et terra quam major Manumville vendidit Capitulo. »
« Hoc cultello super altare
« De decima apud Novigentum, assignata pro anniversario Hugonis de Sancto-Leobino. »
«
Notum fieri volumus universis, tam presentibus quam futuris, quod
xlSi vero carnotensis moneta forte deterioretur,
Preterea prefatus miles illam partem decime quam possidet ita obligavit quod, si
Capitulum, ex defectu ipsius R[oberti], aliquas patiatur expensas, totum super
decimam computabitur.
Hoc tenendum concesserunt
Nos vero, de cujus feodo predicta decima esse cognoscitur, hoc approbavimus, et,
ad peticionem tam Capituli quam predicti
Actum in Capitulo, anno gracie
« De impeticione et renuntiatione episcopi super Michaele, majore de Rebolin. »
«
Noverint universi, presentis scripti paginam inspecturi, quod cum
Insuper etiam ex superhabundanti ut tota tolleretur suspicio, predictus
Quo facto, de jure a predicta impeticione cessantes, cognoscimus et fatemur et
manifestum tam presentibus
Quod ut ratum habeatur, sigilli nostri impressione fecimus roborari.
Actum
« De pace inter dominos de Chavernaio et majorem de Auviler,
super quibusdam pertinentibus ad Capitulum Carnotense. »
« Ego
Tandem vero, prudentum et discretorum virorum mediante consilio, contentio ista
finem sortita est in hunc modum : predicti fratres
Jurati itaque major et pater ejus et
Quando vero dominus de
Item juraverunt predicti, major scilicet et pater ejus et
Predictus vero major talem debet facere granchiam illam quod dominus de
Si vero hujusmodi defectibus dominus de
Tempore vero messium, cum prima garba campipartis debebit afferri, major clavem
granice illius sine dilatione tradet servienti domini de
Major vero in granica illa, quotiens opus est, tenetur querere scopas et palas et
vannos et que ad mun
Hec itaque, ut predicta sunt et sicut predicti homines juraverunt, prenominati
fratres de
Ego autem, ad preces et peticionem utriusque partis, quia hoc ad feodum meum
spectat, firmiter tenendum et garandizandum manucepi.
Quod ut ratum habeatur et firmum, litteris commendavi et sigillo meo
confirmavi.
Testes sunt,
Actum
Data per manum
« De consuetudinibus ecclesie littera ad Capitulum Cenomanense. »
« Venerabilibus ac dilectissimis in Christo, fratribus et amicis,
In primis, noveritis quod quilibet ecclesie nostre canonicorum super qualibet
personarum de familia sua, communitatis, et uxoribus ac liberis, ceteris que
fami.........
ac fratre suo et concanonico, si ejus frater commensalis est, plenam omnium habet
tuicionem, cum juridictionis ecclesiastice et secularis integra potestate.
Quod si canonicus de aliquo suorum justiciam exibere refugerit, conquerenti
defectum suum cogetur per ipsum
Si vero Capitulum ipsum in juris exhibicione defecerit, tunc tandem per episcopum
nostrum tota universitas nostra cogetur, ut plenam faciat conquerenti justiciam
exhibere ; quod semper, ubi contra totum Capitulum ab extraneis agitur,
observatur.
Episcopus enim universitatis nostre judex est erga extraneos, et universitas
judex est singulorum ; ita quod minimus eciam ecclesie nostre canonicus, ab
episcopi juridictione liber penitus et immunis, ipsi Capitulo, prout domino suo,
stat aut cadit.
Persone tamen ecclesie nostre, que et ipse canonici sunt, super hiis que
universitatem nostram tangere non videntur possunt coram episcopo, in claustro
tamen et non alibi, conveniri, et juri stare tenentur, sub reliquarum examine
personarum, racione fidelitatis quam ipsi episcopo, sub hominio personatibus ipsis
annexo, ex antiquis temporibus consueverint astringi.
Que videlicet iste persone, sub hiis que nostre sunt potestatis, utpote super
prebendis, terris, hominibus, consuetudinibus nostris, nulla possunt racione ad
episcopum trahi.
Ad hoc, in ecclesiis dominationis nostre, atque ministris et parochianis eorum,
nec episcopus, neque archidiaconus, ullam obtinet potestatem ; sed comprebendales
eorum locorum canonici, pro disposicione Capituli, plena ibidem archidiaconi vice
funguntur, appellacionibus tamen et hujusmodi que alibi ad episcopum pertinent
Capitulo reservatis.
Super ordinacionibus clericorum canonicorum et dedicationibus ecclesiarum et
hujusmodi que nonnisi ab episcopo fieri permittuntur, noster est episcopus, si
presens fuerit, requirendus ; super quibus tamen, ipso forte absente, vel ea
exequi recusante, alterius episcopi licite possumus suffragium implorare.
Si quis autem nostrorum, vel universitas nostra, sive clerici de choro nostro
contra quamlibet personam, vel collegium dyocesis
In requirendis autem malefactoribus nostris hunc ordinem observamus quod
malefactor noster, si presens fuerit in loco ubi delictum committitur, ipse est in
propria persona requirendus ; alioquin, requisito ejus officiali ad quem id
noscitur pertinere et juri stare nolente, terram illius eidem officiali commissam
interdicto supponimus, ordine prenotato.
Hiis et duximus adnectendum quod in generali sinodo injungitur ab episcopo
presbyteris, annuatim, ut quicumque ipsorum hominem, predam, sive quamcumque rem
ecclesiastice protectioni subjectam, in sua invenerit parrochia captam violenter,
sive detentam, eam statim reddi postulet aut recredi ; quod si nequiverit
obtinere, locum illum statim subteret interdicto.
Quod si res capta ad aliam forte parrochiam transferratur, ad ipsum monebit
ejusdem parrochie presbytero faciendum.
In recredentia vero facienda major ille sive alterius nominis serviens ad cujus
curam et officium res capta noscitur specialiter attinere, ipse et non alius
detentori fidejussor, pro justicia exibenda ubi debetur, assignatur.
Quod si forte detentor ipse recredentiam negaverit, rem alienam violenter captam,
sive seisitam, tenere aliqua occasione contendens, non per exceptionem nec per
appellationem potest aliqua racione tueri quominus eam reddere vel recredere
compellatur.
Addimus preterea quod ecclesia nostra vel civitas
Semel autem lata pro querelis nostris aut nostrorum sentencia in quocumque tocius
dyocesis loco, quoadusque de ipsis fuerit nobis integre satisfactum, non potest de
jure ab archidiacono vel ab episcopo seu ab alio aliquatenus relaxari, salva tamen
archidiaconi emendacione delicti, qui districtum vel rectum vulgariter appellatur,
super qua etiam archidiaconi a Capitulo requisiti, ejus consueverunt acquiescere
voluntati.
Et notandum quod
Has vero et alias consuetudines ac libertates nostras scriptas et non scriptas et
maxime privilegiatas, que non omnes scripto vel in memoria possunt ad presens
facile comprehendi, Episcopus noster, quicumque pro tempore fuerit, tenetur nobis,
per juramentum ex consuetudine debitum, ante ipsius consecracionem, publice in
capitulo prestandum, fideliter tenere ac fideliter observare.
Verum si episcopus vel archidiaconus premissis libertatibus nostris duxerit
obviandum, nos, in ipsius confusionem et penam, cathedralem ecclesiam, excepto
tamen sonitu campanarum, supponere possumus interdicto.
Quin etiam archidiaconum ipsum, sicut quamlibet aliam juridictionis nostre
personam, possumus per nos ipsos, omnium contradictione cessante, episcopum vero,
tanquam juratum libertatis nostre.....
per majorem judicem, pro rei exigencia, severius cohercere.....
Incumbit vobis quatinus reverendum patrem ac dominum
semper devocione diligere studeatis. »
«
Le Chapitre consent à ce que le chanoine
suas domos quas de ecclesia habebat, et precariam suam de
à la condition que ledit
Si
« De pace inter Capitulum et dominum de Insula super territorio de Desconfectura. »
« Ego
Que et ut dilucidius pateant ex ordine enumeranda decrevi.
Canonicus, qui precariam illam, nomine Capituli, possidebit, donationem ecclesie
ejusdem ville, herberiagium, viridarium, nemus domui contiguum, pratum per se
habet, in quibus michi cum eodem non aliquid est commune, nec in hiis que ad manum
devenerint sacerdotis, in minutis scilicet pecudum decimis et oblationibus ; nec
ego aut heredes mei in villa possumus habere herberiagium aut in ea cum expensis
hominum et detrimento jacere.
Grangia vero ad communes recipiendos redditus de communi debet construi, in
expensis canonici et meis aut meorum heredum.
Canonicus in furno furnerium instituit, me irrequisito, sed institutus
fidelitatem michi faciet de jure meo michi, per manum prepositi ejusdem ville,
fideliter persolvendo.
Similiter canonicus in molendino molendinarium instituit, qui michi vel heredibus
meis de conservando jure meo, sicut pre
De molendini autem proventibus tercia pars erit mea vel meorum heredum, tercia
canonici, tercia prepositi, qui dirutum debet molendinum reficere in nemore et
platea ; et ego et canonicus communiter illi debemus ligna necessaria providere si
in illis nemoribus meis in quibus homines ville suum habent usuarium inveniri non
possint, qui debet etiam suis expensis dirutam stagni reficere calciatam.
Prepositus etiam ville homo est ligius canonici et feodum suum ab eodem habet
integre ; de mea vero portione a me vel heredibus meis
De jure canonici est placita sine me vel meis heredibus tenere et omnes justicias
majores et minores facere per se vel per prepositum ; de forefactis et de
emendatis injuriis, que tamen a canonico non fuerint condonata, ad me vel heredes
meos debet medietas devenire, et omnia forefacta usque ad
Illa vero que fuerint
Canonicus item et omnes hospites territorii Desconfecture usuarium suum habent in
omnibus nemoribus meis citra