Historique
2010	Nathaniel Rudavsky Brody	Édition électronique à partir du livre 4
2010	Frédéric Glorieux (École des chartes)	Mise en écran
2009	Nicolas Legrand (École des chartes)	Reprise en TEI P5
2005	Nicolas Legrand (École des chartes)	Première édition en ligne
2005	Sylvie Fayet (École des chartes)	Schéma et encodage

Chroniques latines de Saint-Denis

Le réservoir de mémoire des historiens français de la fin du Moyen Âge

Du XIII^e au XV^e siècle, lorsqu’un auteur voulait faire un travail sérieux sur l’histoire de France, il allait se renseigner à Saint-Denis, abbaye proche du pouvoir capétien et gardienne des insignes royaux, qui se flattait d’être la mémoire de la dynastie. Même s’il n’y allait pas, il valait mieux prétendre qu’il y était allé...

Voici le texte que lui proposaient les moines bénédictins de Saint-Denis : un recueil de textes historiques depuis les origines, qu’ils avaient compilé à partir de sources antérieures, et qu’ils s’attachaient à tenir à jour. Avec ses erreurs, ses lacunes et ses réussites, c’est la base de travail des historiens et chroniqueurs, le socle de connaissances supposées sûres sur lesquelles ils bâtissaient leur propre édifice.

Introduction

Sous le règne de Louis VI, l'abbaye de Saint-Denis, avec son abbé Suger, entreprit de son propre chef de prendre en charge l'historiographie de la monarchie française. Un siècle plus tard, vers 1250, ce programme aboutit à la composition d'un corpus de textes historiques complet, qui allait désormais servir à tous les historiens qui venaient se documenter à l'abbaye : les Chroniques de Saint-Denis, en latin, bientôt doublées d'une version française, les Grandes chroniques de France, appelées à une vaste diffusion auprès du grand public.

Si les Grandes chroniques de France ont abondamment attiré l'attention des critiques, il n'en est pas de même des Chroniques latines. Œuvre réputée compilatoire, elles n'en ont pas moins servi, pendant deux siècles au moins, au travail de générations d'historiens pour qui c'était une référence obligée de dire qu'ils s'étaient documentés à Saint-Denis. Le manuscrit qu'on leur montrait nous est parvenu : c'est l'actuel Paris, BnF lat. 5925, des environs de 1250 ou un peu après, qui porte les traces d'une utilisation intensive, contrairement à son prédécesseur de la fin du XII^e ou du début du XIII^e siècle, actuellement au Vatican (Reg. lat. 550, sigle : R), qui, déclassé par sa copie mise à jour, n'a visiblement plus été utilisé après le milieu du XIII^e siècle. Or, si la fin du manuscrit de Paris, à partir du moment où il contient des textes originaux et ajoutés vers 1285 ou un peu après, a été exploitée par les éditeurs de ces textes, le début n'a guère été exploité, pas même pour une comparaison avec le texte des Grandes chroniques qui lui est parallèle et, pour cette partie, en est dérivé.

Editer ce manuscrit, bien qu'il soit copié sur un autre exemplaire encore subsistant (codex descriptus), relève d'une démarche peu courante, mais justifiée par l'intérêt historiographique du corpus de textes ainsi constitué, qui est apparu, pendant deux siècles, comme le memorandum presque officiel de l'histoire de France. Et pourtant, le texte en est forcément moins bon que celui du manuscrit du Vatican, son modèle. Mais justement, donner la possibilité de contrôler la source essentielle de la culture historique de la fin du Moyen Âge, de comparer cet original latin aux Grandes chroniques destinées à une diffusion beaucoup plus vaste, de voir d'où proviennent certaines erreurs ou incompréhensions de celles-ci ou d'autres chroniques en latin ou en français, a semblé un apport suffisant à la critique historiographique pour proposer son édition aux élèves de troisième année de l'École des chartes qui désireraient s'entraîner à l'édition de textes littéraires latins. C'est le résultat de leurs efforts, au cours de nombreuses années, qui est aujourd'hui proposé en ligne. Œuvre collective, elle n'atteint peut-être pas malgré tous les aménagements à l'uniformisation parfaite qu'il serait loisible d'en attendre, notamment au plan de l'identification des sources. Cependant chacun des participants y a mis tout son soin.

Le premier noyau est constitué, aux environs de l'an mil, par l'œuvre d'Aimoin de Fleury, qui compile d'abord des textes antiques, César, Pline et Orose, puis des textes mérovingiens, pour écrire une histoire de France. Il n'a pas du tout le même respect pour ces deux types de sources : aux premières, il ne touche pas ; les secondes, il en fait une réécriture qui soit un exercice de style, rimé, rhétorique, d'un niveau qu'il estime très supérieur à son matériau de base. Mais il s'arrête en l'an 654. Un continuateur, probablement le chancelier de Saint-Germain-des Prés Gislemar, vers 1070, continue avec des matériaux d'origine diverse rassemblés à Fleury-sur-Loire, y compris la vie de Louis le Pieux par l'Astronome, en insérant des renseignements sur saint Germain et sur le monastère de Saint-Germain des Prés ; l'ensemble est continué au XII^e siècle à Saint-Germain par des textes généalogiques assez disparates, et des fragments des vies de Louis VI et Louis VII, composés à Saint-Germain-des-Prés ou à Saint-Denis.

Il passe ensuite à Saint-Denis, où, à la fin du XII^e siècle, un historien adroit (manuscrit R) reprend l'ensemble, supprime quelques passages trop tournés vers Saint-Germain sans pour autant les remplacer par des renseignements aussi fournis sur Saint-Denis, insère en revanche presque complète une vie du roi Dagobert, fondateur de Saint-Denis, composée au IX^e siècle, et, pour l'époque carolingienne, le texte d'Eginard et celui plus tardif du Pseudo-Turpin. L'aboutissement de ce travail séculaire est le manuscrit lat. 5925 (P), écrit d'une seule main en son premier état au milieu du XIII^e siècle. C'est une copie mise à jour de R, où sont ajoutées, en laissant un manque pour Louis VII, les vies de Philippe Auguste par Rigord, qui est de Saint-Denis, et Guillaume le Breton (pour la partie qui n'est pas couverte par Rigord). C'est cet état du milieu du siècle qui sert de base aux Grandes chroniques ; le manuscrit est ensuite complété, vers 1285, par une vie de Louis VII, qui manquait, et les vies des derniers souverains, Louis VII, Louis IX et Philippe III, par l'archiviste de Saint-Denis Guillaume de Nangis.

La fin du manuscrit véhicule des textes presque contemporains des événements, homogènes et d'auteurs connus, et a donc été utilisée par les éditeurs, tandis que le début, nous l'avons dit, a été négligé.

Dans la présente édition, on a tenté de rendre, au fil du texte, la façon de travailler des compilateurs successifs, en codant différemment les textes qui sont repris tels quels, abstraction faite évidemment d'éventuelles variantes textuelles, puisque les compilateurs médiévaux dépendaient de l'exemplaire qu'ils avaient sous les yeux, et les textes qui, jugés de rédaction insuffisante, sont utilisés pour les renseignements qu'ils véhiculent, mais dont la forme est retravaillée (et dans ce cas la filiation textuelle est par force moins évidente). Ainsi sera rendu perceptible la patience du travail de mosaïste par lequel les moines compilateurs essayaient, en ajustant les pièces, de reconstruire le passé. Une fois déterminé la source principale, les identifications de source concernent celle-ci. Les additions à la source principale sont en caractères de taille supérieure. Ainsi, les trois premiers livres sont de la plume d'Aimoin, vérifiée d'après la Patrologie latine, et les sources indiquées permettent donc d'apprécier le travail d'Aimoin (pour la qualité du texte elle-même, il ne s'agit que d'une copie tardive et souvent déformée : le manuscrit latin 5925 n'est sûrement pas un bon témoin, et il ne s'agit pas ici de faire une édition d'Aimoin ; les comparaisons sont faites avec le texte offert par la Patrologie, qui n'est guère fiable). Les interpolations faites par les moines de Saint-Germain-des-Prés (probablement par Gislemar) apparaissent en caractères supérieurs, pourvu qu'elles aient un intérêt idéologique (une addition d'un mot sans impact sur les renseignements fournis n'a par exemple pas été ainsi signalée, pour ne pas noyer dans l'insignifiance les additions que Gislemar a cru devoir faire à Aimoin). Pour l'identification des noms de personnes et de lieux, elles ont été faites par les éditeurs des textes-source, et il n'a pas paru utile de les faire figurer. Car la présente édition, utile pour mesurer le poids de l'historiographie sandionysienne de la fin du Moyen Age, ne peut servir pour exploiter directement les textes-sources eux-mêmes.

Sur la présentation du texte

La présentation transpose la disposition du manuscrit : les initiales ornées sont rendues par une lettre en gras, les rubriques par une couleur. Les numéros de chapitre, qui ne sont pas d'origine mais ont été ajoutés au XVII^e siècle d'après les éditions, sont entre crochets droits. Les feuillets et leurs colonnes X a, b, et pour le verso va, vb) sont indiqués dans le texte.

Le texte est celui du manuscrit latin 5925, siglé P. Dès qu'il a été transformé, le fait est signalé par une astérisque, ou par des crochets droits lorsqu'il s'agit d'une lettre, d'une syllabe ou d'un mot restitué. Ces restitutions sont faites d'après la source, mais uniquement lorsque le texte ne peut être compris tel que le propose le manuscrit de base. S'il y a erreur, mais qu'elle est acceptable à la lecture, le texte n'est pas transformé, mais la lecture originelle est indiquée dans l'apparat. Ainsi l'utilisateur peut se rendre compte à la fois du sens exact, de ce qu'ont pu lire ou cru comprendre les lecteurs du manuscrit de Saint-Denis, et de l'endroit de la tradition où a eu lieu le glissement. Les comparaisons avec R (Reg. lat. 550) permettent aussi de constater la filiation directe des lectures, encore que P en corrige quelques-unes de tête. La collation n'est pas exhaustive, mais très largement sélective : seules ont été retenues les variantes importantes qui mettent en jeu le sens ou permettent de voir comment évolue le texte et comment apparaissent des déformations. P contient un certain nombre d'additions de différentes mains. Ce sont des « nota », des identifications en français des noms de lieu et de personne, des commentaires, plus tard, à partir du XVI^e siècle, des renvois bibliographiques, souvent de la main de Jacques Du Breul, historien de Saint-Germain-des-Prés, et des collations avec les éditions d'Aimoin dont ont été ajoutés les paragraphes. Ces différentes indications ont été triées pour ne conserver que celles qui ont quelque consistance. L'apparat ne relève que les mentions marginales qui prouvent une utilisation continue du texte, les identifications, justes ou erronées, les annototations des érudits de l'époque moderne qui ont consulté le manuscrit (ainsi, un système de renvoi à des paragraphes incomplet a été laissé de côté ; les simples notes de renvoi, « nota » ou « ubi supra », répétitifs, dont l'accumulation aurait eu peu d'intérêt, ont été négligés). Il contient aussi les manchettes rubriquées de la main du texte, qui l'accompagnent dans la marge. Ceci introduit une distorsion, car des mentions de même nature, si elles ont été portées à l'intérieur de la colonne, apparaissent dans le texte. Cela permet néanmoins de voir, bien qu'en deux niveaux différents, de quelles aides à la lecture disposaient les utilisateurs.

Les citations exactes sont indiquées entre guillemets doubles, avec dans la note le signe = avant l'identification, les utilisations d'une source ou parallélismes sans reprise textuelle sont indiquées entre guillemets simples, avec en note deux points avant l'identification. Les citations bibliques, ou les réminiscences classiques (très brèves citations bibliques ou classiques qui sont parfois à l'intérieur d'un texte remanié), sont indiquées en italique. Les discours directs sont entre guillemets français. Le texte réagit au survol de la souris et au clic pour mettre en valeur les citations et les variantes.

Bibliographie

Bibliographie sur les chroniques latines

P. Bourgain, Le poème sur Clovis attribué à saint Remi, dans Francia t. 31/1 (2004), p. 141-149. (sur I, 25)
P. Bourgain, La protohistoire des Chroniques latines de Saint-Denis (BNF, lat. 5925), Saint-Denis et la royauté. Etudes offertes à Bernard Guenée. Travaux réunis par Françoise Autrand, Claude Gauvard et Jean-Marie Moeglin, Paris, Publications de la Sorbonne, 1999, p. 375-394. (Histoire ancienne et médiévale, 59)
Gabrielle Spiegel, The chronicle tradition of Saint Denis : a survey, Berkeley, 1978, (Medieval classics, Texts and studies, 10)
Jean Dérens, Gislemar, historien de Saint-Germain-des-Prés, Journal des Savants, (1972), p. 228-232
J.-François Lemarignier, Autour de la royauté française du IXe au XIIIe siècle. Appendice : la continuation d'Aimoin et le ms. latin 12711 de la Bibliothèque Nationale, Bibliothèque de l'École des chartes, t. 113 (1955), p. 5-6

Référence des ouvrages utilisés dans l'édition critique

Acta Sanctorum, Paris, 1863 (3e éd.), juillet, t. V
Aimoinus Floriacensis, Historia Francorum, ed. Migne, P.L., Paris, 1853 ; t. CXXXIX, col. 646 D- 650 C. (abr. : AIM.)
Fredegarius, Chronicarum quae dicuntur Fredegarii scholastici libri IV, éd. Bruno Krusch, MGH, SS rerum merovingicarum, II, Hannovre, 1888, II, pp. 1-193
Gregorius I Magnus papa, Dialogi, ed. A. de Vogüé, coll. Sources chrétiennes (n^o 260, 265), Paris, Cerf, 1979, 1980
Gregorius Turonensis, Historia francorum, ed. B. Krusch et W. Levison, MGH, SS. rerum merovingicarum, I, Hannovre 1937
Hincmarus, Vita Remigii episcopi Remensis, éd. Bruno Krusch, M.G.H. Script. rerum merov., t. III (Passiones vitaeque sanctorum aevi merovingici), p. 239-349
Liber pontificalis, ed. L. Duchesne, Paris, de Boccard, 1955
Liber Historia Francorum, éd. B. Krusch, MGH, Scriptorum rerum merovingicarum, II, Hannovre, 1888, pp. 215-328
Paul. Diac., Hist. Lomb., ed. Waitz-Bethmann
Paul. Diac., Hist. Rom., ed. Droysen
Paulinus Mediolanensis, Vita S. Ambrosii, Mediolanensi episcopi in Patrologia latina t. 14, cols. 29-50
Vita s. Chrotildis, éd. B. Krusch, MGH, SS rerum merovingicarum, II, Hannovre, 1888
Vita sancti Fursei abbatis Latiniacensis, éd. Bruno Krusch, MGH, Script. rerum merov. , t. IV, p. 434-440

Références citées par les chroniques latines

Augustinus Hipponensis, De civitate Dei : XVIII, 23 (III.4).
Caesar, Bellum gallicum : IV, 10 (Préface.1) ; VI, 24, 2 et sq. et VI, 25 (Préface.2) ; VI, 26 (Préface.2) ; VI, 27 (Préface.2) ; VI, 28 (Préface.2) ; VI, 21 (Préface.3) ; VI, 21 (Préface.3) ; VI, 22 (Préface.3) ; VI, 23-24 (Préface.3) ; I, 1, 1 (Préface.4) ; I, 1, 1-2 (Préface.5) ; I, 1, 3. (Préface.5) ; I, 2, 5 (Préface.5) ; V, 53, 2 (Préface.5) ; I, 32, 2 (Préface.5) ; I, 1, 6 (Préface.5) ; I, 1, 7 (Préface.5) ; VI, 13, 1-14, 20 (Préface.6) ; VI, 13, 1-14, 20 (Préface.7) ; VI, 13, 1-14, 20 (Préface.8) ; IV, 5, 2 (Préface.9).
Cicero, De Officiis : III, 99-100 (I.10).
Cicero, Pro Sestio : 58 (I.10).
Lucanus, Phars. : II, 389 : Justitie cultor, rigidi servator honesti. (II.14).
Orosius, Historiarum adversum Paganos : I, 2, 68-68 (Préface.4) ; I, 2, 68-68 (Préface.4) ; III, 22, 15 (Préface.9).
Ovidius, Metamorphoses : 7, 663 (I.8) ; II, 774 : "Ingemuit vultumque ima ad suspiria duxit." (II.12).
Plinius secundus, Naturalis Historia : IV, 17 (Préface.4) ; IV, 18. (Préface.5) ; IV, 17 (Préface.5) ; IV, 18 (Préface.5).
Sallustius, Bellum Jugurthinum : CXIV, 1 (Préface.9).
Terentius, Heautontimorumenos : praef (Lettre.).
Titus Livius, Hist. Rom. : XXX, 45 (I.10).
Virgilius, Aeneis : VI, 853 (Prologue.10) ; II, 369 (I.6) ; 1, 149 (I.8) ; (II.4) ; VI. ?? (III.4) ; IV, 333 (III.6).
Act. Apost. : 8, 18 (III.55).
1 Cor. : 7, 14 (II.6).
Eccli. : 2, 11-12 (II.6) ; 2, 11-12 (II.6).
Ezech. : 3, 18 (III.26).
Gen. : 32, 26 (III.45).
Hebr. : 12,6 (III.32).
Jn. : 3, 11 (III.8).
Job : XXIX, 16 (III.34).
Mach : 6, 22 (I.10) ; 6, 22 (I.10) ; 3, 32 (I.11).
Mat. : VII, 26 (II.28) ; 26, 2 (III.23).
Is. : 5, 5 (II.28).
Rom. : 1,25 (Prologue.10).
1 Thes. : 5, 3 (II.28).
Par. : 28, 5-6 (III.23).
Prov. : 30,17 (III.21) ; 26, 11 : Sicut canis, qui revertitur ad vomitum suum (III.28).
Ps. : 144, 13 (I.12) ; 17, 40-41 (I.21) ; 98, 4 (II.5) ; 72, 18 (III.23) ; 21, 19 (III.78).
Vita s. Chrotild. : Vita s. Chrotildis, éd. B. Krusch, MGH, SS rerum merovingicarum, II, Hannovre, 1888 ; 9 (II.8).
Faustus, Vita S. Mauri : III, 16 (Acta SS, p. 324) (II.22) ; V, 30, 31, 32 (Acta SS, p. 326-327) (II.22).
Vita Genovefe : I, 11, 9 (I.24).
Gregorius Magnus, Vita S. Benedicti : XXXVII, p. 202 (A) (II.22) ; XXXVII, p. 202 (B) (II.22).
Hincmar, Vita Remigii : Hincmarus, Vita Remigii episcopi Remensis, éd. Bruno Krusch, M.G.H. Script. rerum merov., t. III (Passiones vitaeque sanctorum aevi merovingici), p. 239-349 ; c. 11 (I.12) ; c. 12 (I.13) ; c. 12 (I.14) ; c. 12 (I.15) ; c. 12, 13 (I.15) ; c.15 (I.16) ; 20 (I.24).
Jonas, Vita Columbani, Acta sanctorum ordinis sancti Benedicti, II : 30 (III.95) ; 31 (III.95) ; 31 (III.95) ; 32 (III.95) ; 32 (III.95) ; 32 (III.95) ; 33 (III.95) ; 34 (III.95).
Paulinus Mediolanensis, Vita Ambrosii : Paulinus Mediolanensis, Vita S. Ambrosii, Mediolanensi episcopi in Patrologia latina t. 14, cols. 29-50 ; Paulinus Mediolanensis, Vita B. Ambrosii, PL 14, 30D, col. 39 (I.3).
Venantius Fortunatus, Vita Germani episcopi Parisiensis : I, 3 (I.24) ; (II.18) ; XII, 43-45, ed. Krusch p. 14, l. 14-42 (III.16) ; XXI, 65-66, ed. Krusch, p. 16, l. 13-16 (III.16).
Vita sancti Hilarionis. Vite dei Santi del III al VI secolo : 4, 1975 (éd. A. A. R. Bastiaensen), p. 102 (II.10).
Vita Severini abbatis Acaunensis : I, 7 (I.24).
Vita sancti Fursei abbatis latiniacensis : Vita sancti Fursei abbatis Latiniacensis, éd. Bruno Krusch, MGH, Script. rerum merov. , t. IV, p. 434-440 ; c.6, 9 (I.18).
Vita de S. Euspicio confessore in monasterio Miciacensi circa Aureliam in Gallia : p. 72-77 (I.17).
Beda, Historia ecclesiastica gentis Anglorum : III, 19 (I.18).
Fredegarius, Chronicae : Fredegarius, Chronicarum quae dicuntur Fredegarii scholastici libri IV, éd. Bruno Krusch, MGH, SS rerum merovingicarum, II, Hannovre, 1888, II, pp. 1-193 ; III, 2, p. 93 (I.2) ; III, 3, p. 93 (I.3) ; , III, 3, p. 03-94 (I.3) ; III, 7, p.94 (I.3) ; III, 8, p. 95 (I.5) ; III, 11, p. 55 (I.7) ; III, 12, p. 97 (I.8) ; II, 56, p. 77 (I.9) ; II, 57, p. 79, l. 10-12 (I.10) ; II, 57, p. 78-79 (I.10) ; II, 57, p. 79-82, l. 10 (I.10) ; III, 13-14, p. 98, l. 8 -16 (I.12) ; III, 15-16, p. 98-99 (I.12) ; III, 15-16, p. 98-99 (I.12) ; ,III, 19, p. 100-101 (I.14) ; III, 21 (I.16) ; III, 25 (I.18) ; III, 17 (plutôt) (I.19) ; III, 22-23 (I.19) ; II, 58 (I.20) ; III, 28 (I.25) ; III, 28 (I.25) ; III, 29 (II.1) ; III, 29 (II.1) ; III, 30-31 (II.2) ; III, 33 (II.3) ; III, 33 (II.4) ; III, 33 (II.4) ; III, 33-35 (II.4) ; III, 35 (II.4) ; II, 62 (II.5) ; II, 62 (II.6) ; III, 36 (II.8) ; III, 41 (II.8) ; III,36 (II.8) ; III, 32 (II.9) ; III, Cap. 37 (II.11) ; III, 62 (II.16) ; III, 62 (II.16) ; III, 42, p. 105 (II.20) ; III, 46, p. 106 (II.25) ; III, 45, p. 106 (II.25) ; III, 45, p. 106 (II.25) ; 49, p. 106 (II.25) ; III, 49 (II.25) ; III, 51 (II.27) ; III, 55 (II.37) ; II, 60, p. 84, l. 2-14 (III.1) ; III, 57, p. 108, l. 24-29 (III.4) ; III, 59, p. 109, l. 13 (III.4) ; III, 58, p. 109, l. 1-8 (III.4) ; III, 59, p. 109, l. 9-17 (III.4) ; III, 68, p. 111 (III.7) ; III, 65, p. 110 (III.10) ; III, 61, p. 109-110 (III.11) ; III, 70-71, p. 111-112 pour tout [12] (III.12) ; III, 72, p. 112, l. 30-31: il ne mentionne que l'ensevelissement à Soissons (III.12) ; III, p. 172, l. 26-30 (III.14) ; III, 74, p. 113, l. 11 (III.15) ; III, 74, p. 113, l. 13-14 (III.15) ; III, 74, p. 113, l. 14-15 (III.15) ; III, 75, p. 113: simple mention de la mort de saint Germain (III.16) ; III, 77 (III.20) ; III, 77 (III.20) ; III, 78 (III.20) ; III, 78 (III.21) ; III, 78 (III.23) ; III, 80 (III.23) ; III, 80 (III.24) ; IV, 7 (III.28) ; III, 86 (III.39) ; III, 87 (III.39) ; III, 88 (III.40) ; III, 84 (III.43) ; III, 88 (III.49) ; III, 90 (III.51) ; III, 90 (III.52) ; III, 90 (III.54) ; III, 91 (III.54) ; III, 93 (III.56) ; III, 89 (III.61) ; IV, 4 (III.75) ; IV, 6 (III.75) ; IV, 6 (III.75) ; IV, 8 (III.76) ; IV, 10 (III.77) ; IV, 11 (III.78) ; IV, 11 (III.78) ; IV, 12 (III.78) ; IV, 13 (III.79) ; IV, 13 (III.80) ; IV, 14 (III.81) ; IV, 13 (III.82) ; IV, 15 (III.83) ; IV, 17 (III.86) ; IV, 17 (III.86) ; IV, 18 (III.86) ; IV, 19 (III.87) ; IV, 20 (III.89) ; IV, 21 (III.89) ; IV, 22 (III.90) ; IV, 24 (III.91) ; IV, 26 (III.91) ; IV, 27 (III.92) ; IV, 28 (III.92) ; IV, 28 (III.92) ; IV, 28 (III.93) ; IV, 29 (III.93) ; IV, 32 (III.93) ; IV, 30 (III.94) ; IV, 31 (III.94) ; IV, 36 (III.95) ; IV, 37 (III.98) ; IV, 38 (III.98) ; IV, 38 (III.98) ; IV, 38 (III.99) ; IV, 39 (III.100).
Gesta Theodorici regis : 2 (I.24) ; 18 (II.1) ; 18 (II.1) ; 13 (II.1).
Gregorius Magnus, Dialogi : Gregorius I Magnus papa, Dialogi, ed. A. de Vogüé, coll. Sources chrétiennes (no 260, 265), Paris, Cerf, 1979, 1980 ; IV, 42, 1-4 (no 165, p. 150-153) (I.11) ; IV, 31, 2-3 (II.1).
Gregorius Turonensis, Historiae : Gregorius Turonensis, Historia francorum, ed. B. Krusch et W. Levison, MGH, SS. rerum merovingicarum, I, Hannovre 1937 ; 2, 8 (9) (I.3) ; II, 9 (I.3) ; II, 8 (9) (I.5) ; II, 12 (I.7) ; II, 12 (I.7) ; 2, 18 (I.7) ; II, 12 (I.8) ; I, 31, p. 77 l. 5-8 (I.16) ; II, 37 (I.18) ; II, 40 (I.18) ; II, 28 (I.19) ; II, 41 (I.23) ; II, 42 (I.23) ; II, 43 (I.25) ; II, 43 (I.25) ; III, 1 (II.1) ; III, 31 (II.1) ; III, 3 (II.2) ; III, 6 (II.3) ; III, 5 (II.4) ; III, 5 (II.4) ; III, 6 (II.4) ; III, 6 (II.4) ; III, 6 (II.4) ; III, 6 (II.7) ; III, 10 (II.8) ; III, 10 (II.8) ; III, 14 (II.8) ; III, 4 (II.9) ; III, 8 (II.9) ; III, 7 (II.9) ; III, 7 (II.10) ; III, 15 (II.11) ; III, 18 (II.12) ; III, 18 : "Satius mihi enim est, si ad regnum non ereguntur, mortuos eos videre quam tonsus." (II.12) ; III, 18 (II.12) ; III, 20 (II.12) ; III, 21 (II.13) ; III, 22 (II.13) ; III, 23 (II.14) ; III, 23 (II.14) ; III, 24 (II.14) ; III, 24, p. 123, l. 10-12 (II.15) ; III, 24, p. 123, l. 19 à p. 124, l.2 (II.15) ; II, 30, p. 126 (II.20) ; II, 32 (II.21) ; III, 19, p. 120 (II.24) ; IV, 1, p. 135 (II.25) ; IV, 9, p. 141 (II.25) ; III, 37, p. 132 (II.25) ; IV, 9, p. 141 (II.25) ; IV, 3, p. 136 (II.25) ; III, 36, p. 131 (II.26) ; IV, 2, p. 136 (assez loin) (II.27) ; IV, 16, p. 148-149 (II.28) ; IV, 16, p.149-150 (II.28) ; IV, 17, p. 150 (II.29) ; IV, 20, p. 153, l. 3-6 (II.29) ; IV, 20, p. 152, l. 8-11 (II.29) ; IV, 20, p. 153-154 (II.30) ; IV, 12 (II.36) ; IV, 19 (II.36) ; IV, 21 (II.37) ; IV, 22, p. 154-155 (III.1) ; IV, 28, p. 160-161 (III.5) ; IV, 28, p. 161, l. 5-12 (III.5) ; IV, 23, p. 155-156 (III.6) ; IV, 40, p. 171-172 (III.8) ; IV, 29, p. 161-162 (III.11) ; IV, 47, p. 184 (III.12) ; IV, 48, p. 184-185 (III.12) ; IV, 47, p. 184 (III.12) ; V, 30, p. 162 (III.12) ; IV, 51, p. 189, l. 9-13 (III.12) ; V, 2, p. 195 (III.15) ; V, 3, p. 196 (III.15) ; V, 14, p. 207, l. 11-14 (III.15) ; V, 16 (III.20) ; V, 17 (III.20) ; V, 18, p. 216-223 (III.21) ; V, 14, p. 209-210 (III.21) ; V, 14, p. 210-212 (III.22) ; V, 14, p. 212 (III.23) ; V, 22-23 (III.23) ; V, 24-25 (III.24) ; V, 26 (III.25) ; V, 18, p. 216-220 (III.26) ; V, 18, p. 220-223 (III.27) ; V, 17 (III.28) ; V, 20 (III.28) ; V, 24, p. 230 (III.29) ; V, 25, p. 231 (III.29) ; V, 29 et 31, p. 234-236 (III.29) ; V, 32, p. 237 (III.30) ; V, 36 (III.31) ; V, 28 (III.32) ; V, 34 (III.32) ; V, 33 (III.33) ; V, 33 (III.34) ; V, 41 (III.34) ; V, 41 (III.34) ; V, 41 (III.34) ; V, 34 (III.34) ; V, 35 (III.34) ; V, 41 (III.34) ; V, 42 (III.34) ; V, 43 (III.34) ; V, 38 (III.38) ; V, 38 (III.38) ; VI, 1 (III.39) ; VI, 4 (III.39) ; V, 38 (III.39) ; VI, 14 (III.39) ; V, 44 (III.41) ; V, 45 (III.42) ; V, 46 (III.42) ; V, 47 (III.43) ; V 47,49 (III.43) ; VI, 32 (III.43) ; V, 48 (III.43) ; V, 49 (III.43) ; V, 39 (III.43) ; V, 17 fin (III.44) ; V, 50 (III.44) ; VI, 1 (III.44) ; VI, 5 (III.45) ; VI, 8 (III.45) ; VI, 11 (III.46) ; VI, 13 (III.46) ; VI, 21 (III.46) ; VI, 14 (III.46) ; VI, 21 (III.46) ; VI, 17 (III.47) ; VI, 19 (III.48) ; VI, 22 (III.49) ; VI, 23 et 27 (III.49) ; VI, 31 (III.50) ; VI, 31 (III.51) ; VI, 33 (III.51) ; VI, 34 (III.51) ; VI, 35 (III.52) ; VI, 36 (III.53) ; VI, 41 (III.54) ; VI, 23 (III.54) ; VI, 41 (III.54) ; VI, 38 (III.55) ; VI, 39 (III.55) ; VI, 44 (III.55) ; VI, 45 (III.56) ; VI, 46 (III.57) ; VI, 46 (III.57) ; VII, 2 (III.57) ; VII, 4 (III.57) ; VII, 4 (III.59) ; VII, 8 (III.59) ; VII, 9 / 10 (III.60) ; VII, 10 (III.61) ; VII, 11 (III.61) ; VII, 12 (III.62) ; VII, 13 (III.62) ; VII, 14 (III.62) ; VII, 15 (III.63) ; VII, 16 (III.64) ; VII, 18 (III.65) ; VII, 19 (III.65) ; VII, 20 (III.65) ; VII, 21 (III.66) ; VII, 29 (III.66) ; VII, 33, p. 313 (III.69) ; 34, p. 314 (III.70) ; VII, 35, p. 315 (III.71) ; VII, 35, p. 315 (III.71) ; VII, 35, p. 315 - 316 (III.71) ; VII, 36, p. 316 (III.71) ; VII, 36, p. 316 (III.71) ; VII, 36, p. 316 (III.71) ; VII, 36, p. 317 (III.71) ; VII, 37, p. 317 (III.71) ; VII, 37, p. 317 (III.71) ; VII, 38, p. 318 (III.71) ; VII, 38, p. 318 (III.71) ; VII, 38, p. 318 - 319 (III.71) ; VII, 38 (III.71) ; VII, 38 (III.71) ; VII, 39 (III.71) ; VII, 39 (III.71) ; VII, 39 (III.72) ; VII, 40 (III.73) ; VII, 41 (III.73) ; X, 1 (III.74) ; X, 1 (III.74) ; X, 1 (III.74) ; IV, 5 (III.75) ; IV, 5 (III.75) ; IV, 5 (III.75) ; IV, 7 (III.75) ; IV, 8 (III.76) ; X, 2 (III.83).
Liber Historiae Francorum : Liber Historia Francorum, éd. B. Krusch, MGH, Scriptorum rerum merovingicarum, II, Hannovre, 1888, pp. 215-328 ; 1, p. 241 (Prologue.10) ; 1,2, p.242 (I.1) ; 3-4, p. 243-244 (I.3) ; 4, p. 244 (I.4) ; 5, p. 245 (I.4) ; 5, p. 245 (I.5) ; p. 246 (I.6) ; 6, p. 247-248 (I.7) ; 7, p. 248 (I.7) ; 7, p. 248-249 (I.7) ; 8, p. 250-251 (I.7) ; 7, p. 249-250 (I.8) ; 9, p. 251, l. 8-10 (I.12) ; 10 (I.12) ; 11 (I.13) ; 11 (I.13) ; 12 (I.14) ; 14 (I.14) ; 12 (I.14) ; 14 (I.15) ; depuis bellumque, 15 (I.15) ; 14 (I.16) ; 11 (I.19) ; 17 (I.21) ; 17 (I.22) ; 18 (I.23) ; 16 (I.25) ; 19 (I.25) ; 19 (I.25) ; 19 (II.1) ; 19 (II.2) ; 20 (II.3) ; 20 (II.4) ; 20 (II.4) ; 21 (II.4) ; 21 (II.4) ; 23 (II.8) ; 23 (II.8) ; 22 (II.9) ; 25, p. 282, l. 14-16 (II.18) ; 25, p. 282, l. 21-25 (II.18) ; 25, p. 282, l. 17-21 (II.18) ; 25, p. 282, l. 25-27 et p. 283, l. 4-24 (II.18) ; 26, p. 283-284 (II.19) ; 26, p. 284 (II.19) ; 26, p. 284 (II.20) ; 23, p. 279 (II.20) ; 27, p. 285-286 (II.25) ; 27, p. 286 (II.27) ; 28, p. 286-287 (II.28) ; 28, p. 287 (II.29) ; 28, p. 287-288 (II.30) ; 30-31, p. 290-291 (III.2) ; 31, p. 291-292 (III.5) ; 31, p. 292- 293 (III.6) ; 30, p. 289-290 (III.6) ; 32, p. 294 (III.12) ; 32, p. 296 (III.12) ; fin 32 - 33, p. 297 (III.14) ; 33, p. 297-298 (III.15) ; 33, p. 198 (III.15) ; 33, p. 297-298 (III.15) ; 33, p. 299 (III.16) ; 33, p. 299 (III.16) ; 34 (III.32) ; III, 82 (III.34) ; 35 (III.56) ; 35 (III.57) ; 35 (III.57) ; 35 (III.57) ; 37 (III.88) ; 38 (III.98) ; 39 (III.100).
Liber Pontificalis : Liber pontificalis, ed. L. Duchesne, Paris, de Boccard, 1955 ; LIII, 76-77 (t. I, p. 260) (I.11) ; LV (II.1) ; LV (II.1) ; LV (II.1) ; LV (II.1) ; (II.17) ; LX, p. 290, l. 1-3 (II.17) ; LX, p. 290, l. 6 (II.17) ; LX, p. 290, l. 10-14 (II.17) ; LX, p. 290, l. 16 (II.17) ; LX, p. 290, l. 17 à p. 291, l. 1 (II.17) ; LX, p. 291, l. 6-7 (II.17) ; LX, p. 291, l. 6-7 (II.17) ; LX, p. 291, l. 8-9 (II.17) ; LX, p. 291, l. 12-13 (II.17) ; LX, p. 292, l. 1 (II.17) ; LX, p. 292, l. 1-13 (II.17) ; LX, p. 292, l. 13-14 (II.17) ; LX, p. 292, l. 17 à p. 293, l. 3 (II.17) ; LX, p. 293, l. 6 (II.17) ; LX, p. 293, l. 7 (II.17) ; LXI, p. 296, l. 2-5 (II.17) ; LXI, 162, t. I, p. 260 (II.23) ; LXI, 162, t. I, p. 260 (II.23) ; LXI, p. 298, l. 12-14 (assez loin) (II.31) ; LXI, p. 296, l. 15-19 (II.32) ; p. 297, l. 5-9 (assez loin), p. 298 (II.32) ; p. 299 (très résumé) (II.32) ; p. 298, l. 1-18 et p. 299, l. 1-2 (très développé) (II.33) ; II, 2 et 3 (II.34).
MGH : p. 86, l. 17-23 (II.16) ; p. 86, l. 24-25 (II.16) ; I, p. 163, l. 24 et p. 164, l. 1-2 (II.16) ; p. 142 et 143 (II.17) ; Passiones vitaeque sanctorum aevi merovingici, t. VII, p. 380, l. 15-16 et p. 381, l. 1-13. =BNF lat. 12711 f. 28 (II.18) ; III, 35 (III.80).
Odo Cluniacensis, Serm. : II, p. 727,(2, A) (II.22) ; III, p. 723 (2, C) (II.22) ; III, p. 727 (1, B) (II.22) ; III, p. 727 (1, D) (II.22).
Paulus Diaconus, Historia Langobardorum : Paul. Diac., Hist. Lomb., ed. Waitz-Bethmann ; I, 19, p. 64-65 (I.9) ; XVI, 10 (II.1) ; I, 7 (II.13) ; I, 10-11 (II.13) ; I, 14 (II.13) ; I, 18 (II.13) ; I, 19 (II.13) ; I, 20 (II.13) ; I, 20 (II.13) ; I, 20 (II.13) ; I, 20 (II.13) ; I, 21 (abrégé avec erreurs) (II.13) ; (II.16) ; I, 26 (II.17) ; II, 2, p. 72-73 (II.21) ; I, 26, p. 64 (II.22) ; I, 22 (assez loin) (II.31) ; II, 1, p. 84 (II.33) ; I, 23 (II.35) ; I, 25, p. 62 (III.8) ; I, 25, p.63 (III.8) ; I, 25, p. 62 (III.8) ; I, 25, p. 62-63 (III.8) ; I, 25-26, p. 63-64 (III.9) ; II, 5, p. 75 (III.10) ; II, 11, p. 79 (III.10) ; II, 29, p. 89 (III.17) ; II, 27, p. 87 (III.17) ; III, 3-4, p. 94 (III.17) ; III, 9 (III.17) ; III, 11 (III.17) ; III, 12 (III.17) ; III, 12 (III.17) ; III, 13 (III.17) ; III, 12 in fine (III.17) ; III, 15 (III.35) ; III, 16 (III.36) ; III, 17 (III.37) ; III, 21 (III.38) ; III, 21 (III.38) ; III, 22 (III.38) ; III, 21 (III.38) ; III, 22 (III.38) ; III, 20 (III.39) ; III, 23 (III.74) ; III, 24 (III.74) ; III, 25 (III.74) ; IV, 7 (III.76) ; III, 30 (III.76) ; III, 34 (III.79) ; III, 35 (III.79) ; (III.80) ; IV, 5 (III.80) ; IV, 17 (III.80) ; IV, 10 (III.83) ; III, 31 , avec omissions et réécriture de 'iterato viginti duces' à 'Langobardorum gentem', de 'In Tridentino' à 'ducti captivi' et de 'laborat. Cumque' à 'rediit ad propria' (III.83) ; IV, 1 (III.84) ; IV, 11 (III.85) ; IV, 1 (III.85) ; IV, 30 (III.89) ; IV, 31 (III.89).
Paulus Diaconus, Historia Romana : Paul. Diac., Hist. Rom., ed. Droysen ; XV, 8-9, p. 210-211 (I.9) ; XV, 4 , p. 209 (I.10) ; XVI, 10 (II.1) ; XVI, 9 (II.1) ; XVI, 10 (II.1) ; XV, 20 (II.1).
Le Blant, Inscriptions chrétiennes de la Gaule : I, 1856, p. 287, no 206 (I.25).
Grandes chroniques de France : III, 10 (III.28).

Chroniques latines

Lettre

Incipit epistola Aimoini ad Abbonem abbatem.

[f 1] (1a) Domino venerabili et in Christi dilectione fundato Abboni abbati, totius gregis illi a Deo commissi minimus Aimoinus, perpetue felicitatis munus.

Preceptis beatitudinis tue parui, beatissime pater, quibus preceperas ut ingeniolum exercendo meum, quod tribuente Christo per tue sollicitudinis tuorumque discipulorum laborem, ad meliora profecisse arbitrabaris, res gestasa gesta P Francorum sive regum, que et per diversos sparse libros et inculto erant sermone descripte, in unius redigerem corpore opusculi ac ad emendatiorem latinitatis revocarem formam. Institi igitur ut potui, atque utinam tam efficaciter quam libenter ! Porro de opere tua paternitas viderit, rectene an secus egerim. Ego autem solius obedientie si tamen voluntate conatuque eam decoravi, testimonio contentus sum. Ammonitionis itaque tue non immemor, qua sepissime hortatus es ut situm Germanie vel Gallie, in quibus hec que referuntur acta sunt, non pretermitterem, ea que in auctoribus Julio, Plinio ac Orosio invenire potui colligens, huic opusculo inserendo, voluntati sublimitatis tue satisfacere commodum duxi. His (1b) igitur adjunxi que Julius de Germanorum sive Gallorum moribus ac institutis in libro sue interserit hystorie. Ab egressu quoque Francorum e Troia usque ad id temporis quo Pipinus, magni Karoli pater, regnare cepit, cunctam gestarum seriem rerum in quatuor decrevi libris partiri. Quos ita contexui ratione ut sequens semper priorem quantitate sui et numerum regum transcenderet, verbi gratia : primo continente quinque regum actus, secundus continet sex, tercius septem, quartus vero octo et eo amplius. Genealogias quoque regum, que propter similitudines nominum valde confuse erant, quanta potui diligentia distinxi, unumquemque vel patris nomine vel senioris juniorisve appellatione ab altero distinguens, quemadmodum diligens lector in suis animadvertere potest locis. Id precipue conservare curavi ut in omnibus his libris mentio fieret Benedicti patris, certis ex causis, cui ego meum scire, meum posse meumque vivere post Deum imputob acceptum fero Aimoin . Nec ignoro multos fore qui solita libidine omnibus detrahendi, huic volumini genuinum infigant dentem; quod vitare non poterit nisi qui nil omnino scribit. Calumpniabuntur inc enim Aimoin tempora, convertent ordinem, res arguent, sillabas eventilabunt et, quod accidere plerumque solet, negligentiam librariorum ad [f 1v] (1va) auctorem referent. Dicent etiam : « En noster historiographus novusque auctor, qui aliorum verbis pro suis utitur » ! ‘Hoc quidem me fecisse non nego, neque me id piget, ac deinde facturum autumo’1 : Terentius, Heautontimorumenos, praef. Habeo bonorum exemplum, quo exemplo michi id licere facere quod illi fecerunt puto. Nec sententiis detrahentium satis moveor, tua laude vel vituperatione doctus esse sufficiens. Vale, pater venerande, et prosperis ad vota successibus polle.

Explicit epistola.

Préface

[1] Incipit prefatio in gesta Francorum.

Germania omnis in quinque populorum conventibus dividitur. E quibus primi sunt Vindelici, deinde Cimbri, post hoc Teutones ac perinde Peucini, ultimis omnium existentibus Basternis qui confines sunt Dacis. Porrigitur autem Germania in longitudinem sexcentis octoginta sex milibus passuum, in latitudine centum quadraginta octoa latitudinem 548 Aimoin milibus. Amnes in ea clari atque in oceanum decurrentes Guthalus, Disurgisb Visurgis Aimoin et Rhenus. In Rheno autem ipso centum prope habentur in longitudine insule, quarum nobilissima est Batavorum et alie quam plurime que sternuntur inter Rhenum ac Flevum. Ita vero appellantur ostia in que Rhenus in septemtrione in lacus varios ab occidente in (1vb) magnamc amnem Aimoin Mosam se spargit, medium inter hec et modicum nomini suo custodiens alveum. “Oritur autem ex Lepontiis qui Alpes incolunt et longo spatio in fines Helvetiorum, Mediomatricum atque Treverorum citatus fertur ; et ubi oceano appropinquat, in plures defluit partes multis ingentibusque insulis, ut premissum est, effectumd effectis Aimoin, R , quarum pars magna a feris barbarisque nationibus incolitur. E quibus sunt qui solis piscibus atque ovis avium vivere existimantur, multisque capitibus in oceanum fluit”1 = Caesar, Bellum gallicum, IV, 10. Intra Germaniam vero nulla inferius nobilitate Hercinium jugum pretenditur. De quo videlicet jugo, Julius Cesar in hystoria belli gallici quod silva adopertus sit variisque ferarum generibus habundans hoc modo scribit :

[2] Que Julius de Germania dicit.

“Ea, inquiens, que fertilissima Germanie sunt loca circum Herciniam silvam, quam Eratosteni et quibusdam Grecis fama notam esse video, quam illi 'orciniam'appellant. Pro Volgea appellant Volgae Aimoin Tectosages nuncupaverunt atque ibi consederunt. Que gens usque ad hoc tempus his sedibus sese continet summamque habet justicie et bellice laudis opinionem nuncque in eadem inopia, egestate, pacientia qua Germani permanent, eodem victu et cultu corporis utuntur. Gallis autem provinciarum propinquitas et transmarinarum rerum noticia multa ad copi[f2] (2a) am atque usus largitur, paulatimque assuefacti superari, multisque victi preliis nec se quidem ipsi cum illis virtute comparant. Hujus Hercinie silve que supra demonstrata est latitudo novem dierum iter expedito patet. Non enim aliter finiri potest neque mensuras itinerum noverunt. Oritur ab Helvetiorum et Nemetum et Tauriacorumb Rauriacorum Aimoin finibus rectaque fluminis Danubii regione et pertingit ad fines Dacorum et Anartium. Hinc deflectitc se flectit Aimoin, R sinistrorsus diversis e flumine regionibus multarumque gentium fines propter magnitudinem adtingit ; neque quisquam est hujus Germanie qui se aut audisse aut adisse initium hujus silve dicat, cum dierum iter sexaginta proce[s]serit , aut quo ex loco oriatur acceperit. Multaque genera ferarum in ea nasci constat, que reliquis in locis visa non sunt, ex quibusque maxime differant ab aliis et memorie prodenda videntur. Hec sunt”1 = Caesar, Bellum gallicum, VI, 24, 2 et sq. et VI, 25 :

Bos in figura cervi.

“Est bos cervi figura, cujus a media fronte inter aures unum cornu existit, excelsius magisque directum his que nobis nota sunt cornibus, et ab ejus summo sicut palme rami late diffunduntur. Eadem est femine marisque natura, eadem forma magnitudoque cornuum”2 = Caesar, Bellum gallicum, VI, 26.

Bestia que vocatur alces.

“Sunt item que appellantur alces. Harum est consimilis capris figura et varie (2b) tas pellium, sed magnitudine paulo antecedunt. Inutilesd Mutilaeque Aimoin sunt cornibus et crura sine nodis articulisque habent. Neque quietis causa procumbunt neque si quo afflicte casu conciderint, erigere sese aut sublevare possunt. His sunt arbores pro cubilibus et ad eas se applicant, atque ita paululum modo reclinate quietem captante accipiunt R ; accipiunt 1 P ; capiunt Aimoin . Quarum ex vestigiis cum est animadversum a venatoribus quo se recipere consueverint, omnes eo loco aut a radicibus subruunt aut arbores abscidunt, tantum ut summa species earum stantium relinquatur. Hinc cum se consuetudine reclinaverint, informesf infirmas Aimoin arbores pondere affligunt atque una ipse concidunt”3 = Caesar, Bellum gallicum, VI, 27.

De bestiis que appellantur uri.

“Tertium est genus eorum qui uri appellantur. Hii sunt magnitudine paulo inferiora elephantis, specie et colore et figura tauri. Magna vis eorum est et magna velocitas. Neque homini neque fere quam conspexerint parcunt. Hos studiose foveis captos interficiunt. Hoc se labore durant adolescentes atque hoc genere venationis se exercent. Et qui plurimos ex his interfecerint, relatis in publicum cornibus que sint testimonio, magnam ferunt laudem. Sed assuescere ad homines et mansueti fieri ne parvuli quidem excepti possunt. Amplitudo cornuum et figura et species multum a nostrorum boum cornibus differt. Hec studiose [f2v] (2va) conquisita ab labris argento circumcludunt atque in amplissimis epulis pro poculis utuntur”4 = Caesar, Bellum gallicum, VI, 28.

[3] De moribus quoque Germanorum.

De moribus quoque hominum ac cultu, idem actor in eodem libro hec refert : “Germani, ait, multum a consuetudine Gallorum differunt. Nam neque druides (quos nos sacerdotes vel divinos vates possumus vocare) habent ut illi qui rebus divinis presunt, neque sacrificiis student. De deorum numero eos solos ducunt quos cernunt et quorum aperte opibus juvantur, solem scilicet et vulcanum et lunam, reliquos nec fama acceperunt. Vita omnis in venationibus atque in studiis rei militaris consistit. Ab parvulis labori ac duricie student. Qui diutissime impuberes permanserint maximam inter suos laudem ferunt. Hoc alii staturam, alii vires nervosque confirmari putant ; intra annum vero vicesimum femine notitiam habuisse, in turpissimis habent rebus. Cujus rei nulla est occultatio, quod et promiscue in fluminibus perluuntur et pellibus aut parvis rhenonum”1 = Caesar, Bellum gallicum, VI, 21, idest nomen animalis, “tegumentis utuntur, magna corporis parte nuda”2 = Caesar, Bellum gallicum, VI, 21 Agriculture non student majorque pars eorum victus in lacte, caseo carneque consistit. Neque quisquam agri modum certum aut fines habet proprios, sed magistratus ac principes in annos singulos gentibus cognationibus[que] hominum qui una coie (2vb) runt quantum eta ei P, R quo loco visum est agri adtribuunt, atque post annum alio transire cogunt. “Ejus rei multas afferunt causas : ne assidua consuetudine capti studium belligerandi agricultura conmutent, ne latos fines parare studeant potentioresque humiliores possessionibus expellant, ne accuratius ad frigora atque estus vitandos edificent neque oriatur pecunie cupiditas, qua ex re factiones dissensionesque nascuntur ; ut animi equitate plebem contineant, cum suas quisque opes cum potentissimis equare videat.”3 = Caesar, Bellum gallicum, VI, 22 Civitatibus maxima laus est, quam latissime circum se vastatis finibus solitudines habere. Hoc proprium virtutis existimant expulsosb expulsis P, R agris finitimos cedere neque quemquam prope audere consistere. Simul hoc se fore tutiores arbitrantur, repentine incursionis timore sublato. Cum bellum civitas aut illatum defendit aut infert, magistratus qui ei bello presint, ut vite necisque habeant potestatem, diliguntur. In pace nullus est communis magistratus, sed principes regionum atque pagorum inter suos jus dicunt controversiasque minuunt. Latrocinia nullam habent infamiam que extra fines cujusque civitatis fiunt, atque ea juventutis exercende ac desidie minuende causa fieri predicant. Atque ubi quis ex principibus in concilio dixerit se ducem fore, qui sequi velint, profiteantur. Consurgunt hii qui et causam et hominem probant suumque auxilium pollicentur [f3] (3a) atque a multitudine collaudantur. “Qui ex his secuti non sunt, in desertorum ac proditorum numero ducuntur, omniumque his rerum postea fides derogatur. Hospitem violare fas non putant, quique qua de causa ad eos venerint ab injuria prohibent ; sanctosque eos habent, hisque omnium domus patent, victusque communicatur. Ac fuit antea tempus cum Germanos Galli virtute superarent, ultro bella inferrent, propter hominum multitudinem agrique inopiam trans Rhenum colonias mitterent”4 = Caesar, Bellum gallicum, VI, 23-24. Hactenus de Germania que in veteribus repperire potuimus pandere curavimus ; nunc de Gallia dicendum.

[4] Tripertitus situs Gallie.

Galliam omnem in quatuor provintias Horosius hoc modo divisit : “Gallia, inquiens, Belgica habebat oriente limitem fluminis Rheni et Germaniam, ab euro Alpes Penninas, a meridie provinciam Narbonensem, ab occasu provinciam Lugdunensem, a circio occeanum Britannicum, a septentrione Britanniam insulam”1 = Orosius, Historiarum adversum Paganos, I, 2, 68-68.

“Gallia Lugdunensis, ducta per longum et per angustum inflexa, Aquitaniam provinciam semicingit. Hec ab oriente habet Belgicam, a meridie partem provintie Narbonensis, qua Arleas civitas sita est, et mari Gallico flumine accipitur.

Narbonensis provincia pars Galliarum habet ab oriente Alpes Cottias, ab occidente (3b) Hispaniam, a meridie mare Gallicum, quod est inter Sardiniam et insulas Baleares, habens in fronte qua Rhodanus fluvius in mare exit insulas Stoecadasa sticadas P add. interlin. m. main .

Aquitanica provintia oblico cursu Ligeris fluminis qui ex plurima parte terminus ejus est, in orbem agitur. Hec a circio Occeanum, qui Aquitanicus sinus dicitur, ab occasu Hispanias habet, a septemtrione et oriente Lugdunensem, ab euro et meridie Narbonensem provintiam contingit.”2 = Orosius, Historiarum adversum Paganos, I, 2, 68-68

‘Julius vero Cesar, qui cum ejusdem terre incolis decennio bellum gessit, concordante secum Plinio multisque aliis phylosophis, tres tantum vult esse provincias. Cujus nos scripta eodem quo ipse usus est hic inserimus ordine, aliqua tantummodo que ille in aliis sue hystorie locis de civitatibus sive fluminibus dixit seu que Plinius aliter ac ille sensit interponentes’3 : Caesar, Bellum gallicum, I, 1, 1 : Plinius secundus, Naturalis Historia, IV, 17.

[5] “Gallia est omnis divisa in partes tres, quarum unam incolunt Belge, aliam Aquitani, terciam qui ipsorum lingua Celte, nostra Galli appellantur ; hanc quoque partem Plinius Lugdunensem Galliam esse asserit. Hii omnes lingua, institutis, legibus inter se differunt. Gallos Lugdunenses ab Aquitanis Garonna flumen, a Belgis Matrona et Sequana dividit. Horum omnium fortissimi sunt Belge, propterea quod a cultu atque humanitate [f3v] (3va) Provincie longissime absunt, minimeque ad eos mercatores sepe commeant, atque ea que ad effeminandos animos pertinent inportant ; proximique sunt Germanis qui trans Rhenum incolunt, cum quibus continenter bellum gerunt. Qua de causa Helvetii quoque reliquos Gallos virtute precedunt, quod fere cotidianis preliis cum Germanis contendunt, cum aut a suis finibus eos prohibent auta atque R, P ipsi in eorum finibus bellum gerunt”1 = Caesar, Bellum gallicum, I, 1, 1-2. “Hii una ex parte flumine Rheno latissimo atque altissimob altissimo R ; atque altissimo 1 P continentur, qui agrum Helvetium a Germanis dividit ; altera ex parte monte Jura altissimo qui est inter Sequanos et Helvetios ; tertia lacu Lemanno et flumine Rhodano qui provinciam nostram abc ad P Helvetiis dividit”2 = Caesar, Bellum gallicum, I, 1, 3..

“Gallie una pars, quam eos qui specialiter Galli dicuntur optinere dictum est, initium capit a flumine Rhodano, continetur Garonna flumine, Occeanum in finibus Belgarum attingit ; etiam ab Sequanis et Helvetiis flumen Rhenum vergit a septemtrione”3 = Caesar, Bellum gallicum, I, 2, 5. ‘Urbes in ea multe ac opulente, sed ex his precipue sunt nostroque evo plus cognite Lugdunum, Cabillonis, Hedua que et Augustidununus, Senonis, Autissiodorus, Maldis, Trecas, Parisius, Carnotum, Gennabus ubi nunc Aurelianis, Rotomagus, Ebroas, Oximus, Cinomannis, Lixovium, Namnetis, Redonis, Venetus, Abricatina, Andus que et Andegavis, Turonis, Bituriges, (3vb) Nivedunus, quam quidam Nivernis esse putant’4 : Caesar, Bellum gallicum, V, 53, 2. ‘Harum Augustidunus et Senonis’5 : Plinius secundus, Naturalis Historia, IV, 18. ‘magne antiquitus apud Gallos fuere auctoritatis atque potencie, adeo ut una earum, idest Augustidunus quam Julius Heduam nominat, amiciciam populi romani amplectendo, toti pene Gallie nixa favore principata sit’6 : Caesar, Bellum gallicum, I, 32, 2. Porro Senonis viribus confisa suis ipsam Romani orbisd ipsam orbis Aimoin caput Romam obsidere non pertimuerit, quam et cepit. Urbs vero Biturica atque Turonica secundum Horosii diffinitionem, qui Aquitaniam a flumine Ligeris usque ad Pirineos determinat montes, quamque moderni secuntur, non in Celtica Gallia sed magis in Aquitanica sunt provincia. Flumina in Lugdunensi Gallia plurima, sed ex eis precipua : Rhodanus, qui ejus ab orientali parte terminus est. Quod autem verbis Julii posuimus, « qui provintiam nostram ab Helvetiis dividit » ; terram illam intelligimus que hoc nomine proprio sortita est. Deinde Ararim, qui per fines Heduorum et Sequanorum incredibili lenitate in Rhodanum influit, ita ut oculis in quam artem fluat judicari vix possit. Quod nos quoque perspeximus ac ammirati sumus tante magnitudinis fluvium tam tardo motu profluentem. Post eum extat Liger, qui terram illam que inter illum et Sequanam jacet pene insulam efficit. Silve multe sed eminentior ceteris Perticus. Et hec quidem de Gallia Celtica, que et Lugdunensis vocatur. [f4] (4a) Nunc de Belgica provintia videamus.

De Belgis

“Belge ab extremis Gallie finibus oriuntur. Pertinent autem ad inferiorem partem fluminis Rheni, spectantque in septemtrionem et orientem solem”7 = Caesar, Bellum gallicum, I, 1, 6. ‘Urbes ejus inclite ac famose : Colonia Agripinensis, Tungris, Treveris, Mettis, que et Mediomatricum, Remis, Laudunus, Suessionis, Ambianis, Viromandus, Belvacus, Atrabatum, Lingonis et pagus Helvetiorum quem nunc Alamanni incolunt’8 : Plinius secundus, Naturalis Historia, IV, 17. Ejus provintie fluvii : Scaldus, Matrona atque Mosa, profluens ex monte Vosego qui est in finibus Lingonum et parte quadam ex Rheno recepta que appellatur Vacculus, vulgo autem dicitur Vualis ; insulam efficit Batavorum, que rustico sermone vocatur Battua. Alter fluvius est apud Belgas Axona, ultimos Remorum fines preterfluens. Silva quoque Ardenna, que est totius Gallie maxima, atque a ripis Fheni finibusque Treverorum milibus amplius quingentis in longitudinem patet. Hec de Belgis dixisse satis sit, dummodo de Aquitania que digna sunt memorie tradantur.

De Aquitaniae Aquitannia P av. corr. .

“Aquitania, ut Plinio atque Julio videtur, a Garonna flumine usque ad Pirineos montes, ad eam partem que est ad Hispaniam pertinet ; spectat inter occasum solis et septemtrionem”9 = Caesar, Bellum gallicum, I, 1, 7. ‘Plus tamen hoc tempore determinatio Horosii superius a nobis declarata tenetur ; secundum quam traditionem in Aqui (4b) tania continentur urbes egregie : Narbona, Arvernus que nunc Clarus Mons vocatur, Cadurxi, Tolosa, Gavalis, Rotenus, Lemovis, Petragorica, Pictavis, Burdegalis, Sanctona et Engolisma’10 : Plinius secundus, Naturalis Historia, IV, 18. Fluvii quoque haud parvi nominis in eadem sunt provincia : Helaver, qui non multo minor Ligeri ejus excipitur alveo, Dordonia etiam, qui ex monte qui Dor dicitur et est in finibus Arvernorum duobus scaturiens fontibus, quorum uni nomen est Dor, alteri Donia, qui haud procul ab ipso monte conjunguntur, in Garonam influit. Denique Aquitania dicta est eo quod pre ceteris provinciis fontibus fluminisque exuberet. Est in ea silva, vocabulo Lecenna, non contempnende magnitudinis, Biturigibus atque Arvernis confinis, in qua usque hodie ostenditur lapidea domus Brunichildis regine quodam Francorum, ameno satis, ut nos quoque conspeximus, sita loco. Nam fluviolus eam preterfluens irrigua a latere efficit prata messesque a fronte apposite cinguntur silva venationi congrua.

Hasf Quid Austria. Quid Neustria. P en manchette R (postérieur ?) omnes provincias dum Franci occupassent, in duas tantummodo partes dividentes, eam que septemtrionem versus tenditur et inter Mosam et Rhenum est Austriam, illam vero que a Mosa ad Ligerim usque pertingit Neustriam vocaverunt. Pars tamen Lugdinensis Gallie quam Burgundiones occupaverant Burgundie nomen retinuit. Aquitania quoque avitum [f4v] (4va) non est dignata nomen mutare.

His de situ Germanie vel Gallie prout in libris veterum investigare potuimus ostensis, nunc que Julius de antiquorum consuetudine vel moribus senserit Gallorum ipsius explicemus verbisg verbis P h Julius Cesar lib. 6 Commentariorum P marg. m. main - De la main de J. Du Breul .

[6] De consuetudine vel moribus Gallorum.

Ait ergoa Julius Caesar l. 6 Commentariorum P add. J. du Breul : “In omni, inquiens, Gallia eorum hominum qui aliquo sunt numero atque honore genera sunt duo. Nam plebs pene servorum habetur loco, que nihil habet per se, nullo adhibetur consilio. Plerique, cum aut re alieno aut magnitudine tributorum aut injuria potentiorum premuntur, sese in servitutem addicunt nobilibus, in hos, eadem omnia sunt jura que dominis in servos. Sed de his duobus generibus alterum est druidum, alterum equitum. Illi rebus divinis intersunt, sacrificia publica et privata procurant, religiones interpretantur. Ad hos magnus adulescentium numerus, discipline causa, concurrit magnoque hii sunt apud eos honore. Nam fere de omnibus controversiis publicis privatisque constituunt. Si quis autb privatisque constituunt P marg. ; Et si quod est admissum facinus, si caedes facta, se di hereditate, de finibus controversia est, iidem discernunt, praemia poenasque constituunt. Aimoin ; R, P Omis privatus aut populus eorum decreto non steterit, sacrificiis interdicunt. Hec pena apud eos est gravissima : quibus est ita interdictum, hii in numero impiorum ac sceleratorum habentur, his omnes decedunt aditum sermonemque diffugiunt, ne quid ex cogitatione incommodi accipiant, neque his (4vb) petentibus jus redditur, neque ullus honor communicatur. His autem omnibus druidis preest unus qui summam inter eos habet auctoritatem. Hoc mortuo si quis ex reliquis excellit, dignitati succedit, aut si sunt plures pares suffragio druidum, nonnunquam etiam armis de principatu contendunt. Hii, certo anni tempore, in finibus Carnotum, que regio totius Gallie media habetur, considunt in loco consecrato. Huc omnes undique qui controversias habent conveniunt eorumque decretis judiciisque parent. Disciplina in Britannia reperta atque inde in Galliam translata esse existimatur. Et nunc qui diligentius eam rem cognoscere volunt, plerumque illo discendi causa proficiscuntur. Druides a bello abesse consuerunt, neque tributa una cum reliquis pendunt. Milicie vacationem omniumque rerum habent immunitatem. Tantis extantibus premiis, sua sponte multi in disciplinam conveniunt et a parentibus propinquisque mittuntur. Magnum ibi numerum versuum ediscere dicuntur. Itaque annos nonnulli viginti in disciplina permanent, neque fas esse existimant ea litteris mandare, cum in reliquis fere rebus publicis privatisque rationibus Grecis litteris utantur. Id mihi duabus de causis instituisse videntur quod neque in vulgum disciplinam efferre velint, neque eos qui discunt, litteris confisos, minus memorie studere ; quod fere [f5] (5a) plerisque accidit ut presidio litterarum, diligentiam in perdiscendo ac memoriam remittant. In primis hoc volunt persuadere, non interire animas sed ab aliis post mortem transire ad alios, atque hoc maxime ad virtutem excitari putant, metu mortis neglecto. Multa preterea de sideribus ac eorum motu, de mundi ac terrarum magnitudine, de rerum natura, de deorum inmortalium vi ac potestate disputant et juventuti tradunt. ”1 = Caesar, Bellum gallicum, VI, 13, 1-14, 20

[7] “Alterum genus est equitum. Hii, cum est usus atque aliquod bellum incidit, quod fere ante Cesaris adventum quot annis accidere solebat, ut aut ipsi injurias inferrent aut illatas propulsarent, omnes in bello versantur, atque eorum ut quisque genere copiisque amplissimus, ita plurimos circum se ambactosa abactos R, P clientesque habet. Hanc unam gratiam potenciamque noverunt. Nacio est omnium Gallorum admodum dedita religionibus, atque ob eam causam qui sunt affecti gravioribus morbis quique in preliis periculisque versantur, aut pro victimis homines immolant, aut se immolaturos vovent, administrisque ad ea sacrificia druidibus utuntur ; quod pro vita hominis non nisib non nisi P ; nisi Aimoin vita hominis reddatur, non posse deorum immortalium nutum placari arbitruntur. Publiceque ejusdem generis habent instituta sacrificia. Alii immani magnitudine, simulachra habent quorum contexta viminibus membra, vivis (5b) hominibus complent. Quibus succensis circumvenit flamma, exanimantur homines. Supplicia eorum qui in furto aut in latrocinio aut in aliqua noxa sunt comprehensi, gratiora diis immmortalibus esse arbitrantur. Sed cum ejus generis copia deficit, etiam ad innocentium supplicia descendunt. Deum maxime Mercurium colunt, hujus sunt plurima simulachra. Hunc omnium inventorem artium fertur, hunc viarum atque itinerum ducem, hunc ad questus pecunie mercaturasque habere vim maximam arbitrantur. Post hunc, Apollinem et Martem et Jovem et Minervam. De his eandem fere quam relique gentes habent opinionem : Apollinem morbos depellere, Minervam operum atque artificiorum initia tradere, Jovem imperium celeste tenere, Martem bella regere. Huic cum prelio dimicare constituerint, ea que bello ceperint plerumque devovent, que superaverint animalia capta immolant reliquasque res in unum locum conferunt. Multis in civitatibus harum rerum extructos cumulos locis consecratis conspicari licet. Neque sepe accidit ut, neglecta quispiam religione, aut capta aput se occultare, aut posita tollere auderet, gravissimumque ei rei supplicium cum cruciatu constitutum esset”1 = Caesar, Bellum gallicum, VI, 13, 1-14, 20.

[8] “Galli se omnes a Dite patre prognatos predicant idque ab druidibus proditum dicunt. Ob hanc causam spa[f5v] (5va) tia omnis temporis non numero dierum, sed noctium finiunt. Dies natales et mensium et annorum initia sic observant ut noctem dies subsequatur. In reliquis vite institutis in hoc fere a reliquis differunt quod suos liberos nisi cum adoleverint, ut munus militie sustinere possint, palam se adire non patiuntur, filiumque puerili etate in publico in conspectu patris assistere turpe ducunt. Viri quantas pecunias ab uxoribus dotis nomine acceperint, tantas ex suis bonis estimatione facta cum dotibus communicant. Hujus omnis pecunie conjuncti, ratio habetur fructusque servantur, et uter eorum vita superaverit ad eum pars utriusque cum fructibus superiorum temporum pervenit. Viri in uxores sicuti in liberos, vite necisque habent potestatem. Et cum paterfamilias illustriore loco natus decessit, ejus propinqui conveniunt et de morte, si res in suspicionem venit, de uxoribus in servilem modum questionem habent. Et si compertum est, igni atque omnibus tormentis excruciatas interficiunt. Funera sunt pro cultu Gallorum magnifica et sumptuosa et omnia que vivis cordi fuisse arbitrantur in ignem inferunt, etiam animalia, ac paulo supra hanc memoriam servi et clientes quos ab his dilectos esse constabat, justis funeribus confectis, una cremabantur. Que civitates commodius suam rem publicam amministrare existimantur habent legibus sanctum. Si quis quid de re publica (5vb) a finitimis rumore aut fama acceperit, uti ad magistratum deferat neve cum quo alio communicet, quod sepe homines temerarios atque impeditos falsis rumoribus terreri et ad facinus impelli et de summis rebus consilium capere cognitum est. Magistratus que visa sunt occultant, queque esse ex usu judicaverint, multitudini produnt. De re publica nisi per concilium loqui non conceditur”1 = Caesar, Bellum gallicum, VI, 13, 1-14, 20.

[9] Item idem ipse alio in loco : “Et hoc, inquit, gallice consuetudinis est uti et viatores etiam invitos consistere cogant et quod quisque eorum de quacumque re audierit aut cognoverit querant et mercatores in oppidis vulgus circumsistat, quibusque ex regionibus veniant quasque ibi res cognoverint pronuntiare cogant. His rebus atque auditionibus permoti, de summis sepe rebus consilia ineunt, quorum eos e vestigio penitere necesse est, cum incertis moribus serviant et plerique ad voluntatem eorum ficta respondeant”1 = Caesar, Bellum gallicum, IV, 5, 2. His de libro Julii sentenciis antepositis, non videatur lectori onerosum duorum clarissimorum exempla subnectere virorum Horosii atque Salustii de virtute prolata Gallorum. Quamvis enim id prefatio non spoponderit se acturam, tamen congruum estimatum est duorum aut trium testimonia inserere, ut dum eorum virtus magna fuisse docetur, major fortitudo Francorum qui eos vicerunt fore declaretur. Ait denique Horosius : “Quotienscumque, inqui[f6] (6a) ens, Galli exarserunt contra Romanos scilicet totis opibus suis, ita Roma detrita est ut sub presenti nunc concursione Gothorum magis debeat meminisse Gallorum”2 = Orosius, Historiarum adversum Paganos, III, 22, 15. Ideo vero presentem dicit concursionem Gothorum, quia ejus temporibus Gothi primum Romam ceperunt, quos postea Franci vicerunt, ut in sequentibus declarabitur. Salustius autem ita infit : “Per idem tempus haud dubium quin quo bellum contra Jugurtham a Romanis gerebatur, a ducibus nostris Quinto Scipione et Memmio Manlio adversus Gallos male pugnatum est. Quo metu omnis Italia contremuerat. Illique et usque ad nostram memoriam Romani sic habuere, alia omnia virtuti sue prona esse, cum Gallis pro salute, non pro gloria certari”3 = Sallustius, Bellum Jugurthinum, CXIV, 1.

Explicit prefatio.

Prologue

[10] Incipit proemium.

‘Regnum Francorum antiqua Troiane gentis prosapia nobilitatum, cum virorum ferocis corporis animique virtute, tum maxime regum, excellentissima semper viguisse potentia, luce clarius constat. Que pro certo natio, licet eo quo censetur nomine preferox esse noscatur, mansuetudinis tamen ejus insignia adeo elucent, ut rebellium colla hostium non tam vindici ferire muccrone quam sibi subicere maluerit. Verum, ut diximus, cum regum precellentissima floruerit auctoritate virorumque prevalida animositate, (6b) non tam finium ampliare spatia suorum, quam exterarum sibi adquirere studuit dominationem gentium’1 : Liber Historiae Francorum, 1, p. 241. Vividam namque bello dextram preferens, et parcere noverat subjectis et debellare superbos2Virgilius, Aeneis, VI, 853. Que non inmerito domina multarum evasita vel extitit P en marge nationum, dum non diu passa est semet ydolatrie servire demonum. Nam creatori potius quam creature3Rom., 1,25 subdi rectius ducens, ipsa ut ita dictum sit sui primordia regni Christo auspice cepta, cultui ipsius dedicare maluit. Hinc ad altiora se subrigens, catholice fidei norma ardenti usa desiderio ea cum regni terminis ut dilataretur ardenter effecit. Rerum vero secundarum processu excitata, impetum non refrenabat suum, sed adjungere sibi finitimos bello coactos haudquaquam dissimulandum arbitrabatur, donec Alamannorum gens dominationis jugum ferre detrectans, bellum inmane excitavit. Quod quidem rex inclitus Chlodoveus, qui quintus regum ipsius gentis regnum tenebat, solerter ad victoriam usque perduxit. Sed hec proprio digesta referentur in loco, nunc hystorie ordo texatur.

Explicit proemium.

Livre I

[1] Incipit lib. I. de Gestis Francorum.

‘Post triumphum victorie quem Greci de excidio egerunt Troie, multi civium everse urbis qui effugere cladem potuere necis, quaquaversum [f6v] (6va) poterant, sedes sibi querere procurabant. Eorum quidam Antenor nomine, non infimus genere, adjuncta sibi sociorum numerosa multitudine, navibus altum peciit mare. Tandem post magnos pelagi variosque labores, Tanais ingressi hostia fluminis, Meotides transmeantes paludes, in finibus Pannoniarum castra metati sunt. Adridente autem eis locorum amenitate, stationem inibi constituerunt suam, edificata civitate, quam Sicambriam vocavere. Post multorum vero curricula temporum, contra Valentinianum qui Romani tenebat imperii principatum Alanorum gens contumax rebellavit audacia perfidorum. Quos ille prelio superatos, Meotidis coegit expetere latibula paludis. Illuc quoque eos cum multitudine insecutus, dum situ et difficultate locorum quominus eis nocere posset impediretur, Trojanos Sicambriam habitantes in auxilium evocat. Hos hortatur monetque ut suis tantummodo viam pandant, per quam securos hostes et nil tale verentes invadendo opprimant. Illi non id solum se facturos, verum se Alanos hinc expulsuros spondent. Imperator decennio eis tributa si id efficiant indulget. Trojani fiducia animati quod forent gnari locorum, simul et munerum promissione allecti, Alanis locorum firmitate fiden (6vb) tibus ex inproviso superveniunt, cedunt, prosternuntque multos mortales, ceterosque in fugam actos a palude proturbant. Imperator virtutem gentis audaciamque miratus, quod loca que totius orbis victores Romani expavissent non solum intrare, verum et inmanissimos hostes expellere non dubitavissent, attica lingua Francos, id est feroces, nuncupavit’1 : Liber Historiae Francorum, 1,2, p.242.

[2] Francos a ferocitate vocatos.

Quidam vero auctores referunt quod ‘a Francione rege vocati sunt Franci, dicentes quod digressi a Troia regem sibi Frigam nomine constituerint. Sub quo, inquiunt, eis Asiam pervagantibus, quedam ex ipsis pars inter Macedones sortem habitationis accepit. Quorum viribus aucti Macedones, quanta sub Phylippo et Alexandro regibus bella gesserunt prospera, perspicuum habetur. Porro reliqua portio cum prefato principe Europe partes adiit et inter Oceanum et Traciam super litora Danubii consedit. Que duobus a se electis regibus in duarum se divisit nomina gentium ; et una quidem natio Thorgorum a Thorgoto rege, alia vero a Francione Francorum adepta nomen est, que Alanos ut diximus a Meotidis expulit paludibus’1 : Fredegarius, Chronicae, III, 2, p. 93.

[3] ‘Decennio sane exacto, misit imperator qui consueta de gente Francorum exigerent tributa.a Vide Gregorium Turonensem. P marge m. XVe. Illi pretio sui sanguinis se eo levatos faten [f7] (7a) tur ; seque vectigal non soluturos, pro quo remittendo mortis discrimine perpessi forent. His indignatus Cesar, suorum instituit aciem, que et viribus foret exercita, et tante genti obviam ire parata. Nec morati : obviatab ire parata. Nec morati : obviata P marge sup. eunt Franci Romanis. Pugna in manibus nec perhendinata, quamvis uni genti adversus plures gentes prelio decertandum foret. Franci sane robur aliarum nationum Romanis subsidio venisse conspicati, cedendum sibi loco utilius estimantes, Sicambriam egressi, ripas Rheni fluminis occupaverunt.’1 : Liber Historiae Francorum, 3-4, p. 243-244

Franci ceperunt habere duces.

‘Duces autem sibi Marchomirum, Sunnonem et Genebaudum post funus memorati regis Francionis eligentes, plurima Germanorum oppida pervasere. Quorum quidem numerus, cum primo digressionis sue ab Asia tempore vix ad duodecim armatorum milia estimaretur, in tantam coaluit numerositatem, ut ipsis etiam Germanis proceritate et virtute corporum preminentibus formidini esset. Quos tempore Theodosii, Nannius et Quintinus, magistri militum, collecto exercitu Germania pellere moliti sunt. Quos prima quidem acie superare sibi visi, postmodum tamen cum majores copias junctis sibi Heraclio ac Joviniano, Romane militie principibus, adscivissent, commissa pugna, tantam ex Romanis Franci stragem fugatis Eraclio ac Joviniano ediderunt, ut cunctis in circuitu na (7b) tionibus hec audientibus terrorem sue virtutis incuterent. Nec fuit in reliquum gens que Francos jure belli sub jugo redigeret tributi’2 : Fredegarius, Chronicae, III, 3, p. 93 : Gregorius Turonensis, Historiae, 2, 8 (9).

‘Sane Arbogastes, ejusdem gentis comes, ad Romanos se contulit; et victus bello a Francis, primo congressu aufugit’3 : Fredegarius, Chronicae, , III, 3, p. 03-94 : Gregorius Turonensis, Historiae, II, 9. Postmodum tamen denuo inita pugna, non parvam multitudinem “manu fugit. Cum residuis vero pacem firmavit”4 = Paulinus Mediolanensis, Vita Ambrosii, Paulinus Mediolanensis, Vita B. Ambrosii, PL 14, 30D, col. 39, uti in Vita beati Ambrosii plenius inveniri valet.

‘Treverorum urbem Franci factione Lucii consularis eodem tempore pervaserunt. Qui videlicet Lucius indignatione commotus eo quod cognovisset ab Avito Galliarum augusto uxorem suam stupro maculatam, atque cavillando sibi audisset eum dicentem quod calidas quidem haberet thermas, sed ipse frigido lavaretur, ista perpetravit’5 : Fredegarius, Chronicae, III, 7, p.94.

[4] Primus rex Francorum Pharamundus fuit.

‘Regem vero sibi instar ceterarum Franci eligentes nationum, Faramundus Marchomiri filium solio sublimant regio’1 : Liber Historiae Francorum, 4, p. 244.

Obiit Pharamundus ; cui successit Clodio filius ejus.

‘Cui filius successit Clodio crinitus. Illo in tempore, Francorum reges criniti habebantur. Finitimos itaque bello lacessendo, Torringoruma modo dicitur Lotharingia P en marge, main XVe siècle qui Germanie incolunt fines depopulantes castellum quoddam Dispargum nomine occupant, in quo rex Clodio sedem sui constituit regni’2 : Liber Historiae Francorum, 5, p. 245.

[5] [f7v] (7va) ‘Eo tempore, Romano imperio a ferrea firmitate in testaceam decidente fragilitatem, Burgundiones Lugdunensem, Gothi Aquitanicam pervaserant provinciam, eaque tantum pars Galliarum romane suberat dicioni quam Rheni fluenta ac amnis Ligeris determinant. Rex autem Clodio, augustos regni fines dilatare cupiens, exploratores a Dispargo trans Rhenum dirigit ; et ipse cum exercitu subsecutus, Cameracum civitatem obsidens expugnavit et cepit. Carbonariam Silvam ingressus, Tornacum urbem obtinuit, quoscumque romanorum obvios habuit neci tradidit’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, II, 8 (9) : Fredegarius, Chronicae, III, 8, p. 95 : Liber Historiae Francorum, 5, p. 245.

[6] Obiit Clodio rex, regnavit annos Xa P XIII av.grattage ; cui sucessit Meroveus.

‘Post hec Clodione rege vita decedente Meroveus eius affinis regni Francorum gubernacula suscepit. Regnavit autem Clodio per vinginti annorum curricula. Qua tempestate, etiam Huni Rhenum transeuntes, Mettis civitatem concremant, Treveris diripiunt, Tungrense devastant territorium. Ita per totam Galliam seva bellorum exardescebant incendia. Ubique luctus, ubique dolor et plurima mortis imago1Virgilius, Aeneis, II, 369. Aurelianensem quoque adeuntes urbem obsidione claudunt, et ne quis tute egrediatur, portis custodia vallatis, studioso conamine provident. Erat tunc temporis ejusdem civitatis presul virtute ammirabilis Anianus. Cujus meritis et orationibus immanissimas (7vb) Hunorum phalanges omnipotentia Christi ita protrivit, ut quibus profugi habitent in terris, huc usque sit incognitum’2 : Liber Historiae Francorum, p. 246.

[7] Obiit Meroveus ; cui successit Childericus filius eius.

‘Meroveo autem rege Francorum hac luce casso, Childericus filius ejus sublimatur regno. Hujus regni primordia quibusque bonis detestanda fuere. Hic namque contra Francos primum nequiter agens, cum filias nobilium incesto contaminare non desisteret, regno eicitur. Qui expulsus, regem Thoringorum Bissinum nomine expetiit, tutam sibi apud eum latebram fore autumans. Nec spe sua frustratus est. Nam cuncto exilii sui tempore cum regi conversatus, honorifico apud eum loco habitus est. Erat ei quidam in Francorum proceribus familiaritatis vinculo colligatus nomine Winomadus, cujus ille omnia agebat consilio, dum adhuc regni potiretur sceptro. Hunc ergo evocans, animositatem Francorum sese regno pellere minitantium edicit ; quid facto opus sit consulit. Ille ire eorum cedendum suadet, ne si permanendum putaret, augeret potius odium quam minueret, humani dicens esse ingenii morem presentie alicujus invidere, absencie compati. Se interim dum ille quoquo locorum immoratur, animos gentis pertemptaturum pollicetur, persuasurumque ut cum eo in gratiam redeant. Dividens[f8] (8a) que aureum, sibi medium retinet, mediumque illi confert dicens: « Suscipe mediam hujus aurei partem ; et si quidem Francos tibi conciliare potuero, hoc tibi erit signum. Dum hanc tibi misero partem, et convenire sibi utrasque contingerit, animadvertas oportebit eodem modo convenientia populi studia tibi congruere. Reditum ergo ad patriam accelerabis tuam, ut regnum quo nunc privaris recipias »’1 : Liber Historiae Francorum, 6, p. 247-248 : Fredegarius, Chronicae, III, 11, p. 55 : Gregorius Turonensis, Historiae, II, 12.

Childericus expellitur regno.

‘Post hec verba, Childericus Thoringiam, ut prelibatum est, petiit. Franci vero, immemores injuriarum quas Romanis intulerant, Egidium, patricium qui a Romanis tuende Gallie curam susceperat, regem sibi statuunt’2 : Liber Historiae Francorum, 7, p. 248 : Gregorius Turonensis, Historiae, II, 12.

Franci Egidium romanum super se regem statuunt.

‘Ceca mens hominum eum sibi putare consulere, cui ipse mala non desinit irrogare! Nam quo pacto is bene illis consultum vellet, cujus agros igne, populum gladio, urbes vastatione protriverint ? Winomadus sane versuta callens astucia et ad que animum intenderat efficere satis promptus, in brevi amicicie Egidii inhesit. Cui ille familiarissimum sibi estimans amicorum, se suaque omnia credebat consilia. Winomadus itaque persentiscens Francorum ei suspectam fore potenciam, cumulare et ipse verbis, quibus poterat, invidie simultates non cessabat. Suadet ergo tributi onere eos opprimi oportere. Set perpendens hac eos injuria (8b) non flecti quin, ut ceperant, odio Childericum, honore Egidium dignum acclamarent, Egidio sic locutus est : « Ita, inquit, Francorum frangere quibis contumatiam, si aliquos potentium gladio peremeris ». Egidius id illi committit negotii ; Winomadus oportunam nactus occasionem, quos infestiores Childerico fuisse cognoverat criminibus insimulatos, Egidio mittit puniendos. Ille, ut reos imperialis majestatis, gladio puniri jubet. Hac regis immanitate permoti Franci Winomadum, ab hoc consilio inmunem estimantes, querelam ei suam depromunt. Ille mirari se dicit variam eorum mutabilitatem mentium, ut de ejus nunc crudelitate querantur, quem tanto ante preconio dignum judicavissent, simulque hac eos oratione convenit : « Que, inquit, dementia vestris vesanis insedit animis, ut expulso cive dominatui vos superbi subderetis advene ? Sed dicturi estis : Infrenatam ejus luxuriam nobis pudori fuisse. Ut quid ergo de hujus feritate causamini quem illi preferendum estimavistis ? Sprevistis regem vestra de gente creatum, qui benignus natura, benignior etiam abolita potuit esse lascivia, et elegistis tirannum ob hoc vel maxime pertimescendum, quod genus externa habeat natione deductum. Animalia sane ratione carentia, sui potius quam externi dominium expetunt generis. Solis [f8v] (8va) ciconiis alieni duces placent sanguinis, que ventri dedite aliarum se tuentur periculo avium. Verum si consiliis decrevistis parere meis, redeundum in gratiam censeo, et placandum principis animum expulsione offensum. Durum certe judico unius non posse perpeti luxuriam et tantorum perferre nobilium perdicionem civium ». His illi animati verbis, simul et atrocitate facti permoti quo primores regni pessundari videbant, Winomado dixerunt: « Penitet nos injuriarum proprio regi illatarum, quem sicubi gentium inveniri posse sciremus, supplices legatos mitteremus exoratum, ut suum rediret ad regnum ». Ille convenientia regi Francorum persentiscens studia, fidelem per puerum dimidium dirigit aureum, cujus partem mediam abeunti dederat in signum, legatoque hec illi dicere jussit : « Revertere jam nunc ut desideratus dominus, ac ut felix utere regno tuo ». Qua legatione Childericus accepta, ovans patriam repetit et e medio itineris mittit qui Winomado adventum nunciet suum, et edicat ut sibi festinato occurrat. Quod ille junctis sibi Francorum proceribus maturato implevit, et apud castrum cui Barrum nomen est ei occurrit. Preceperat porro prefatus dux Barrensibus ut regem summo cum honore advenientem exciperent. Cujus ipsi precepto parentes, honorificentissime eum obviam progressi (8vb) susceperunt. Quod rex pro omine accepit, gratanter eorum obsequio usus, tributum quod regni ejus dependebant partibus liberalitate indulsit regia. Junctis itaque cum Winomado viribus Childericus, inde progressus, Egidium acie superatum regno decedere compulit’3 : Liber Historiae Francorum, 7, p. 248-249.

Restituitur in regnum Childericus.

‘Qui expulsus, Suessionem civitatem petiit, reliquoque quo advixit tempore inibi deguit. Eo autem presenti lumine casso Siagrius filius eius eandem urbem hereditario jure possedit.

Childericus vero cum et manu promptus, et consiliis esset providus, cum Adovagrio, Saxonum rege, Aurelianis pugnans victor extitit. Quem fuga lapsum Andegavis usque persequens, cum eum non reperisset, ipsam urbem obpugnans cepit, Paulum, Romanorum comitem partium, interemit sicque regni terminos, Aurelianensem ac demum Andegavensem usque civitatem dilatare haud seguiter procuravit.’4 : Liber Historiae Francorum, 8, p. 250-251 : Gregorius Turonensis, Historiae, 2, 18

[8] ‘Basina autem, Bissini Thoringorum regis uxor, cognoscens Childericum paternum recepisse regnum, ad eum, priori abjecto viro, ire contendit. Dicebatur autem idem princeps consuetudinem stupri cum ea habuisse, dum apud prefatum exularet regem. Childericus ergo dum ab ea quereret qua de causa ad se venire tantopere curasset, hoc ab ea responsum accepit : « Tua, inquit, virtute et [f9] (9a) modestia cognita, expetere decrevi. Nam si ullum in finibus orbis te utiliorem invenire me sperarem, nulla itineris molestia impediret quin eum properanter adirem »’1 : Liber Historiae Francorum, 7, p. 249-250 : Gregorius Turonensis, Historiae, II, 12. Cumque ab ea rex hec accepisset responsa, immemor amicicie et beneficiorum ab ejus viro sibi collatorum, ipso superstite, utpote paganus, eam sibi in matrimonium adscivit. ‘Cum autem secreta jugalis thori supervenissent silentia, mulier virum ammonet a mutua eum vacare debere conjunctione, hortaturque ut ante fores palatii exeat et que viderit sibi renuntiet. Ille monita mulieris haud aspernenda arbitratus dicto paret. Et ecce pro foribus aule regie videt magnarum formas bestiarum veluti deambulantium : pardorum scilicet, unicornium atque leonum. Perterritus itaque ad conjugem properat ; rem ordine refert. Illa confidere eum imperat, et ut secundo et tercio id faciat edicit. Revertenti itaque regi apparent iterum ursorum luporumque circumcursantium imagines. Tercio quoque regressus aspicit canum figuras minorumque animalium semet invicem lacerantium. Stupens igitur visionis ignarus stratum repetit ; causam prudenti femine pandit, et quid ista portendant sollicitus explorator exquirit. Namque non se ab ea frustra ad hec intuenda missum certo sciebat. Illa caste se agere virum (9b) ea nocte permonet, cuncta se ventura luce declaraturam pollicens. Dum ergo aurea polum facies rutilique jubar solis2Ovidius, Metamorphoses, 7, 663 diem decorarent, surgit mulier maritique animum dubia visione suspensum hac reddidit oratione linitum : « Has, inquit, mi vir, corde pelle curas, et que dicam intenta percipe mente. Etenim non tantum presentium acta rerum, quantum futurorum est ostensum presagium. Nec te formas animalium uti ante pedes vidisti positas dignum est perpendere, sed potius in his posterorum mores et actus nostrorum oportet prospicias. Nostro namque qui primus surget a semine, filiique censebitur nomine, insignis erit potentie ; quem leonis vel unicornis conspexisti in specie. In figura sane lupi ac ursi signantur ipsius posteri, virtute prevalidi rapinaque avidi. At canis libidinis impaciens nulliusque virtutis, humana sine ope esse prevalens, eorum presagit ignaviam, qui ultimis in seculis hujus regni potientur sceptris. Porro minorum turba animalium semet invicem lacerantium populus est sine timore principum ; qui dum regni primoribus mutuo sese odio inpugnantibus obsequitur attentius, variis sese implicat causarum tumultibus. Dumque proceres alterutris sese moliuntur privare honoribus, illis ignobile vulgus3Virgilius, Aeneis, 1, 149 favendo patet sine numero cedibus. Hec, mi domine rex, tue visio[f9v] (9va) nis est expositio manifesta, et futuri indicatrix certa ». Ita rex, postposita visionis proprie mordaci cura, numerosa venture sue prolis letatus est se agnovisse auspicia’4 : Fredegarius, Chronicae, III, 12, p. 97.

[9] ‘Ea tempestate Antemio romanum gubernante imperium, Leone constantinopolitanum, apud Tolosam Gallie urbem, e medio ejus tota die sanguis largissimo fluxit rivo. Quod prudentes quique Gothorum, qui eadem regnabant in civitate, perditionem Francorumque dixerunt portendere dominationem’1 : Fredegarius, Chronicae, II, 56, p. 77.

‘His quoque diebus Odoacer, qui Herulis aliisque nationibus que Danubii ripas incolunt imperitabat, victoria elatus quam Feletheo Rugoruma Rugie P marg. m. XVIe s. rege bello devicto adeptus erat’2 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, I, 19, p. 64-65, ‘Italiam a parte Pannoniorum invadere cogitabat. Cumque fines Noricorum ingrederetur, colloquium cujusdam servi Dei nomine Severini petiit, qui his in locis monasterium sibi construxerat. A quo petita benedictione et impetrata, dum domum egredi vellet, et se ad limen hostii ne caput offenderet inclinasset (erat enim statura procerus), hec ab eodem viro Dei audivit : « Vade Odoacer, vilibus nunc animantium pellibus vestitus, Italie dominus mox futurus ». Qua viri Dei prophetia audita, Italiam ingressus, non ut debuit sed ut voluit cedibus ac rapinis cuncta vastavit’3 : Paulus Diaconus, Historia Romana, XV, 8-9, p. 210-211.

[10] ‘Antemio vero imperatore fraude Ricimeri generis sui interempto’1 : Paulus Diaconus, Historia Romana, XV, 4 , p. 209, ‘ipsis etiam romane urbis summis ar (9vb) cibus infestus minitare cepit. Qua de causa Romani et maxime Gothi legatos ad Leonem Constantinopolitanum imperatorem dirigunt oratum ut sibi aliquis mitteretur principum per cujus auxilium impetum propulsarent hostium’2 : Fredegarius, Chronicae, II, 57, p. 79, l. 10-12. ‘Erat autem quidam inter primores imperialis aule Theodericus nomine, vir spectate prudentie. Cujus pater Theodorus Macedonia genitus, cujusdam Idacii patricii dum esset famulus, quandam conservam suam nomine Liliam amare cepit ardentius. Quod agnoscens dominus, conjugis Eugenie consilio usus, eam illi tradidit conjugem, sciens eadem de gente esse prognatam. Cujus domina, que se fructu ventris dolebat esse privatam, hec illi in mandatis dedit : ut que prima nocte jugalis thori in sompnis videret, id sibi nuntiare curaret. Ea igitur nocte qua primum cum viro secreta petiit cubiculi silentia, videt mulier ab umbilico sibi procedere arborem usque ad tecta domus excrescentem. Terrore visionis expergefacta, narrat viro visionem simul et domine jussionem. Ille mirari visum domineque cepit laudare preceptum. Sed timens pueri interitum, mutare jussit sompnium taleque dedit mandatum : « Dum, inquit, ante domine veneris conspectum, et jussa fueris pandere sompnium, dices vidisse te equam et equum pulcherrimos [f10] (10a) omnium obambulantes, aliumque parvulum pone eos sequentem ». Parens illa verbis viri, refert dominis ficti verba sompnii. Gratulantur illi pro auspitio nascituri pueri ; famulos libertate donant, natumque puerum sibi adoptant in filium. Post hec Idacio et ejus conjuge vita decedentibus, Theodericus castris imperialibus miles est ascitus. Qui cum ceteris proceritate corporis esset eminentior, fortitudine quoque membrorum virtuteque animi erat prestantior. Unde ipsi imperatori multisque senatoribus carus habebatur. Venientibus itaque supradictis Romanorum Gothorumque legatis, et propter que venerant intimantibus, imperator Theodericum patriciatus honore insignitum ad partes direxit Italie tuendas. Qui evectu navali Hesperiam ingressus, cum Odoacro ac Herulis variis successibus bella gessit. Quadam autem vice bello devictus, Ravennam fugiens petere est coactus. Cui mater Lilia obviam venit ; orat ut in bellum redeat. Cunctanti taliter infit : « Michi crede, fili, non est tugurium quo fugiens te recipere possis, nisi allevem vestem et eam ex qua primam fusus es in lucem ingrediaris domum ». Quibus verbis irritatus juvenis pudoreque inflammatus, collecta suorum quos ad presens repperit parva quidem sed robusta manu super hostes irruit, qui securi victoria elati diffusi ja (10b) cebant in campo. Hos ergo circumfusos sternit fugatque, ipsumque Odoacrum capit, quem non multo post occidit, omnemque Italiam a dominatione Herulorum aripuit. Sed hunc ejus prosperum successum invida mutavit fortuna. Nam sicut fieri assolet ut bonis virtutis augmentum apud improbos invidie det locum, quidam e senatoribus apud urbem regiam commanentes secundis Theoderici invidebant actibus. Quapropter derogare apud imperatorem rebus ab eo optime gestis conati sunt. Adeuntesque Leonem imperatorem ejus clementissimum animum ex sua lenitate alios existimantem ab amore Theoderici avertere gestiebant, confingentes velle Theodericum Hesperie arripere regnum. His imperator credulus verbis eum ab Italia accersivit. Cujus Theodericus parens preceptis, cum nobilibus Gothorum ei Constantinopolim occurrit. Delatorum vero versutia princeps deceptus, segregatum a suis Theodericum interficere cogitabat. Sed hujus machinationis technis obviavit Tholomeus vir senatorii ordinis providus consiliis. Qui fidissimus amicorum Theoderici dum esset, et ab adolescentia jure amicicie federatus, nulla poterat in ejus odium calliditate deflecti. Hic ergo subdola adversariorum persentiscens consilia, adiit principem talique apud eum oratione usus est’3 : Fredegarius, Chronicae, II, 57, p. 78-79 : ‘« Romani, inquit, gloria nominis quamvis sit [f10v] (10va) bellorum sublimata triumphis, plus tamen decoris emeruit insignibus integre fidei magnificeque pietatis. Majores quippe nostri plus se alterutrum pietate quam hostes certabant vincere bellico jure. Prestantissimum quidem quod fertur Scipio de Kartagine triumphasse ; prestabilius vero quod dicitur infestissimi hostis exequiis non solum interfuisse, verum etiam funus ipsum subjectis vexisse humeris »’4 : Titus Livius, Hist. Rom., XXX, 45. ‘Laudabile quoque Pompeium Mitridatis delesse copias, ipsumque ad mortem coegisse ; laudabilius etiam Tigranem sese dedentem terreque ante pedes prostratum ac diadema suum super genua ejus ponentem non solum elevasse, verum etiam coronam capiti ejus imposuisse sibique consedere fecisse’5 : Cicero, Pro Sestio, 58. ‘Quid mirabilem Reguli consulis referam fidem, qui maluit inter inimicorum manus inauditis perire suppliciis quam jurisjurandi frangendo fidem Rome amantissimus vivere civis’6 : Cicero, De Officiis, III, 99-100 ? « Non ergo suscipias, clementissime imperator, eorum verba qui decus imperii tui perfidie volunt inquinare macula. Quid enim toto dicetur in orbe si prestantissimum ducem tam infandissima peremeris morte ? Sed placeat tibi consilium meum, et dum palatium intraverit Theodericus, custodie mancipetur vinctus. Post hec mittantur ex senatoribus aliqui qui hoca hec R, P a tua pietate responsum referant Gothisb Gothis P ; Gothis « Non, inquiant, dimittetur Theodoricus, nisi se purgaverit objectis criminibus ». Placuit sermo principi cunctoque senatui. Mittitur Tolomeus cum aliis legatis, hec nuntiaturus Gothis Aimoin ». Pre (10vb) miserat sane puerum hec illis intimaturum, ut eum cum ceteris venientem caperent, et hec imperatori mandarent : « Non remittentur senatores, nisi dominum suum receperint Gothorum nobiles ». Illi monitis sibi utillissimis obsecundant ; circumventos senatores in vincula coiciunt. Qua re comperta, Cesar feritatem gentis veritus, ne quid in suos crudele agerent consulto precavit, et Theodericum salvum Gothis reddidit. Ita provido amici consilio ad presens de mortis est liberatus periculo. Cum vero Romam reversus esset, varios eum contigit bellorum habere successus. Nam et Avares sepe bello devicit victusque ab eis est. Quodam autem die supradictos hostes proelio superatos fugientesque totis cedens viis, haud procul ab amne cui Hister nomen est castra constituit. Et paucis suorum assumptis, speculatum hostes processit. Cum ecce quidam Avar Xerses nomine itidem temptoria Theoderici exploraturus singularis advenibat. Quem Theodericus solum adventare conspicatus, tres e suis dirigit qui eum captum ocius sibi presentarent. Quos Avar Xerses fugam fingens singillatim interemit. Alios quoque tres pari modo neci tradidit. Tunc Theodericus sociis reformidantibus eum aggreditur. Cum quo diu multumque decertans, tandem Xerses brachio vulneratus a Theoderico capitur, atque in castris Gothorum vinctus statuitur. Cujus [f11] (11a) virtutem supradictus princeps ammiratus, primum blandiciis dehinc minis, ad cohabitandum sibi cogere nitebatur. Sed dum cum nec terrore concuti nec promissis flecti posse conspexisset, multis affectum injuriis ad patriam redire permisit invitus ; ille vero natatu flumen Hystrum ingressus, retro respiciens ad Theodericum taliter infit : « Tua, inquit, exutus dominatione, meeque redditus libertati, ad te nunc jam mecum revertar dominum, pollicens me tibi fidelem fore famulum ». His dictis, ripam quam reliquerat repetiit, et dicioni se Theoderici commisit. His prosperis successibus dum in Italia sepefatus polleret patricius, Constantinopolim apud imperatorem invidis detrahentium lacerabatur relationibus. Improborum etenim mentes hominum, aliorum incommodis sua volentes augmentare commoda, bonorum benefacta virorum contrariam moliuntur vertere in partem. Denique imperator delatorum versutis in errorem inductus insimulationibus, furensque animo quod Theodericus insidiator regni esse ferebatur, cum iterum ad se venire mandabat, habitoque cum senatoribus mortis ejus tractatu, jurisjurandi fide eos obligat, ne quis archani sui proditor existat. Theodericus autem legatione principis accepta, e vestigio ad Tholoneum cujus supra meminimus mittit puerum, ut sibi remandet (11b) utrum expediat imperatoris audire preceptum. Ille dum simulat se velle responsum non reddere, pueri qui missus fuerat instantia veterique viri7Mach, 6, 22 devictus amicitia8Mach, 6, 22, tandem Theoderici legato talia dat precepta : « Hodierna, inquit, die natalicio imperatoris existente, nobisque senatoribus cum eo pariter discumbentibus, tu vice obsequentis famuli pone stans, meo adherebis lateri ; et inter convivandum de qua re mihi fiet sermo ad senatores vel principem intenta curabis aure percipere, eique a quo directus es nuntiare ». « Hic, inquiens, dies cum sit magnificis letus epulis, jocundus oportet fiat delectabilibus fabulis. Satisfiat ergo eorum voluntati qui his delectantur perfrui, quandoquidem auxit talium aviditatem exuberans opulentia vini ». Omnibus ergo hoc sermone suspensis, hec ille dicere est orsus : « ‘Eo, inquit, in tempore quo humane copia eloquentie cunctis inerat animantibus terre, bestie saltus in unum coiere consensum, ut sibi eligerent regem, et que hominum fastidiebant dominium, haberent sui generis imperatorem electum. His sese mutuo choortantes verbis, adoriuntur leonem, rogantque ut earum non ab [f11v] (11va) nuat voluntatem ; dicunt se velle eum habere principem, quem scirent esse consilio prudentem. Suscipit jus dominationis leo, et ab universis feris solio sublimatur regio. Conveniunt frequentes ad eum salutandum, et adorant ut dominum. Inter ceteras igitur advenit cervus forma corporis egregius, ramosisque pollens cornibus ; qui dum submissa cervice procideret adoraturus, a leone arripitur, epulum ei mox futurus. Sed ipse dolum presentiscens, fortique conamine caput excutiens, amissis cornibus silvam petiit profugus. Indignatus imperator contemptum sui et inpaciens ire, multa furibundus cervo interminatur. Conqueruntur inter se fere pro principis injuria, nec tamen invenitur ulla que cervum persequi audeat, hanc contumeliam vindicatura. Qui etsi videretur esse inermis, pernici tamen cursu transiliens ardui juga montis, evaderet sine beneficio noctis. Erat inter eas vulpes artibus callens ingeniosis. Hanc mittunt ut cervum callide conveniat, et ad leonem redire faciat. Obtemperat illa jussis, cervum adit, dicitque se ejus dolori compati, et quod sine causa talia passus sit sibi injustum videri. Ille econtra in leonem multa congerens maledicta, se dum obsequitur male multatum conqueritur. Qui vulpes : « Videndum, inquit, est ne quod tu injurie depu (11vb) tas ; ille amoris tui causa fecisse comprobetur. Nam dum te ut estimo sibi supplicem ad suum elevare vult osculum, tu forte putans morsum ejus declinasti conspectum. At ipse nunc te absentem esse dolet ; de te absente sermonem agitat, in te solo ejus intentio moratur ». Quid plura ? Suadet cervo ut leonem adeat ac ejus se dicioni committat. Qui dum ut ante inclinato capite regem adoraturus veniret, cervice tenus unguibus infixis a leone arripitur, et a circumstantibus feris sine mora discerpitur. Vulpes prope stans, furtim cor ejus aufert et devorat. Cor cervi querens et non inveniens leo, fremit grave. Tremefacte fere inquirunt sollicite, que earum huic sit obnoxia culpe. Suspicio erat vulpem hujus esse furti ream, quod vidissent eam cervo proximius adherentem. Inquisita vulpes, negat se fore consciam hujus criminis, sed dum ei non creditur, cruciatibus addicta in hec prorupit verba : « Ve, inquit, mihi misere, que tantas penas patior indigne, ut quid enim a me exquiritur, quod eum minime habuisse certa ratione cognoscitur ? Etenim si cor habuisset, profecto huc non redisset. Primo cornibus amissis aufugit inermis ; secundo non dubitavit subire periculum mortis. Nullatenus ergo cor habuit, qui sibi consulere nescivit ». Hec locutus Tholomeus, conticuit. Puer Theoderici hec intente auscul[f12] (12a) tans et sagaci animo dicta intelligens, ad dominum suum reversus, cuncta per ordinem pandit et cautioremc cautiorem R ; cautionem P adversus dolos insidiantium esse premonuit. Theodericus itaque imperatoris jussionibus spretis, quibus Constantinopolim adire jubebatur, in Italia resedit. Denique Gothorum qui Italiam invaserant rex est effectus et dominus. Imperii vero partibus quot annis modium terre dependebat. Unde rei veritatem ignorantibus, dum modium rex Theodericus erariis publicis solvere diceretur, non addito cujusquam rei vocabulo, ut puta vini aut olei, modium nummorum conferre putabatur’9 : Fredegarius, Chronicae, II, 57, p. 79-82, l. 10 ».

[11] ‘Eo tempore defuncto Anastasio papa romano, pro ejus successore feda in clero simul et populo erat dissensio. Quedam etenim pars in persona cujusdam Laurentii consensum prebebat ; major vero et ut post patuit saniori utens consilio sanctissimum sibi elegerat Simmachum. Ordinantur ergo una die ambo, et Simmachus quidem in basilica Constantiniana, Laurentius vero in ecclesia sancte Marie. Sed cum neutra pars alteri cederet, constituerunt ut lis cepta judicio supra memorati regis Theoderici finiretur. Qui Ravenne positus dum legatos utriusque partis audisset, decrevit ut qui prior ordinatus esset, aut quem major pars cleri simul ac populi elegisset in sede apostolica re (12b) sideret. Unde Simmachus pontifex factus constituit Laurentium in Nucerina civitate episcopum intuitu misericordie’1 : Liber Pontificalis, LIII, 76-77 (t. I, p. 260). Hec autem plenius in Gestis pontificalibus qui scire voluerit inveniet. ‘In hac vero dissensione, ut beatus scribit papa Gregorius, sanctissimus Paschasius romane Ecclesie diaconus, partibus favit Laurentii. Qui dum contemptor sui atque amator esset pauperum Christi, elemosinarumque sedulus dispensator, nunquam tamen flecti potuit ut Simmacho communicaret, illum diligens, illum semper preferens quem Ecclesia justo episcoporum judicio, sibi preesse repudiaverat. Hic ergo Paschasius dum tempore Simmachi pontificis terminum hujus esset sortitus vite ad ecclesiam est delatus mandandus sepulture ; cujus dalmaticam que super feretrum ejus posita erat cum quidam demoniacus tetigisset, statim liberatus est. Germano vero Capuano episcopo medici dictaverant ut, pro recuperanda salute corporis, in Angulanisa Engoulesme P marg. m. post. XVe-XVIe. thermis lavari debuisset. Hic itaque easdem thermas ingressus, eundem Paschasium in eisdem caloribus stantem et sibi obsequi paratum invenit. Quem cum tremefactus inquireret quid ibi tantus vir ageret, hoc ab eo responsum accepit : « Pro nulla, inquit, alia re in his sum deputatus caloribus, nisi quia Laurentio favens ei contra Simmachum nequiter agenti consensi. Porro si pro me Domino preces dignaris fundere, in hoc te exauditum scito esse si huc redi[f12v] (12va) ens me non quiveris invenire. » Episcopus sane ad ecclesiam regressus, hostiam pro eob eo P en marge main post. salutarem Domino obtulit2Mach, 3, 32 et ad thermas reversus, eum minime invenit’3 : Gregorius Magnus, Dialogi, IV, 42, 1-4 (n^o 165, p. 150-153).

[12] Porro Childericus rex Francorum ex supra memorata uxore sua habuit filium nomine Clodoveum. Qui ut etate in dies, sic etiam morum crescebat probitate. ‘Quo tempore fame valida totam pene Burgundiam opprimente, quidam ex senatoribus nomine Edicius Deo et hominibus placens, studuit agere rem placitama P, R Omis . Missis namque pueris, congregavit ad IIII^orb IIII surmonté d'un trait , transcrit en marge ad quatuor milia main XIVe s P Lop milia eorum quos famis inopia coangustabat. Hos toto egestatis tempore propriis aluit ac fovit sumptibus. Quadam itaque die ei tam pio operi insistenti, vox de supernis audita est dicens : « Quia, inquit, o Edici, michi in membris meis esurienti alimoniam contulisti, semini tuo panis non deerit in seculum seculi » ’1 : Fredegarius, Chronicae, III, 13-14, p. 98, l. 8 -16. Fidelis utique Deus in verbis suis et sanctus in omnibus operibus suis 2Ps., 144, 13, fidelem famulum de premio justi laboris voluit esse securum.

Obiit Childericus rex qui regnavit XXIIII annis

‘Interea rex Childericus dum per XXIIII annorum curricula Francorum strenue gubernasset regnum, ex hac vita decessit’3 : Liber Historiae Francorum, 9, p. 251, l. 8-10

Cui successit Chlodoveus.

‘Huic hereditario jure successit supradictus Chlodoveus, vir in rebus bellicis strenuus, nullique priorum virtute secundus. Hic Siagrium Roma (12vb) norum patricium, Egidii filium, a Suessionis civitate expulit, eamque sue ditioni subdidit.’4 : Fredegarius, Chronicae, III, 15-16, p. 98-99

‘Exercitus sane Francorum multas Galliarum ecclesias invadens, thesauros earum diripuit. Unde inter cetera spolia, de ecclesia Remensi urceum miri ponderis simul et decoris absportaverunt. Pro quo beatus Remigius, ipsius urbis pontifex, legatum ad Chlodoveum direxit, multa prece deposcens ut si non aliud recipere mereretur, saltem urceus ille sibi redderetur. Tunc rex legato precepit dicens : « Sequere, inquit, me usque Suessionis ; ibi que capta sunt sorte missa dividentur. Et si mihi sors justa vas pro quo oras dederit, in recipiendo eo nulla tibi generabitur mora ». Parens ille precepto, iter regis usque ad destinatum prosecutus est locum. Quo cum pervenissent, ex regis edicto supelex cuncta in medium defertur, sorte dividenda’5 : Fredegarius, Chronicae, III, 15-16, p. 98-99. Porro rex veritus ne forte, sorte missa, urceus ad alterius deveniret dominiumc dominium R ; dominum P , convocatis principibus hac eos alloquitur oratione : « Cum rationis ordo exposcat principem imperare potius subditis quod velit, quam prece deposcere, ego tamen, fortissimi commilitones, malo cum gratia quam cum austeritate quicquam a vobis exigere. Tirannorum quippe est levia queque cum vi et feritate subjectis precipere, bonorum vero principum, [fol. 13] (13a) ad gravia etiam ac difficilia toleranda, sola lenitate invitare verborum. Regii itaque dignitas nominis pii patris debet exempla sectari, ut plus reverentie sibi ex benignitate, quam timoris exigat ex crudelitate. Rectius igitur duxi mansueti animi benivolentia id vos rogare, quod possem, regia ususd regi ausus P, R auctoritate, inconsultis vobis precipere. ‘Unde oratos vos omnes esse volo, ut vas istud, urceum demonstrans, vestra michi munificentia extra sortis mee portionem tribuat, deque remunerationis premio nullus vestrum ambigat, cum me retributorem profitear, si hoc cum bona quivero impetrare gratia ». Ad hec Franci respondentes regi dixerunt : « Nos, o inclite rex, sacramento olim tibi fidem promisisse recolimus, utque mortem pro corporis tui ; salute subire parati essemus, profiteri non erubuimus. Si ergo vitam ipsam, que cunctis est carior opibus, tibi vovimus, quid majus erit quod juste negemus ? Sane ex his spoliis non partem sed totum tue potestati cedimus, ut volueris fac, aut mergi fluminibus, aut flaminis jubeas tradi voracibus, nil ad nos adtinet, tantum ut tuo satisfiat desiderio ». Tam devotam tocius erga se exercitus voluntatem rege ammirante atque laudante, unus ex Francis levitate animi commotus, gladio urceum percutiens, ad regem (13b) dixit : « Tu, inquiens, rex, hinc nichil accipies, nisi quod tibi vera sors auferre permiserit ». Mirantibus ceteris, simulque audaciam viri incusantibus, rex, moleste id se ferre dissimulans, vas supramemoratum legato pontificis reddidit. Emenso labentis anni circulo, idem princeps exercitum adunari precepit, in campo qui Martius dicebatur, generale proponens edictum ut sic adessent armati, ac si contra hostes pugnaturi. Procedit eo loci quo jussum fuerat exercitus, gestis militie clarus, ac armorum nitore conspicuus. Progreditur et rex Chlodoveus, ordinatam suorum aciem inspecturus. Circuitoque agmine, devenit ad eum qui urceum suo percusserat mucrone. Quem intuitus, taliter alloquitur : « Universum, inquit, perlustrans exercitum, te ignaviorem non repperi, nec inutiliora gerentem arma conspexi. Nam nec hasta aut clipeus, nec galea aut gladius alicujus sunt utilitatis ». Et extensa manu, franciscam ejus terre dejecit, que spata dicitur. Ad quam recipiendam cum se ille inclinasset, rex suam vagina exemit, ejusque cervici valido conamine illisit, dicens : « Sic tu Suessionis, in urceo illo michi fecisti ». Eo itaque mortuo, rex unumquemque ad propria redire precepit. Grandis propter hoc factum Francos terror invasit, et ne quis ejus voluntati in posterum [f13v] (13va) contrairet cohercuit’6 : Liber Historiae Francorum, 10 : Hincmar, Vita Remigii, c. 11. Inerat vultu ejus gravitas mixta alacritati, ut et jocunditate aspectus mulceret probos, et severitate terreret improbos.

[13] Quo ergo ordine ad matris ecclesie sinum ac catholice fidei pervenerit unitatem, paucis edicam. Duxit uxorem ex genere Burgundionum, Chrotildem nomine, christianam ab ipsis cunabulis infantie. Hec tali quadam ex causa ad noticiam ipsius regis pervenit. ‘ ‘Miserat idem princeps legatos ad Gundebaldum regem Burgundionum, serendea ferende Aimoin pacis gratia. Qui dum palatio immorantur, Chrotildem puellam contemplati, inquirunt que sit. Dictum eis est neptem regis esse ex fratre progenitam, que, inquiunt, parentibus orbata, nunc stipe alitur regia. Regressi legati nuntiant perfecta esse pro quibus ierant. Inter cetera dicunt vidisse se puellam adeo forma venustam, ut cuilibet potentissimo regi nuptui possit tradi. Quam, inquiunt, regia manantem a stirpe’1 : Liber Historiae Francorum, 11, patre ejus hac vita carente, patruus ab ineunte nutrit etate. ‘Hoc audito, rex Chlodoveus amore capitur puelle, sperans se in hac occasione regnum Burgundie arripere posse. Dirigit e vestigio quendam sibi familiarissimum, nomine Aurelianum, qui munera puelle a se missa perferens, speciem ejus diligentius contemplaretur. Huic im (13vb) perat ut puellam adeat, de nuptiis voluntatem regis edicat, et quid animi illa super hac re habeat agnoscat. Ille precepto parens, Burgundie partes aggreditur. Palatio appropinquans, socios silvis se abdere jussit. Ipse, habitu mendici circumamictus, ad aulam properat et ut future sibi domine colloqui possit explorat. Tunc forte illa ad ecclesiam processerat, Domino vota suarum solutura precum. Erat quippe dies dominica. Aurelianus, inter ceteros pauperes pro foribus stans, egressum ejus operiebatur. Expletis missarum solempniis egreditur puella, egenis, ut ei mos erat, elemosinam largitura. Accedit Aurelianus ut mendicus, stipem postulaturus. Cumque illa aureum ei porrigeret, ipse apprehensam manum ejus, pallio super brachium reducto, nudam ori suo osculaturus admovit. Illa, pudore puellari rubore perfusa, domum repetit, mittitque continuo puellam que inventum ut putabat mendicum ad se deduceret. Quem coram positum, taliter alloquitur : « Quid tibi, o homo, visum est, ut, elemosinam accepturus, manum meam veste denudans osculareris » ? Cui ille interrogata omittens, tale dedit responsum : « Dominus meus, rex Francorum, audita generositatis tue excellentia, desiderat te habere conjugem. Ecce anulus ejus, et cetera ornamenta sponsalia ». Conversus autem ut sacculum quem post ostium de [f14] (14a) posuerat sumeret, oblaturus ei munera que detulerat, furtim ablatum esse persentit. Questione habita invenitur sacculus, recepit eum ut peregrinus, munera puelle offert de nuptiis jam securus. Nam illa, ubi de thori copula audivit, legato in hec verba respondit : « Non est, inquit, fas christiane mulieri paganum sortiri maritum. Sed si hoc cunctorum preordinavit Conditor Deus ut ille per me Creatorem agnoscat suum, petita non abnuo, quinimmo omnipotentis Domini fiat jussio ». Illo dicente regem ejus desiderio per omnia assensum prebiturum, rogat illa ut secretum apud se hoc verbum teneat, ne patruus aliquob aliquod P illud pacto persentiscat. Qui fidem dans se id nulla proderec profere Aimoin ratione, regreditur ad regem, quem prospero nuntio reddidit alacrem. Puella sane eum quem Chlodoveus miserat anulum in thesauris patrui reposuit custodiendum’2 : Liber Historiae Francorum, 11. ’3 : Hincmar, Vita Remigii, c. 12

[14] ‘ ‘Iterato Chlodoveus eundem Aurelianum ad regem dirigit Gundebaldum, ut sponsam requirat suam, nuptiali federe sibi copulandam. Qui regem adiens Burgundionum, mandata ei depromit regis Francorum. Ille se nescire fatetur que ejus sit sponsa, nec se ulla posse dare responsa. « Sed tibi, inquit, cavendum, ne publica affectus contumelia ex hac pellaris aula, qui nostra exploratum advenisti (14b) regna ». Cui legatus, « Hec, inquita inquam Aimoin , mandat dominus tuus, rex noster Chlodoveus : « Si vis michi Chrotildem meam reddere sponsam, locum designa quo eam recepturus adveniam ». At ipse, miratus quod neptem suam peteret Chlodoveus, convocatis regni primoribus, consilium cum eis habuit quid esset facturus. Qui, Francorum veriti animositatem, ut in Burgundiam pararent expeditionem si eorum regi memorata non traderetur puella, talia suo principi dedere consilia : « Requirat, inquiunt, dominus noster quid puelle desideret animus, et utrum eidem regis Francorum delatus fuerit anulus. Quod si est ut hec illa velit, et forte jam sponsalia munera suscepit, reniti non poteris, quin potius legatis enim eam tradere maturabis ». Burgundiones namque omnes plus consiliis quam armis suam tutantur rem publicam. Inquisita puella, fatetur supramemorata se susscepisse dona, regisque copulam mente velle cupida. Gundebaldus licet invitus Chlodovei eam tradidit legatis’1 : Liber Historiae Francorum, 12, nichil ei de suis tribuens thesauris’2 : Hincmar, Vita Remigii, c. 12. Postmodum tamen, opere et industria Aureliani, pars maxima ex ipsis dominiob domino P av. corr. même main cessit Chlodovei. ‘Unde, cum Chlodoveus regnum suum usque Sequanam atque postmodum usque Ligerim fluvios ampliasset, Milidunum castrum eidem Aureliano cum totius ducatu regionis, jure beneficii, con[f14v] (14va) cessit’3 : Liber Historiae Francorum, 14.

Susceptam ergo sepedictus Aurelianus Chrotildem, deducere festinabat ad regem. ‘Que, finibus appropians regni patrui sui, imperat Francis qui secum erant [ut] predam capiant, incendiaque villarum in regno Burgundie faciant. Nec mora, illi haud secus ac jussic ac jussi R ; ac si jus P corr. marg. XVIe s. fuerant, perficiunt, injectoque circumjacentibus villis incendio, aversaque preda, Burgundia quantocius egrediuntur, Francorum repetentes solum. Hoc illa cernens dixisse fertur : « Gratias tibi, inquid, summe Deus, refero, quod initium vindicte paterne necis conspicio » ’4 : Fredegarius, Chronicae, ,III, 19, p. 100-101. Nam Gundebaldus rex patrem ejus infandissima peremerat morte, ut post in sequentibus demonstrabitur. ‘Porro rex Chlodoveus in Suessionis civitate nuptias cum magna celebrans gloria, sepedictam Chrotildem duxit uxorem’5 : Liber Historiae Francorum, 12. Hec fidelis infideli conjuncta viro, eum ad fidem perducere conabatur. At ipse idem agere posse negabat, ritumque et morem Francis assuetum se nolle deserere testabatur.

[15] ‘Concepit interea regina puerum natumque perducit ad baptismum, quem vocavit Ingomirum. Qui in albis positus, spiritum exalans, vite transmissus est perpetue. Pro qua re, rex nimia repletus indignatione dixit regine : « Quia, inquit, puer in dei vestri baptizatus est nomine, dii nostri illum presenti fraudaverunt luce ». Cui re (14vb) gina : « Gratia[s], ait, ago omnipotenti Deo qui dignatus est ex meo utero primogenitum in suum suscipere regnum ». Genuit et alium filium quem baptizatum vocavit Chlodomirum. Quo egrotante, rex conjugem cepit increpare, dicens : « Et hic, propter superstitionem vestram, deorum incurret offensam ». Sed orante regina, puero salus est restituta’1 : Hincmar, Vita Remigii, c. 12 : Liber Historiae Francorum, 14.

‘Verum rege in infidelitate permanente, tandem, ut supradictum est, commovetur exercitus, bellumque a Francis et Alemannis totis regnorum viribus excitur. Tunc rex Chlodoveus, signo suis dato, bellum aggredi imperat. Sed inter preliandum suos graviter hostium mucrone sterni conscipiens, in hac voce prorupit : « Christe, inquit, potentissime Deus, quem Chrotildis conjunx mea mente colit pura, tropheum mee tibi voveo fidei, tribuas si his ex hostibus triumphum victorie ». His peroratis, Alamannos invadit timor, Francos accendit virtutis ardor. Igitur hostes, terga vertentes, victoriam Chlodoveo relinquunt, ac demum, regem suum gladio cesum conspicientes, jure tributario Francis se fore servituros libentissime spondent’2 : Hincmar, Vita Remigii, c. 12, 13 : Liber Historiae Francorum, depuis bellumque, 15 .

[16] Victor Chlodoveus exinde regrediens, Tullo civitatem devenit, repertumque inibi beatum Vedastum, postea Adatensium episcopum, comitem sui asivit itineris. Ventum dum esset Remis, cunctos suos suorumque casus conjugi rex [f15] (15a) refert. Gratie Deo in commune referuntur, rex credulitatem suam profitetur. Gratulabunda conjunx ad sanctum Remigium Remensis urbis episcopum properat, fidem regis edicit, quid facto opus sit edocet. Hortatur antistitem ad aulam quantotius regis properet, dumque animus adhuc dubia pendet sub sorte, viam ei veritatis qua ad Deum itur pandat. Vereri se dicit ne mens prosperis elata successibus largitorem horum, dum ignorat, contempnat. Facilius enim pro libitu nobis adtributa nostro temporis intersticio memorie eximuntur quam si qua aliorsum ac volumus evenerint. Accelerat pontifex monitis parere mulieris, conspectibus sese offert regis, jamdudum presentiam ejus opperientis. Fides ab antistite profertur, modus credendi edocetur. Rex quoque veritate agnita uni se Deo famulaturum devotus spondet, procerum sane regni atque exercitus se temptaturum sententiam. Ex hac re que sit fatetur : quo tanto magis devotius Christo cervices subdant suas, quanto plus blandiciis quam terroribus allici se conspexerint. Placet condicio, et ex regis edicto, fit publica populi evocatio. Conveniunt regni primates nec militaris quoque manus defuit. Quibus coram positis rex taliter infit : « Franci, inquit, Trojugene, meminisse etenim vos nominis generisque vestri decet, quibus nunc usque servierimus diis, ad memoriam reducere animos (15b) vestros virtutemque deposco. Competens namque ac utilis visa est ratio ostendendi primum, quorum cultui mancipati sumus, ut dum inutiles eos fore constiterit, unius verique agnitio Dei libentius accipiatur. Quod tunc rectissime fiet, si majorum res geste recenseantur. Ac primum urbem illam Trojane quondam gloriam gentis intueamur, quam tot, ut autumabatur, numinum presidio cinctam inbellis Grecorum levitas, illis nil opis ferentibus, fraude magis quam virtute oppressit. Et certe menium illius propugnacula deorum esse structa manu audieramus, arci quoque simulachrorum effigies ipsis consecrate, ut inexpugnabilis contra adversantium maneret incursus, imposite feruntur. Quod vero adjumentum, non dicam hominibus, verum ipsis maceriarum preberent structuris, qui nec una imaginibus opitulati sunt suis ? Abiciamus ergo eos quos inutiles fore probavimus cultumque deseramus inanem. Soli vero Deo Patri Filioque ejus Jhesu Christo, socia Sancti Spiritus virtute, mentes nostras corporaque subdamus, unum in trinitate et trinum in unitate venerantes. Hujus modum religionis vel discipline patronum nostrum dominum Remigium nobis tradidisse certum habetote. Sed conlateranea mea Chrotildis hujus se esse profitetur fidei meque hujus ab omnipotentia divinitatis, si quod esset infortunium, [f15v] (15va) sperare suasit auxilium. Hic plane Christus Deus in alamanniaco quod nuperrime confecimus bello Alamannorum protervam stravit contumatiam, vestrorumque cordium incentivam note virtutis excitavit audatiam. Ad rectas ergo spes animos sublevemus, humiles preces in excelso porrigamus, eum nobis protectorem queramus, qui in se sperantibus omnia prestat ». Hec dum rex fide plenus perorasset, plerosque de populo flexit ut Christo mitia subderent colla. Gaudet sacerdos regem nondum initiatum jam sue gentis esse apostolum factum.

Hic baptizatus est Chlodoveus

‘Exornatur baptisterium, descendit rex veluti alter Constantinus in sanctificatum fontis alveum’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, I, 31, p. 77 l. 5-8 : Liber Historiae Francorum, 14. ‘Cui cum sanctus pontifex modum dominice passionis recitasset, rex ait : « Si ego cum Francis meis inibi affuissem, ejus injurias vindicassem » ’2 : Fredegarius, Chronicae, III, 21. Quam vero grata acceptabilisque Deo predicti regis fides fuerit, ostensum declaravit miraculum. ‘Nam cum forte qui chrisma ferebat interclusus a populo deesset, ecce subito non alius sine dubio quam Sanctus apparuit Spiritus in columbe visibili figuratus specie, qui rutilanti rostro sanctum deferens chrisma inter manus deposuit sacerdotis undas fontis sanctificantis’3 : Hincmar, Vita Remigii, c.15. Fit gaudium et exultatio, baptizantur multi de populo. Deo laudes, Deo gracie acclamantur, et gaudens rex ab ecclesia ad propria regre (15vb) ditur. Et ut plenius devotionem sue propalaret fidei, basilicam Deo ac principi apostolorum in civitate Parisiaca in qua sedes ipsius erat construi fecit, permansitque in eo usque ad terminum vite custodia religionis et justicie vigor.

[17] ‘Contra hunc regem cives Viridunensis urbis rebellaverunt. Sed dum rex urbem obsidione vallasset et jam admoti arietes alta murorum pulsarent, supplicante sancto viro Euspicio ejusdem tunc urbis archipresbitero, verbum impunitatis a principe promeruerunt et rex civitatem recepit. Postea cum Aurelianensem urbem Chlodoveus rex adire disposuisset, sanctum Euspicium ac ejus nepotem beatum Maximinum jussit ut suum prosequerentur iter. Quibus etiam Miciacense contulit predium, et ut ipsi ac posteri eorum illum possiderent locum per suum firmavit practicum.iacense contulit predium, et ut ipsi ac posteri eorum illum possiderent locum per suum firmavit practicum’1 : Vita de S. Euspicio confessore in monasterio Miciacensi circa Aureliam in Gallia, p. 72-77.

[18] ‘Cujus in diebus sanctus quoque Furseus in Gallias venit, et eodem concedente rege, monasterium quod Latiniacum dicitur edificavit. Hic autem beatus Furseus ex Hibernia veniens, prius a rege Saxonum Sigiberto honorifice susceptus, cenobium in eadem construxerat provincia Saxonie’1 : Vita sancti Fursei abbatis latiniacensis, c.6, 9 : Beda, Historia ecclesiastica gentis Anglorum, III, 19. De hoc rege, Sigiberto scilicet, nil aliud in antiquis repperire potuimus hystoriis quam quod in vita sancti legitur Fursei, excepisse hospitio eundem virum Dei. ‘Verum in chronica que dicitur Gre[f16] (16a) gorii et putatur esse Turonensis episcopi, refertur quod quidam rex Sigibertus filium suum Chlodericum ad Chlodoveum principem direxerit Francorum solatium contra Gothos laturum’2 : Gregorius Turonensis, Historiae, II, 37. ‘Rememoratur etiam isdem chronicus eosdem, patrem videlicet cum filio, fraude Francorum esse interemptos, regnumque eorum ac thesauros a Francis occupatos’3 : Gregorius Turonensis, Historiae, II, 40 : Fredegarius, Chronicae, III, 25. Sed quia codex in quo hec digesta invenimus vitio scriptorum erat depravatus, ad liquidum investigare nequivimus cujus gentis rex fuerit vel que justa necis ejus causa extiterit, tantummodo narrat regnum ejus opesque a Chlodoveo pervasas.

[19] Gessit vero bellum Chlodoveus contra Gundebaldum regem Burgundionum exercitumque ad internecionem delevit. Causa autem hujus pugne fuit quia ‘Gundebaldus fratrem suum Chilpericum, patrem videlicet Chrotildis regine, gladio interemerat uxoremque ejus, matrem supra dicte regine, lapide ad collum ligato fluvio inmergi fecerat’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, II, 28 : Fredegarius, Chronicae, III, 17 (plutôt) : Liber Historiae Francorum, 11. Ob id rogatus a conjuge ‘rex Chlodoveus Burgundiam cum exercitu Francorum ingressus devastavit regemque ipsum Gundebaldum longa obsidione fatigatum tributa dare coegit. Godegisilus autem frater Gundebaldi ad Francos defecerat, et conjunctis cum Chlodoveo viribus fratrem expugnabat. Sed opere et industria Aredii viri sapien (16b) tis, qui ab Arelatensi urbe auxilium Gundebaldo laturus advenerat, idem rex auro hostem repulit quem ferro nequiverat. Nam Chlodoveus acceptis muneribus repedavit ad propria, relinquens Godegisilo in auxilium quinque milia Francorum. Porro Gundebaldus sui jam securus fratrem Vienne obsidione circumdat atque per aque ductum urbem ingressus, multorum cede patrata, fratrem una interemit ; Francos quoque in quadam turri congregatos ferro trucidavit’2 : Fredegarius, Chronicae, III, 22-23.

[20] Contra Alaricum etiam regem Gothorum extitit. Quam pugnam, et quam maxime, inchoasse noscitur quia Gothi arriane hereseos sicuti Burgundiones erant optimamque Galliarum partem a fluvio scilicet Ligeris usque ad Pirineorum juga montium optinebant.

Extitit et alia justa hujus pugne occasio. ‘Miserat idem Chlodoveus legatum suum nomine Paternum ad Alaricum regem Gothorum, ut que pacis essent cum eo tractaret, simul etiam ut voluntatem ejus agnosceret quo in loco ambos reges sibi pro utriusque regni utilitatibus collocuturos oporteret occurrere, et Alaricus juxta morem antiquorum barbam Chlodovei tangens adoptivus ei fieret pater. Legato advenienti et propter que venerat intimanti, Alaricus designat locum dicitque se colloquio non defuturum. Inquirit demum [f16v] (16va) legatus utrum cum paucis an cum multitudine adveniret exercitus. Ille se fatetur paucis assumptis eorum expediturum colloquium. Rursus interrogat Paternus utrum armati essent an inermes. Dicit ille suos omnes inermes venturos, et ut itidem Franci faciant postulaturos. His omnibus consentiens Paternus, ad dominum suum regressus nuntiat ei que cognoverat complacuisse Gothis. Progressus itaque Chlodoveus e Francia, venit in Aquitaniam. Et antequam perveniret ad locum placito destinatum, supra memoratum dirigit legatum, quo habitu Gothi uterentur exploraturum. Qui dum Alarico regi colloqueretur, ferreum ostii obicem eum pro baculo manu gerere persentit et quod reliqui idem facerent agnovit. Apprehensaque dextra regis, dixit ei : « Quid, inquit, o rex, te lesit dominus meus Chlodoveus et Franci ut nos fraude machinareris decipere ? » Quo negante et causa ad jurgium usque procedente, definitum est ut judicio Theoderici Gothorum regis, cujus supra meminimus, hec res terminaretur. Unde ambo reges legatos ad eum in Italia quo et regnabat dirigunt. Qui utriusque partis agnita causa, statuit ut legatus Francorum, equo ascenso ante fores palatii regis Alarici stans, elevatam teneret hastam manu, super quam Alaricus et Gothi eo usque copiam jacerent nummorum argenti quousque summitas (16vb) operiretur conti ; quorum summa solidorum ad dominium deveniret regis Francorum. Redeunt qui fuerant jussi, judicium referunt regis Theodorici, quod cuncti laudaverunt Franci. Sed Gothi id se non posse implere dixerunt, insuper et legatum contumeliis affecerunt. Nam quadam nocte dum ille in solario cujusdam domus dormitum isset, Gothi tabulatum quod ante lectum ejus erat destruxerunt. Qui ad requisita dum surgeret nature, pede lapso corruit brachioque contrito vix vivus evasit. Festinus itaque natale solum repetit, rei geste ordinem ei a quo missus fuerat pandit, flebilemque sue querelam erumpne miserabiliter depromit’1 : Fredegarius, Chronicae, II, 58 . Rex ergo Chlodoveus, in talibus non esse procrastinandum ratus, simulque pro injuria legati ire impaciens, congregat exercitum, quem tali hortatur oratione ad pugnam : « Virtutis, inquit, vestre, o fortissimi commilitones, securus, animositatem vestram nullius exhortationis indigam judico, quam hostes adeo extimuerunt ut legatum nostrum infanda cede perimere vellent. Ostendunt profecto se totius iram gentis non posse perpeti, qui unius expaverunt constantiam legati. Hoc solum vos nosse cupio vobis adversum immanissimos hostes non [pro] conjugibus aut liberis, non etiam pro adquirendis certamen esse divitiis, sed potius pro inseparabili sancte Trinitatis unitate, quam illi nefandissimo dividunt errore, ad extre[f17] (17a) mum, pro divinis simul humanisque legibus, que injuriarum immunes sanciunt debere esse eos qui mediatores hostilium efficiuntur armorum. Inter arma namque hostilia, sola legatio pacis sequestrata est ; exuit hostem qui legatione fungitur. Festinemus igitur ad prelium et de divina protectione confisi, hostiles phalanges aggrediamur intrepidi ». Hac adlocutione ducis animati viri virtutis, contra hostes proficiscuntur corde constanti, aut vincere aut mori parati.

‘In hoc bello divinum illi affuisse auxilium signa a Deo ostensa docuerunt. Nam dum legatos munera ferentes ad sepulchrum sancti mitteret Martini, dixit eis : « Ite et a basilica sancti Martini michi signum victorie referte ». Abeuntes illi dum ecclesiam oraturi intrant, vox cantoris eorum insonuit auribus dicens : « Precinxisti me, Domine, virtute ad bellum et inimicorum meorum dedisti mihi dorsa »1Ps., 17, 40-41. Letantes illi, oratione completa muneribusque oblatis, regi signum victorie a Deo sibi concessum depromunt et alacrem efficiunt.

Cum autem flumen cui Vigenna nomen est transire deliberaret, dum vadum non inveniret eo quod fluvius pluviis auctus exundavisset, his Dominum verbis exorare cepit : « Trinitas, inquit, in personis Deus et unus in majestate, mihi contra adversarios fidei catholice victoriam tribuens, (17b) facilem hujus alvei concede transitum ! » Annuit his precibus clemens auris Omnipotentis ; cumque illucescente die castra movissent, ecce cerva quedam se subito conspectibus eorum ingessit. Illi, ut moris est Francorum venatui scilicet insistere, predam putantes eam avide insecuntur. At ipsa transito flumine vadum ostendit, ac deinceps nulli comparuit. Ita rex cum omni exercitu transmeans, Pictavis pervenit, et haud procul a basilica Sancti Hylarii tentoria fixit. Edictoque compescuit populum qui secum aderat ne quid in ea provincia raperent nec cibi quidem necessaria. Cum ecce medio noctis silentio farus ignea visa est egredi ab ecclesia Sancti Hylarii ac super tabernaculum in quo rex quiescebat protendi. Conserto ergo prelio, victi Gothi terga verterunt. Inter ipsas vero confertissimas acies, Chlodoveus cum Alarico certamen iniit. Cumque eum terre prostravisset et qua letale vulnus infligeret rimaretur, duo Gothi eum a latere contis feriunt, sed propter loricam eum vulnerare nequiverunt.’2 : Liber Historiae Francorum, 17

[22] ‘Rege itaque Alarico, qui Gothos per duodecim annos rexerat, hoc modo interfecto, Chlodoveus filium suum Theodericum cum valido exercitus supplemento ad superiores regni ejus dirigit partes. Qui, pervagata omni provincia, Rotenosa Rodais P marg. m. post. Cadurcosque atque Arvernos subegit, et ad patrem victor rediit, qui tunc in Burdegalensi urbe [f17v] (17va) hiemabat. Brumali autem recedente rigore vernalique succedente tempore, Chlodoveus Tolosam petit. Inde thesauros Alarici auferens, ad Engolismam properat. In cujus adventu, murus urbis divino nutu sponte ruens, advenienti regi aptum prebuit iter. Qui universos Gothos quos inibi reperit gladio interemit. Pari etiam [modo] per vicinas urbes adversarios interficiens suosque constituens, eas sibi parere compulit. Rebus ergo cunctis ex sentencia compositis Turonis [iter] dirigit. Ubi, dum stativarum gratia aliquantis permoratur, legationem suscepit Anastasii Constantinopolitani principis munera epistulasque ei mittentis, in quibus videlicet litteris hoc continebatur quod complacuerit sibi et senatoribus eum esse amicum imperatorum patriciumque Romanorum. His ille perlectis, consulari trabea insignitus, ascenso equo in atrio quod inter basilicam sancti Martini et civitatem situm erat, largissima populo contulit munera. Ab illa die consul simul et augustus meruit nuncupari. Cum autem equum quem inter cetera donata sancto miserat Martino redimere, centum datis solidis, decrevisset, nec ille ullo modo loco moveri posset, alios centum dari precipiens, taliter infit : « Sanctus Martinus bonus in auxilio, sed carus noscitur fore in negotio ». Rex itaque, equo recepto paceque per circuitum facta, Parisius regreditur’1 : Liber Historiae Francorum, 17.

[23] ‘ (17vb) Chararicum vero regem, qui ei quondam contra Siagrium pugnaturo auxilio esse debuerat, fide ficta se subtrahens, spectator certaminis magis esse voluit quam pugnator, ut scilicet postmodum victoris sequeretur partes, Chlodoveus cum filio dolo cepit. Et tonderi eos faciens, patrem quidem presbyterum, filium autem diaconum ordinari jussit. Cumque Chararicus causaretur pro sui humiliatione, filius ad eum : « Hec, inquit, frondes (barbam demonstrans) ad summum verticema a summo vertice Aimoin in viridi ligno decise, cito succrescent. Utinam et auctor hujus facti tam velociter pereat ! » Quod verbum ubi nuntiatum est Chlodoveo, statim eos gladio puniri precepit regnumque eorum cum thesauris pervasit’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, II, 41.

‘Post hec paravit expeditionem contra quendam ducem nomine Ragnacharium apud Cameracum urbem commorantem. Quem quidem ei sanguinis affinitas conjunxerat, sed morum improbitas infestum reddebat. Nam obscenitati et luxurie deditus, suis etiam omnibus erat odiosus. Asciverat quoque sibi quendam spectate, ut putabat, prudentie familiarem, nomine Faronem. Qui fallendi artifex ita eum mente abalienaverat ut, si quid muneris quilibet ei offerret, in sumendo eo ipsum participem ascisceret, « sint, dicens, mihi, et consiliario meo Faroni ». Hac ducis ignavia permoti, qui in ejus militabant aula conferre secum [f18] (18a) ceperunt qua ratione hanc a se removerent injuriam. Desidia enim imperantis obproprio est subditis. Quapropter, Chlodoveum per internuntios sollicitant ut gerendi adversus eum causam belli exquirat. Mandant se priusquam in manus veniatur, proelio cessuros vinctumque dominum, si eis premia conferantur, tradituros. Qui nil moratus, cum valida suorum manu contra eum profisciscitur, mittens prius proditoribus armillas ereas deauratas cum gladiis simili modo ornatis, loco muneris. Ventum itaque est ad locum certaminis, et conscii proditionis fugam se fingunt querere subsidio salutis. Ragnachariusb Ragnachacharius P vero, dum fugere nititur, a suis captus, Chlodoveo presentatur vinctus. Quem ille, ut degeneris animi virum, gladio puniri jussit. Fratrem quoque ejus similiter precepit occidi, improperans ei quod non ferendo auxilium fratri permisisset se et illum turpiter teneri.

Pari etiam modo multos parentum suorum neci tradidit thesaurosque eorum abstulit ne quis remaneret qui insidiari regno ejus vel vite posset. Nam fratrem Ragnacharii Ricimirum nomine, quem adverterat regni cupidiorem, missis satellitibus apud Cinomannorum urbem, vita privari fecit. Unde una dierum, astantibus regni primoribus, dixisse fertur : « Parentibus, inquit, orbatus cunctis, periculum mei pertimesco capitis, dum neminem (18b) habeam propinquum mee custodem salutis ». Quod quidem calumpnie causa dictum estimaverunt, si forte quisquam prodiret qui se regi sanguine proximum assereret. Proditores vero Ragnacharii, cognito depravata fuisse dona que acceperant proditionis gratia, Chlodoveo querelam detulerunt. Quibus inquit Chlodoveus : « Ingrati estis beneficiis vobis collatis. Nam quantis putatis debere eos interire suppliciis qui domino suo auctores sunt mortis ? Abite potius ad propria, sufficiatque vobis ipsa indigna quam fruimini vita. » Illi indignationem principis veriti, ad sua sunt habitacula reversi.’2 : Gregorius Turonensis, Historiae, II, 42 : Liber Historiae Francorum, 18

[24] ‘Hunc regem per annum fere contin[u]um febre laborantem, vir domini Severinus, qui in cenobio Agaunensium martyrum tunc erat abba egregius, ab eo accersitus, saluti restituit, ac postmodum in loco qui Castrum Nantonisa Lantonis Aimoin ; Chastiau Landon P marg. XVe s. P dicitur, laudabilis vite cursum complens migravit ad Dominum’1 : Vita Severini abbatis Acaunensis, I, 7.

‘Hujus quoque incliti regis temporibus florebat in urbe Parisiaca virgo virtutum pollens meritis Genovefa, in Nammetodoro vico Parisiaco huic mundo parentibus edita, temporibus Honorii imperantis in Occidente, Theodosii vero minoris in Oriente ; a sancto Germano, Autissiodorensis episcopo, profisciscenti in Britanniam ob pelagianam heresim destruendam, [f18v] (18va) tempore supradicti Valentiniani principis consecrata post obitum parentum, tempore Childerici, genitoris hujus precelsi principis Chlodovei, in urbe Parisiaca devenit, ibique ad tempora usque Chlotharii et Childeberti, filiorum prefati incliti regis, eximiis vite meritis consenuit’2 : Vita Genovefe, I, 11, 9. a Aimoin Omis

‘Tempore quoque hujus Chlodovei nobilissimi regis, urbs Edua huic mundo protulit florem lilii fraglantissimi, beatissimum scilicet Germanum, postmodum presulem Parisiorum. Qui a parentibus litteris traditus, intra terni lustri spatium a beato Agrippino diaconus instituitur, a sequenti triennio presbyter ordinatur, dehinc a venerabili pontifice Nectario, abba ad sanctum Symphorianum asciscitur’3 : Venantius Fortunatus, Vita Germani episcopi Parisiensis, I, 3. b Aimoin Omis

‘Agebat eo in tempore curam imperialis majestatis, Anastasio defuncto, Justinus senior. In cujus imperii partibus, in Nursia scilicet provincia exortus, toto orbe venerandus vita et nomine Benedictus, jam tunc pueriles attingens annos, a parentibus scolis liberalium deputatusb deputatur Aimoin artium. Romanam quoque Ecclesiam post Simmachum Hormisda suscepit regendam. Cujus temporibus sepedictus rex gloriosus Chlodoveus direxit ad beati Petri limina, hortatu summi presulis Remigii, regie dignitatis auream coronam gemmis pretiosissimis insignitam’4 : Gesta Theodorici regis, 2 : Hincmar, Vita Remigii, 20. Quo facto patenter osten (18vb) dit se Deo non fore ingratum, dum ad ipsius apostoli sepulchrum insigne mitteret regium, sciens se a Christo solio regni esse donatum. Nam et Sosius, consul romanus, capta Jherosolimorum urbe, in templo Domini coronam obtulit ; sed hic munere gratior quia fide potior. Ille etenim ydolorum cultor, ast iste catholice Ecclesie pro posse sedulus venerator. Ille quod esset presens, quamvis ipsi urbi temploque infestus, verum hic absens romuleeque amator domus, nec minus basilice apostoli Petri devotus.

[25] ‘His etiam diebus apud Viennam, Gallie urbem, multorum domus simul et ecclesie terremotu concusse ceciderunt. In paschali vero festivitate, beatissimo Mamerto ejusdem urbis episcopo missarum sollempnia celebrante, palatium regale quod in eadem erat civitate celesti concrematum est igne. Lupi quoque vel ursi silvis profugi eidem civitati nimium ceperunt esse infesti, adeo ut multorum lacerantes corpora, propria eos cogerent deserere habitacula. Unde memoratus sacerdos, adveniente dominice Ascensionis die festo, convocato populo, premonuit agere triduanum jejunium ac omnipotentis Dei exposcere suffragium. Appropinquante ergo die statuto, convenit omnis populus ad ecclesiam cum gaudio letanias peragens cum triduano jejunio. Exinde pulcherrimus in sancta universali Ecclesia mos [f19] (19a) inolevit ut quoquo terrarum Christi fides diffunditur, a cunctis fidelibus he letanie cum exultatione peragantur’1 : Liber Historiae Francorum, 16.

Obiit Chlodoveus rex qui regnavit triginta annis.

‘Porro inclitus Chlodoveus rex Francorum metas sibi attributi attingens evi, defunctus est anno quinto postquam Alaricum regem Gothorum interfecerat, et in basilica Sancti Petri, quam ipse rogatu sue conjugis fabricarat, sepultus est’2 : Gregorius Turonensis, Historiae, II, 43 : Fredegarius, Chronicae, III, 28 : Liber Historiae Francorum, 19. a Super cujus tumulum a sancto, ut fertur, Remigio hoc descriptum est epitaphium : P

“ Divesa cives R corr. à deux reprises en marge, XVIe s., P opum, virtute potens, clarusque triumpho,
condidit hanc sedem rex Chlodoveus, et idem
patricius magno sublimis fulsit honore.
Plenus amore Dei, contempsit credere mille
numinab rumina R corrigé à deux reprises en marge XVIe s., P que variis horrent portenta figuris.
Mox purgatus aquis et Christi fonte renatus,
fraglantemc fragrantem P corr. tardive gessit infuso chrismate crinem,
exemplumque dedit, sequitur quod plurima turba
gentilis populi, spretoque errore suorum,
auctorem cultura deumd domini P av. corr. main du texte verumque parentem.
His felix meritis superavit gesta priorum. (19b)
Semper consilio, castris bellisque tremendus
hortatu dux ipse bonus ac pectore fortis,
constructas acies firmavit in agmine primus. ” = P.L. LXV, 975 = Le Blant, Inscriptions chrétiennes de la Gaule, I, 1856, p. 287, n^o 206

Regnavit autem Chlodoveus annis XXX, obiit vero anno dominice Incarnationis Db P Omis
Relinquens quatuor filios regni heredes. ‘A transitu vero sancti Martini usque ad transitum ipsius Chlodovei regis computantur anni CXII’4 : Gregorius Turonensis, Historiae, II, 43 : Fredegarius, Chronicae, III, 28 : Liber Historiae Francorum, 19.

Explicit liber primus.

Livre II

[1] Incipit liber secundus. Chlodoveo regi successerunt IIIIor filii : Theodericus, Chlodomirus, Childebertus, Chlotarius.

‘Igitur quatuor filii Chlodovei, idest Theodericus, Chlodomirus, Childebertus atque Clotarius, regnum inter se equa lance dividunt’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 1 : Fredegarius, Chronicae, III, 29 : Liber Historiae Francorum, 19. ‘Et Theoderichus quidem sedem regni sortitus est Mettis, Chlodomirus Aurelianis, Chlotarius Suessionis, Childebertus Parisius, quo et pater eorum’2 : Fredegarius, Chronicae, III, 29. ‘Quo tempore sanctissimus papa Johannes, qui Hormisde successerat, Constantinopolim ad imperatorem Justinum est profectus a Theoderico Gothorum rege missus. Justinus namque augustus, cum esset vir fide catholicus hereticos impugnans, ecclesias eorum orthodoxis condonaverat, consilio memorati pape usus. [f19v] (19va) Quapropter Theodericus, Arriane existens hereseos, eum cum aliis catholicis viris ad imperatorem direxit, mandans quod nisi Arrianis ecclesie redderentur, cunctum Italie populum gladio percutiens extingueret. Sanctus autem antistes ut erat languidus, iter arripiens, navigio Constantinopolim est evectus. Occurrit autem ei Augustus et omnis civitatis clerus, gaudente principe suscepisse se in regia civitate pontificem sedis apostolice. Peroratis ergo pro quibus ierat et impetratis, ipsi Justino augusto ut vicarius beati Petri imperialem imposuit coronam’3 : Liber Pontificalis, LV : Gesta Theodorici regis, 18. ‘Et accepta remeandi licentia, reversus est Ravennam. Quem Theodericus, eo quod audierat eum ab Augusto honorifice susceptum, diutina custodia maceratum, jejuniis ac squalore carceris afflictum, ultimum coegit exalare spiritum. Qui deficiens, animam Christo martyr reddidit’4 : Liber Pontificalis, LV : Paulus Diaconus, Historia Romana, XVI, 10 : Gesta Theodorici regis, 18. ‘Alios quoque qui cum eo fuerant partim igne cremavit’5 : Liber Pontificalis, LV, ‘partim variis penis interfecit. Inter quos Simmachum patricium et Boetium ejus generum, post carceris custodiam gladio puniri jussit’6 : Liber Pontificalis, LV : Paulus Diaconus, Historia Romana, XVI, 9. Qui videlicet Boetius quam disertus fuerit in litteris secularibus, quamque fuerit catholicus, ex ejus comprobatur codicibus : testatur hoc arithmetica necnon et dialetica, ipsa etiam omnium animis gratissima musica ab eo translata et Latinorum jamdudum eam desiderantium auribus de (19vb) lectabiliter infusa. Porro ejusdem de sancte Trinitatis consubstantialitate liber liquido ostendit quam eximius suo si ei licuisset tempore sancte Ecclesie colonus extitisset.

Theodericus autem tam immani sceleris statim precium luit, “nam nonagesimo octavo post hoc facinus die subita morte defunctus”7 = Paulus Diaconus, Historia Romana, XVI, 10, ‘indignam vitam digno exito finivit. Cujus animam quidam solitarius apud Lipparim manens insulam vidit inter sanctissimum papam Johannem et Simmachum exconsule deductam in Vulcani demergi ollam ei loco vicinam, que ideo sic dicitur quod inibi mare tanquam eneum vas fervescat ab igne’8 : Gregorius Magnus, Dialogi, IV, 31, 2-3 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, XVI, 10. ‘Hoc modo periit Theodericus, homo in suis inimicusa initiis Aimoin , honestis pollens moribus. Romanis etenim primitus quotannis ad subsidium conferebat tritici centum viginti milia modiorum. Qui veniens ad extrema, ut ex superioribus patet, polluit omnia. Huic fuit in conjugio juncta soror Chlodovei regis nomine Audefleda’9 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 31 : Gesta Theodorici regis, 13 : Paulus Diaconus, Historia Romana, XV, 20. Suas quoque sorores aut filias Theodericus principibus circumpositarum sociaverat nationum. Nec erat ulla gens vicina Italie cujus rex esset ejus affinitatis expers.

Nunc coepte ordinem prosequamur hystorie.

[2] ‘Divisoa diviso R ; divisio P quadrifariam, ut supra prelibatum est, regno, aliquantisper seva bellorum quievere incendia. Dani [f20] (20a) vero, gens inquietissima, concensis quam pluribus navibus, fines regni Theoderici ingressi depopulantur. Contra quos supradictus rex filium suum Theodebertum cum exercitu illas direxit ad partes. Qui, fugatis hostibus captivisque ereptis, victor reversus est’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 3 : Fredegarius, Chronicae, III, 30-31 : Liber Historiae Francorum, 19.

[3] Theoderico itaque rege hostilem in cursum propulsante, ‘Chrotildis regina reliquos filios Chlodomirum atque Childebertum necnon Chlotharium advocans, hac eos oratione alloquitur : « Omnipotens, inquit, totius conditor ac rector orbis Deus paterni vos ideo heredes voluit esse regni ut materne vos constitueret vindices injurie. Quapropter, dulcissimi filii, feliciter nati, felicius educati, si bene quid de vobis promerui, ulciscimini, queso, injustam patris matrisque mee infandissimam necem. Gaudeam, inquam, hos me enutrisse materni exequutores doloris, quorum ingemisco perisse avos, magni si adviverent auctores honoris. Neque etenim parvipendenda est vobis causa mearum querelarum, quibus contigit tantorum carere patrociniis propinquorum, quos vobis abstulit inimici atrox invidia, priusquam hujus vite perciperetis oblectamina. Quid vero spei vobis sit ina Aimoin Omis reliquum animadvertite : num parcituros putatis nepotibus, qui non pepercerunt fratribus ? Et certe illos parva pro parte regni e medio sustulerunt hominum, vobis autem mitiores fore censetis, (20b) quibus ablatis, magnorum inerit spes regnorum ? Namque si vos justam non exigeritis ultionem, ipsi vobis infaustam inferent necem. Quod si minime ratione moveminib minime ratione movemini P ; miseratione non movemini Aimoin mortuorum, anxios saltem contemplamini meorum affectus viscerum qui fuerint, dum patrem gladio, matrem fluminis submersione, sororem exilii relegatione dampnari conspexi. » His filii piis materne querele commoti affectibus, exercitum Francorum pervalidum congregantes, Burgundiam contra Sigismundum et Godmarum filios Gundebaldi regis pugnaturi ingrediuntur’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 6 : Fredegarius, Chronicae, III, 33 : Liber Historiae Francorum, 20.

[4] ‘Tunc temporis Sigismundus basilicam sanctorum Mauricii sociorumque ejus magnis extruebat impensis, in loco nuncupato Agaunio’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 5 : Fredegarius, Chronicae, III, 33 : Liber Historiae Francorum, 20. Circa eundem quippe locum magnanimitatem sue ostendit deuotionis, dum esset vir obtime mentis, et sanctarum locupletator ecclesiarum. ‘Nam et prediorum illi loco contulit copiam, et clericorum ordinem psallentium constituens, sancte legionis martyres propicios sibi ascivit. Meminerat etenim se, conjugis persuasionibus deceptum, unicum amisisse filium. Quem dum illa odio persequitur novercali, in tantum exosum fecerat patri ut, felle commotoa commotus Aimoin , juberet eum puniri gladio. Nec multo post facti penitencia ductus, secum ipse reputans quid sceleris admiserit, ad sepulchra sanctorum [f20v] (20va) sepe recurrens, humique prostratus eos erga se clementissimos fore efflagitans, rogabat ut, si quid minus perfectum divineque majestati adversum in suis repperiretur actibus, id eorum interventu justus judex in hoc seculo potius quam in futuro puniret examine’2 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 5 : Fredegarius, Chronicae, III, 33. ‘Quam peti[ti]onem ad effectum juxta votum pervenisse constat. Audiens quippe exercitum advenire Francorum, instruit et ipse copiosam suorum manum, atque adversus eos pugnaturus aciem dirigit. Congressione itaque facta, Francis acriter preliantibus, victi Burgundiones fuge presidio se committunt. Sigismundus vero, cum tutelam sanctorum Agaunensium martyrum citato expeteret cursu, a Chlodomirob Chlomiro P av. corr. interlin. XVe s. Francorum rege qui eum persequebatur captus, atque Aurelianis perductus, carceri est mancipatus. Tunc beatus Avitus, qui in territorio ejusdem urbis abbatis fungebatur officio, rogare Chlodomirum cepit ne tam excellentissime nobilitatis insignisque bonitatis virum neci traderet. Quod ille audire detrectans, eum in villa cui Calumpnia nomen est perduci, ac ibidem cum filiis capite cesum, in puteum proici jussit’3 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 6 : Fredegarius, Chronicae, III, 33-35 : Liber Historiae Francorum, 20. ‘De quo postmodum sublatus, atque ad basilicam sanctorum Agaunensium devectus martyrum, condigno est honore sepultus. Quem sanctorum collegio Christum dominum adnumerasse ideo non ambiguum habetur, quod febricitantesc febricitantes R ; fabricitantes P quique, si pro remedio (20vb) anime ipsius salutare fideliter fecerint offerre sacrificium, continuo ab infirmitatis sue liberantur incommodo. Auctord ductor R, P vero necis ejus non diu letatus est in hoc facto, nam sequenti anno, idem Chlodomirus commoto exercitu, partes Burgundie devastaturus aggreditur. Cui occurrit frater regis defuncti, ac fraterne necis avidus vindex pugnam cum eo non dubitavit consereree conferre Aimoin . Sed Burgundiones, more sibi solito, animositatem Francorum non ferentes, hostibus terga nudarunt’4 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 6 : Fredegarius, Chronicae, III, 35 : Liber Historiae Francorum, 21. ‘Rex vero Chlodomirus, juventa alacrior armis munitus, et ipso presentis certaminis prospero successu animatus, dum audacius quam debuit hostes insequitur, pernicitate equi cui insederat vectus, agmen inimicum sui nimium negligens antecessit. Quem illi a suis desertum, a se vero circumventum conspicati, telis eminus urgere ceperunt. Sola etenim species viri et nimis note atque alacris fortitudinis gloria perturbabat hostem ne quis propius feriturus auderet accedere. Qui ubi se hostilibus circumdatum cuneis vidit, nullumque adesse suorum, in virtute sola remedium ponens salutis convertit equum, seseque collegitf collegit in arma Aimoin . Estuare tamen magnanimus cepit juvenis, atque incertus animi ingentia pectore cepit consiliag consilia versare Aimoin 5Virgilius, Aeneis, , obviamne eundum an hostibus cedendum foret, aliquandiu deliberare. Tandem aliquando invenit ratione viam, vicitque mentem pudor interque confertissimos [f21] (21a) adversi agminis viros proruens, ferroh forro P i Interficitur Chlodomirus rex P Manchette rubriquée iter aperire conatus, quem primum obviam habuit, equo dejecit. Circumventus autem, confossis lateribus, vite terminum sortitus est. Impiger sane juvenis et manu promptus, sed consilio parum providus, qui in secundis amorem posuerat vite, fuit tamen materne pro posse ultor injurie. Porro Franci, regis interitu comperto, non ut nationes cetere subsidium quiesierunt fuge, sed ira fervente Burgundiones insecuti cedunt, prosternuntque graviter. Devastataque omni provintia nativum repetunt solum. Regnum regis interfecti cum ejus uxore Gundeaca nomine frater Chlotharius accepit, filios vero ejus Theodoaldum, Guntarium atque Clodoaldum avia eorum Crothildis materno suscepit nutriendos affectu’6 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 6 : Liber Historiae Francorum, 21.

[5] ‘His ipsis apud Constantinopolim diebus, Justino humanis rebus exempto, Justinianusa ni P ajouté dans l'interligne ei successit in regno. Is autem Justinianus, dum esset temporibus memorati Justini sacri scrinii prepositus, et Belisarius equitum prefectus, mutue sibi ad invicem dextras dederant amicitie. Hii jurisjurandi se obligaverant fide ut, si quilibet eorum altioris gradus potiretur honore, socium sibi equaret dignitate. Quadam itaque die, cum coequevis sibi lupanar ingressi, conspiciunt duas mulierculas ex gente Amazonum, sorte captivitatis abductas, inibi esse prostitutas. Eas illi rapi (21b) unt atque ad proprias domos deducunt. Uni earum nomen Antonia, alia vocabatur Antonina. Et Antoniam quidem Justinianus, Antoninam vero accepit Belisarius ; erantque ambe sorores. Una ergo dierum Justiniano meridianis horis sub divo quiescente, cum caput in sinum sue reclinasset amate, adveniens aquila alis expansis ab ardore solis eum conabatur defendere. Intellexit mulier auspicium quod Justiniano portendebat imperium, et experrectum tali voce compellat virum : « Oro, inquit, amantissime juvenis, ut, dum regni potitus fueris sceptris, non me indignam judices gratissime amplexibus conjugis ». Illo dicente impossibile hoc esse ut ipse ad culmen proveheretur imperiale, rogat mulier ut, quod illa pro certo sciebat, ne se inexoratum ei preberet. Quo tribuente assensum, factaque commutatione anulorum, utrimque est discessum. Sane Belisarius eique copulata Antonina eadem inierunt conubii federa ut, quia non dubitabat Belisarius adempturum se potioris honoris gradum si imperio potiretur Justinianus, sociam sui eam adscisceret stratus. Nec multum fluxerat temporis etb cum Aimoin imperator Justinus expeditionem paravit adversus regem Persidis, sed in ipso belli apparatu morbo preventus, anno assumpti imperii octavo est defunctus. Consensu senatus totiusque simul exercitus augustus efficitur Justinianus. Qui nichil moratus, collecto exercitu, contra [f21v] (21va) barbaros est profectus et, commissa pugna fugatisque hostibus, regem se eorum cepisse gavisus est. Quem in solio regni juxta se sedere fecit, et ut provincias quas Romanis eripuerat sibi restitueret imperavit. Cui ille : « Non, inquid, dabo ». Ad hec Justinianus respondit : « Daras ». Pro cujus novitate sermonis civitas eo loci constructa est cui Daras nomen est. Rex autem Persidis, licet non voluntarius, omnia ei restituit que Romani fuerant juris sicque in regnum suum est redire permissus. Justinianus quoque augustus cum magno triumpho Constantinopolim est regressus. Tunc Antonia ejus quondam amata, sui nequaquam oblita, sumptis quinque aureis palatium est ingressa. E quibus duos dedit janitoribus, ut sibi pateret introitus ; tres vero tenentibus cortinam, ut suam permitteretur enarrare causam. Et stans ante principem, hunc apud eum habuit sermonem : « Cum Scriptura dicat Honor regis judicium diligit1Ps., 98, 4, et item Rex qui sedet in solio judicii dissipat omne malum intuitu suo2Pro. 20, 8, ego, clementissime imperator, hec de te dicta esse intelligens, fiduciam sumpsi te adeundi tibique proprie necessitudinis causam exponendi. Est denique in hac civitate juvenis qui mecum, permutatis anulis, fidem pepigit alterni amoris professusc professus R ; profusus P quod me sibi jungeret sub nomine legittime conjugis. Ob id serenitatis tue presentiam adii, tui (21vb) super hac re exposcens sententiam judicii ». Cui imperator : « Si, inquit, fides est pacta, non debet fieri irrita ». Quo illa audito, anulum suo detrahens digito, ostendit augusto : « Videat, ait, dominus meus cujus iste fuerit anulus ». Agnoscit princeps eum quem dederat anulum, jubet eam introduci in cubiculum, ornamentisque regalibus indutam, decetero vocari et esse augustam. Quod factum vehementer abhorruit populus cunctusque senatus, adeo ut palam clamarent nefariam rem fecisse augustum, ut publice abjectionis scortum sibi copularet in matrimonium. Hac cesar exagitatus injuria, plerosque senatorum pertrahi jubet ad necem. Que res in tantum perterruit plebem ut, sibi quisque metuens, conatibus ejus in posterum minime obviare auderet.’3 : Fredegarius, Chronicae, II, 62

[6] ‘Post hec commilitonem suum Belisarium in Affrice promovit partes, patricium eum constituens. Quique supradictam Antoninam auguste sororem duxit uxorem. Hunc dum Justinianus summo complecteretur amore, magnis locupletare studebat opibus divitiarum. Erat assiduus imperatoris consilio, particeps quoque assumebatur in convivio. Sed quia semper invidetur felicioribus, paupertatisque nullus invenitur emulus, immoderateque detrahentium lacerantur affluentes opibus, multi Belisarii prosperis offendebantur successibus. Hinca Hinc P ; huic Aimoin calumpniam acerbo componunt felle et acerbiori parant exi[f22] (22a) tu. Denique regem adeunt improbissimi homines et invidiam excitant asserentes, necem regis ac usurpandi imperii potentiam a Belisario affectatam. Haud difficile princeps impulsus est, ut credibile duceret quod pro vero affirmabatur. Itaque priusquam sibi probaretur temptamentum aliquid flagicii parricidalisb parricidalis R ; parcidalis P , vel mendacii suspitionem excluderet examen veritatis, suggerentibus calumpniatoribus jubet eum expugnare Wandalos. Hii sepissime maximas romani exercitus vires clarissimeque nobilitatis pessumdederant duces. Accepta hac jussione principis, Belisarius domum repetit merens ac tristis. Quem uxor sua gravi cernens affectum merore inquirit ab eo causam offuscantis faciem ejus mesticie. Rogat manifestari sibi secretum, si forte aliquid consilii valeat conferre subsidium. Cui ille prelii rem fore dixit, non lanificii, ideoque viros magis quam feminas oportere consuli. Ad hec illa : « Confido, ait, in Christumc Christum P ; Christo Aimoin me virilem prolaturam sentenciam, si hujus archani attingere quivero scientiam. Veridicus namque est sermo apostoli dicentis quod salvetur vir infidelis per mulierem fidelem11 Cor., 7, 14 ». Erat enim ipsa catholica, quamvis Belisarius heresi involveretur nefanda. Tunc sepefatus patricius paululum quid intra semetipsum deliberans, consideransque quia et in feminis invenitur sapientia, nec privatur infirmior sexus rerum profundarum intelligentia, conjugi refert (22b) ut Wandalos expugnaret sibi imperatum esse. Illa muliebri abjecta inbecillitate, hac virum adhortatione ad fidem orsa est invitare : « Nullus2Eccli., 2, 11-12, inquit, protestante sacra Scriptura, speravit in Domino et derelictus est ab eo3Eccli., 2, 11-12. Qua propter, mi vir, suadeo tibi relictis hereticorum blasphemiis, trinum et unum Deum agnoscere qui regnat in celis. Fac vero votum Deo celi, et eris victor melius quam fuisti ». Per ipsum namque Belisarium imperator Justinianus multarum sibi subjugarat feritatem gentium. Spondente itaque illo fidem Christi, mulier d om. Aimoin iterum dicit ei : « Nullatenus immutetur decor vultus tui sollicitatus difficultate prelii, et pallor qui tuam obtinuit faciem discedat a te ! Nunquid non sunt nobis duodecim milia puerorume pueri P, R , quos propriis alimus stipendiis, et decem et octo milia militum quos cum patriciatus dignitate adquisisti ? » Quo respondente « Etiam sunt », adjecit illa : « Assumpta igitur parte militum ad duodecim scilicet milia, puerorumque ad quatuor milia, terrestri itinere partes aggredere Affrice. Ego vero cum reliquo exercitu, sex videlicet miliaf sex videlicet milia P ; videlicet sex millibus Aimoin militum et octo milibus puerorum, navali evectione fines petam Libie. Hocque nobis ad invicem erit signum ut tui in castris copiosum accendant ignem et nos in navibus lumen ostendemus facibus ». Quid plura ? Factis dicta compensantes, Affricam partito petunt agmine. Wandali, terrena expeditione comperta, navalis ignari agminis ad pugnam se preparant, conjugibus [f22v] (22va) ac liberis ad belli spectaculum in castris constitutis. Conserto prelio, cum neuter exercitus alteri loco cederet, nuntius ad Wandalos venit, asserens uxores eorum et natos gladio trucidatos. Antonina enim, cum suis de navi in littore egressa, castra hostium pervaserat, nullumque viventem reliquerat, nec pueros quidem ac puellas. At Wandali pugnantes comperta suorum nece, rupta acie dum suis timent, propria neglecta salute ad castra reverti festinant. Quos confuse ruentes, qui castra invaserant obviam facti excipiunt sternuntque, ac toto palantes persecuntur campo. Rex autem Childemerus cum duodecim tantum Wandalis fuga periculo exemptus, castellum quoddam munitissimum est ingressus. In quo a Belisario obsessus, dum nullus ei pateret exitus, rogabat memoratum patricium ut liber vinculis ante conspectum duceretur imperatoris. Cui cum spopondisset Belisarius quod non resti aut funibus, non etiam ferreis constringeretur nexibus, aut ligaretur mastigia, credens ille promissaa Aimoin Omis , ubi se dedit catena vincitur argentea, Constantinopolimque in triumpho perducitur. Sed in palatio constitutus, cum ab aulicis multis afficeretur injuriis, postulavit principem ut concesso sibi quem primum habuerat equo, duodecim ex his qui eum colaphis sputisque incessebant singulare cum eo inirent certamen. « [Ibi], inquit, et mee probrum ignavie, et illorum spectare habes fortitudinem audacie ». Imperator (22vb) petita non abnuens, pro spectaculo duodecim juvenibus cum eob Aimoin Omis congredi imperat. Quos ille, simulata fuga, post tergum jaciens spicula universosg omnes Aimoin interfecit. Post hec ex precepto principis Childeverus eunuchus factus, patricius Romanorum finium qui Persidis provincie adjacent ordinatur. Cum Persis maxima ac prospera bella gessit, ibique vitam finivit’4 : Fredegarius, Chronicae, II, 62. Sed ad ordinem revertamur hystorie.

[7] ‘Interfecto eo quo supradiximus modo Clodomiro, natorum Chrotildis primo, reliqui ejus duo filii, idest Clotarius atque Childebertus, iterum cum exercitu Burgundiam petunt. Fugatoque rege eoruma eorum P ; ejus Aimoin Godmaro, regnum Burgundie Francorum subjugavere ditioni. In hac pugna Theodericus, quem Chlodoveus ex concubina susceperat, fratribus auxilium prebere detrectavit, eo quod filia regis Sigimundi esset nupta illi, neptis videlicet regis Godmari.’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 6

[8] ‘Amalricus autem filius Alarici regis Gothorum, cum partema partem R ; patrem P regni paterni que a Francis non fuerat pervasa suscepisset regendam, legatos ad Childebertum et Chlotarium direxit, rogans ut inito federe, sororem eorum mereretur conjugem accipere. Quam illi non negantes, ut regibus tante gentis dignum erat, summo cum honore miserunt. At ille ut erat gente et animo ferus, habere eam cepit remissius, nec diligere ut reginam, sed contumeliis dehonestare quasi pretio emptam ancillam. Nam dum esset ipse nefanda, qua et pater suus, arriane [f23] (23a) hereseos maculatus perfidia, despectui eam habens quod esset fide catholica, eunti ad orthodoxorum ecclesiam multa ingerebat probra’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 10 : Liber Historiae Francorum, 23 : Vita s. Chrotild., 9. ‘Stercora namque in eam vel in ejus proiciens viam, fetoris commovebat violentiam, ut devotam a pure orationis studio averteret mentem. Quibus prestricta contumeliis filia Chlodovei ad fratres cum lacrimis scribit epistulam, mittens per quendam sibi fidelem, et causam suarum exponens injuriarum, ad extremum intulit : « Miseremini, inquit, mei, fratres amantissimi, et mearum necessitudines indignamini causarum ». Urbs arverna Childebertum in finitimis suis, de fratris Theoderici regimine ab eo vi prerepta, tenebat’2 : Fredegarius, Chronicae, III, 36, ‘cum memorata sororis scripta ad eum pervenerunt. Inde vir militie peritus, non expectato fratris Chlotharii solatio, compositis ordinibus castra movit atque inprovisus armatas acies Hispaniis infudit. Nec defuit congressioni Amalricus, terrestri navalique pugna certare paratus, ubi utrique exercitui placuit in campo prelio decertareb decernere R, P . Sed Childebertus, validior equitatu, avertit hostem. Nec diutius resistere potuerunt Gothi, cum virorum contis et fremitu equorum conturbarentur. Conversi igitur in diversa sunt alii, plerique ad classem refugiebant. Ex ea quoque parte occurrere Franci ac universos preoccupato itinere expelluntc repellunt Aimoin a mari. Ipse Amalricus fugere conatus, ecclesiam catholicorum cursu petebatd patebat P . Tunc unus e turma Francorum citato equo eum insecutus, hasta comminus percussum (23b) terre dejecit exanimatum’3 : Fredegarius, Chronicae, III, 41. ‘Cujus comperto interitu Childebertus, post tergum iter dirigens Gothorum Toletum urbem, ipso terrore belli civibus consternatis, sine mora obpugnavit et cepit. Multisque ablatis thesauris et sorore assumpta repedare festinabat ad patriam. Sed antequam cupitas pervenirent ad sedes, soror regis, nescio quo depressa incomodo, vita decessit. Cujus corpus in loculo positum, Parisius est delatum ac in basilica sancti Petrie que nunc dicitur sancte Genovefe P add. mard. XVe s. juxta patrem humatum. Sane in thesauris quos Childebertus avexit ab Hispaniis, reperta sunt ecclesiastici utensilia ministerii ex vasis quos dicunt fuisse Salomonis, sexagintaf novem Aimoin pretiosissimi calices, XV patene, XX capse evangeliorum. Que omnia cum solido fabricata forent auro gemmisque ornata opere inclusorio, rex tamen integer ab eorum cupiditate cuncta, ut erat largissimus, diversis tribuit ecclesiis’4 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 10 : Liber Historiae Francorum, 23. Sed dum incursare studet aliena, perdidit que putabat sua. ‘Nam Theodericus frater ipsius, dolens Arvernorum urbem ab eo sibi fuisse sublatam, eam ipse iterato invadit. Cesisque vel fugatis quos Childebertus ad tuendam reliquerat civitatemg urbem Aimoin , Mundericum qui se propinquum regis jactitabat regnumque sibi deberi, perimi jussit, et que ejus erant sub fiscoh fiscum Aimoin redigi’5 : Fredegarius, Chronicae, III,36. ‘Hic etenim Mundericus pervasis Arvernicis civibus, collecta etiam rusticanorum non parva manu, castrum Victuriacum contra Theodericum pervasit. Ubi dum rex eum [f23v] (23va) obsidione cinxisset et superare nequiret, cuidam suorum Aregisilo nomine imperat ut dato sacramento securitatis, Mundericum a castello exire suadeat quatinus a circumsedentibus perimi posset. Ille precepto obtemperat, ac circumventum hominem castro educit. Datoque in hunc modum suis signo :« Quid, ait, o populi, hunc virum aspicitis, ac si nunquam amplius eum vidissetis ? ». His illi auditis, impetu in Mundericum proruunt. Quod ille cernens Aregisilum sic alloquitur :« Quia, inquit, o Aregisilei O Aregesile R ; ea Regisile P , parjuriis me decepisti tuis, ex hoc tempore te viventem nullus cernet oculusj oculis Aimoin carnis ». Et hec dicens, uti pone eum stabat, lancea inter scapulas adacta, eum terre defixit. Evaginatoque gladio, hortatus socios super hostes irruit, ac quousque [spiritus] vite in eo fuit, cedere non cessavit’6 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 14. Archadius quoque qui urbem Arvernam Chideberto tradiderat, Bituricas aufugit. Ea urbs tunc Childeberto parebatk patebat Aimoin . Mater vero ejus atque amical amita Aimoin, R comprehense apud Cadurcum urbem exiliate sunt.

[9] ‘Inde fratre Clothario in societatem asscito ipse cum filio Theodeberto Toringam petit. Preerat Toringis rex Hermenfridus, duobus suis trucidatis fratribus. Cui accesserat ex conjugio vana quedam mentis elatio, quod ei filia Theoderici regis italici ex sorore suscepta Chlodovei jure copularetur nuptiali. Hec muliebri fastu elata, quod regali manaret (23vb) ex prosapia, fratrem mariti Bertharium nomine ingenti oderat crudelitate. Denique suadet viro ut fratrem sibi emulum vita privet et regno. Id ille nil moratus effecit, missisque lictoribus eum perimi jussit. Pari modo alium vocabulo Baldricum, suspitione fraterne insimulatum vindicte, infanda dampnavit morte. Hac arte Amalberga, id quippe nomen mulieri, vacuefecit sibi aulam regni, dum simulat saluti se velle consulere mariti’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 4. Miser ille, qui putaverit quod illa in ejus fratribus parricidales odisset cogitationes, nec animadverterit consortes regni ac periculorum sublatos esse suorum. Adeo apud improbos est affectus vilis, ut cito pravis suggestionibus extorqueatur. ‘Profectus itaque Theodericus in Toringam obviuma obviam Aimoin habuit Hermenfridum cum innumera multitudine hostium. Foderant autem Toringi fossatumb fossam Aimoin , quem texerant operimento cespitum, ut advenientium inibi debilitarentur equi Francorum. Quo cognito Franci, acriter indignati, hostes ultima labefactarunt perniciec caede Aimoin actosque in fugam usque Onestrudh fluvium persecuntur. Ibi etiam adversariis resistere ausis, transituque prohibere Francos gravi satagebant certamined gravius certamen Aimoin . Sed ubi se Franci ipso usu veteri assuetaque vincendi confirmarunt consuetudine, ordine suo nixi, incursantes cedere, scutis repellere, nisu omni ac virtute, inconditam multitudinem [f24] (24a) in fluvium urgere ceperunt. Nec difficile fuit plurimos in amnem mergi, cum haud procul a littore res gereretur. Tanta autem strages tunc de Toringis facta fuisse fertur ut cesorum congerie oppleto fluvio, Franci super interfectos in ulteriorem transirente transierent R av. corr., i exponct., P ripam. Hermenfridus ipse cum paucis elapsus in munimentum se contulit urbis. Quem postea Theodericus fide data, Tulbiaco ad se venire mandavit, eumque dum deambulatum per murum urbis irent, et sibi alterutrum sermocinarentur, precipitem deorsum egit. Qui ruens comminuto cerebro, exanimatus est’2 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 8 : Liber Historiae Francorum, 22. ‘Ex eo quoque genitis minime pepercit, sed eos stragulari precipiens universas Toringorum civitates Francis subjugavit pristinaque eos jussit incolere domiciliaf domcilia R, P . Denique Francos Toringorum prius possedisse fines, superior declaravit sermo’3 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 7 : Fredegarius, Chronicae, III, 32.

[10] Sed et beatus Jheronimus, in opusculo quod de vita sancti scripsit Hilarionis, asserit hanc gentem, non tam amplam quam robustam, inter fines Saxonum quondam habitasse et Alamannorum, memorans illius nationis illustrem juvenem ab eodem viro Dei, demone ejecto, fuisse curatum. Nec nobis oneri erit ipsius disertissimi verba ponere viri, cum et nostram si inserantur honestant materiam, et gentis fortitudinem innotescant pariter et decorem, simul etiam ut virtus Dei in gentili quoque operata homine evidenter appareat. Ait ergo divine legis interpres : (24b) “Candidatus Constantini imperatoris rutilus, coma et candore corporis indicans provinciam, inter Saxones quippe ac Alamannos gens ejus non tam lata quam valida apud hystoricos Germania, nunc Francia dicitur antiqua, ab infantia possessus demone qui noctibus eum ululare, ingemiscere, fremere dentibus compellebat. Hic secreto ab imperatore evectionem peciit, causam ei simpliciter indicans, et acceptis ad consularem quoque Palestine litteris, cum ingenti honore ac comitatu Gazam deductus est. Qui cum a decurionibus loci illius quesisset ubi habitaret Hilarion monachus, territi Gazenses, putantes eum ab imperatore missum, ad monasterium perrexerunt, ut et honorem commendato exhiberent, et si quid ex preteritis injuriis in Hilarionem esset offense, novo officio deleretur. Deambulabat autem tunc senex in harenis mollibus, et secum de psalmis nescio quid murmurabata submurmurabat Aimoin . Vidensque tantam turbam venientem substitit, et resalutatis omnibus manuque eis benedicens, post horam ceteros abire precepit, illum vero cum servis suis et apparitoribus manere. Ex oculis enim ejus ac vultu, cur venisset agnoverat. Statim ergo ad interrogationem suspensus homo, vix terram quibat pedibus tangere. Et inmane rugiens, sirob syro Aimoin quo interrogatus fuerat sermone respondit. Videres de ore barbaro et qui francicamc francam Aimoin ; franci\i/am R tantum ac la[f24v] (24va) tinam noverat linguam, sirad syra Aimoin ad purum verba resonare, ut non stridor aspirationis, non idioma in aliquoe aliquod Aimoin palestini deesset eloquii. Confessus est itaque quo in eum modo demon intrasset, et ut interpretes ejus intelligerent qui grecam tantum ac latinam noverant linguam, grece quoque eum interrogavit. Quo similia verba et idemf eodem Aimoin respondente, ammirati sunt. Multas denique incantationum ei occasiones et necessitatem magicarum obtendenti artium,« Non curo, ait, quomodo intraveris, sed ut exeas in nomine domini nostri Jhesu Christi impero », cumque curatus esset, simplicitate rustica decem auri libras offerens, hordeaceum ab eo accepit panem, audiens quod qui tali cibo uterenturg alerentur Aimoin , aurum pro luto ducerent”1 = Vita sancti Hilarionis. Vite dei Santi del III al VI secolo, 4, 1975 (éd. A. A. R. Bastiaensen), p. 102. Hec dixit Jheronimus, vir in sancta Ecclesia omni laudum preconio dignus. Nos autem ad rem coeptam vertamus articulum.h Comme dans Aimoin, Le ch. 11 est placé ici P

‘Denique dum apud Toringam more fierent, Theodericus fratri Chlotario occultas parat insidias. Expansoque in parte domus velo, armatos post illud stare jubet, qui Chlotarium ad suum venientem colloquium ex inproviso interimerent. Chlotario itaque ingredienti domum, pedes apparuere detecti armatorum. Quod ubi animadvertit, suos capere arma jubet seque precedere. Intellexit protinus Theodericus fratrem dolum presensisse, et ne amplius manifestum fieret factum, loco muneris discum ei dat argenteum, gratias agens propter collatum auxilium. Nescientibus ergo (24vb) suis quid actum foret, Clotharius metatum repeciit suum. Post hec Theodericus cum suis questus se sine causa suum perdidisse catinum, advocans Theodebertum filium suum,« Vade, ait, ad patruumi patruum R ; paternum P tuum et pete ab eo vas a me ei dono datum ». Abiit ille ac sine mora quod peciit impetravit. Clotharius inde regrediens, Radegundem Bertharii regis filiam secum abduxit, que postmodum apud Pictavum urbem multis effulsit virtutibus’2 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 7.

[11] ‘Cum igitur, ut prefati sumus, Theodericum atque Childebertum quos junxerat natura, divideret discordia, tandem domestico federe civilium sunt sequestrata bellorum certamina. Sed quorumdam nefandorum molitionibus hominum, qui assiduis gaudent mutationibus rerum, iterum pacte pacis violata sunt jura. Quapropter multi nobilium filii obsides utraque ex parte qui fuerant dati, servituti subiciuntur. Inter ceteros vero nepos beati Gregorii Lingonice civitatisa urbis Aimoin episcopi, dum cujusdam barbari servitio premeretur, a memorati pontificis servo Leone vocabulo, qui preparandis epulis ministerium exhibebat, subducitur, pristineque libertati hoc ordine restituitur’1 : Fredegarius, Chronicae, III, Cap. 37. ‘Auditob audistis R av. corr., s exponctué ; auditis P quippe sacerdos prefatus eum Treveris detineri, mittit pueros qui oblato domino ejus pretio, illum exinde abducerent; quibus barbarus respondit : « Hic, inquiens, tam preclari generis puer non dimittetur, nisi mihi decem libre auri dentur ». Illis hec episcopo nuntian[f25] (25a) tibus, Leo se obtulit dicens : « Permitte me, et ego per Dei auxilium puerum liberabo ». Quo permittente quesitum, ille quendam hominem rogat ut se domino pueri quasi proprium famulum vendat, et precium loco beneficii in suos usus habeat. Obaudit ille dictac dicto Aimoin , et eum duodecim aureis memorato vendidit viro. Querit deinde emptor a Leone quid operis sciat agere. Cui Leo : « In preparandis, inquid, epulis nullius me preteriit disciplina artis ». Imperat ergo dominus ut adveniente die Solis (sic enim barbari diem vocant dominicum) tale paret convivium quod venturi ad eum amici habeant ammiratum. Quod ille, aggregata pullorum gallinacium multitudine, ita preparavit ut dicerent convive se nec in mensa regis tale quid gustasse. Gavisus dominus Leonem promptuario preficit, ac summam sui gratiam impertit. Post anni circuitum, cum Attalo (id quippe nomen nepotis episcopi erat) in prato, eo quod ille custos equorum esse[t], descendit. Et versis sibi invicem dorsis, ne agnoscerentur loquentes, Attalum sic compellare cepit :« Tempus est, inquidd inquam Aimoin ; inquit R , o puer, ut de patria cogitemus. Hac igitur nocte, dum equos e pastu reduxeris, cave ne sompno graveris, sed, ut a me vocatus fueris, iter si sapis nostrum parabis ». Ea forte nocte, Leo generum domini ad domum redeuntem prosecutus una porrexit. Cui ille joco ait : « Dic, o puer, si valeas, qua nocte ad patriam reverti destinas ». Ad quem Leo item jocando, veritatem tamen effatus : « Hac, inquit, nocte, si Deus (25vb) permiserit. - Utinam, ait altere aliter R, P , me custodiant mei famuli, ne quid de domo mea auferas » ! Necdum itaque prima noctis quiete transacta, Leo ad Attalum properansf preparans P querit an habeat spatam. Quo negante, ille a capite domini sui scutum simul cum framea aufert, sciscitantique domino respondit se esse velleque Attalum, qui tanquam ebrius quiescebat, suscitare ut ad pastum equos educat. Illo vero non abnuente, profectus ad Attalum est. Ascensisque equis raptisque quibusdam vestibus sive ornamentis, triduo jejunii iter peragunt ; venientesque super Mosam, dum a quibusdam detinerentur, relictis equis, super parmas fluvium transmearunt ; inventaque arbore prunig prun\i/ R ; primi P , ejus ablato fructu, inter iter agendum eo se saciant. Porro viam ingressi Campanie, nocte quadam audiunt sonitum post terga currentium equorum. Tunc Leo ad puerum : « Prosternamur, inquit, terre, ne videamur » ! Tunc post truncum rubi se collocant, extractis tamen gladiis, ut, si necesse foret, his se defensarent. Equites vero eo loco constiterunt, spectantes donec equi urina se levarent. Dixitque alter ad alterum : « Venih P Omis ; Vae mihi Greg. Tur., Aimoin , quia fugiunt hii detestabiles. Verum si invenirentur, unum ex eis patibulo, alium gladiorum ictibus perderem ». Erat autem qui hec loquebatur dominus illorum. Qui, motis equis, cum socio recessit a loco. Illi vero, eadem nocte Remis venientes, a presbytero Paulello per biduum recreati, ad beatum Gregorium sunt regressi. Attalus, cum gaudio susceptus, Leo cum [f25v] (25va) uxore ac filiis libertatei libertati P, R premioque terre donatus est’2 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 15.

[12] ‘Interea Chrotildis regina, Parisius residens, filios Clodomiri nepotes suos solerti nutriebat diligentia. Childebertus vero zelo ductus, quod videbat reginam maternum super eos declinasse animum, autumans deperire sibi quicquid materni affectus in illis transfundebatur, Clotharium excitat ut e medio hominum tollendi adolescentes occasionem querat. Dolosaque ad invicem captantes consilia, ad matrem dirigunt, qui memoratos juvenes ab ea susceptos ad se perducerent, asserentes velle se debitam illis regni reddere portionem. Dolum regina non previdit mandatoque filiorum paruit eo studiosius quo adolescentulis bene esse gratulabatur consultum. Suscepit legatus juvenes, ut eos duceret ad reges. Eo discedente, e vestigio advenit alter, forcipes et gladium deferens ; quibus regina visis inquirit quid sibi ista velint. Cui veredarius : « Sic, inquid, mandant filii tui : velis, ne tuos nepotes tonderi, an gladio percuti delibera. Unum enim eorum necesse est fieri »’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 18. Quo illa audito, alta trahens a pectore suspiria, ingemuit2Ovidius, Metamorphoses, II, 774 : "Ingemuit vultumque ima ad suspiria duxit." et ait : ‘« Nunc mihi bonum est cum filiis meis mori. Mortua pietas est. Nunc profecto illud est tempus quo, si omnes dent sua consilia, huic malo remedium inveniant nullum ; novum hoc flagitii genus est, quo patruia partui P innocentium appetunt vitam (25vb) nepotum ! Doleo, fateor, parricidas generasse me filios, qui non possent parcere parentibus. Sed de illis taceo, quos justa allegatio materne calamitatis exosos fecerat. Verum in istis nulle repperiuntur cause offensionis, nisi quod in regno natis regisque filiis debita invidetur portio paterne hereditatis. Pereunt itaque ad dolorem mihi, ad fructum illis. At querat quis ut quid eos occidere velint, cognoscatb P Omis quia ad presens ipsis mors eorum proficiet. Miseram me, que ad hos fructus fecunditatis sum reservata, ut infelicia eis porrigerem ubera, qui mihi cara nepotum auferrent pignora ! Ego, infantuli, vestre causa sum perditionis, que inconsideratis persuasionibus patrem vestrum objeci periculis mortis. Satis infelix mater fueram, avia volui esse sollicitior. Videns mihi etatem procedere, temptavi consulere post me nepotibus. Atque utinam consuluissem ! Sed nunc eos mihi quedamc quidem Aimoin eripit intolerabilis erumpna, quos magis magisque commendaverat natura et misericordia. Summe Deus, ne inter greges noxiorum deputes animas innocencium, nec eos seva infernorum crucient supplicia, sed mundo supernum iter carpentibus vestigio tranquilla eterne vite succedant habitacula ». His dictis, indignatione simul et compassione, vox est intercepta loquentis. Verum ubi spiritum resumpsit : « Et quid, ait, aliud restat ? Conditio mihi offertur, utrum malimd malum P eos tonderi, an gladio percuti. Sed utcumque se res habeat, nullatenus clericos fieri paciar »’3 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 18 : "Satius mihi enim est, si ad regnum non ereguntur, mortuos eos videre quam tonsus." ! Hec dixit, [f26] (26a) putans quod pietate flexi nature a tanto desisterent scelere. Quamvis enim nota ei esset Clotharii feritas, nunquam tamen credere potuit quod usque ad parricidium perseveraret. At ille longe ab ejus sentencia aberrans, arreptum seniorem natu puerume P Omis ad terram elisit, cultelloque latus perfodiens vita privavit.

Hic intereuntur filii Clodomiri.

‘Quod cernens juvenior, ad Childebertum se contulit et, suffusus lacrimis, specie miserabili patrui inherens vestigiis, orare veniam ac, ut animum sibi regis Clotharii conciliatum redderet, obsecrare. Motus ille miseratione fratrem deprecabatur ut nature contemplatione molliret iram, nepotique parceret, supra iram constituens jus nature. Promittebat etiam se pro hujus rei vicissitudine beneficium quod ipse vellet recompensare. Cui frater : « Dum tu, inquit, hujus facti minister existas, ut quidf ut qui R, P misereri te velle simulas ? Quin potius puerum a te expelle, aut pro eo morere ». Veritus Childebertus verba fratris, nec ejus valens, immo nolens, contraire voluntati, puerum a se reppulit. Quem Clotharius eo quo fratrem ejus interemit modo. Reliquus qui supererat e fratribus, vite potius ac saluti quam regno intentus, prompta fidissimorum sibi famulorum ope usus, fuga se exemit periculo. Ei nomen Clodoaldo, qui postea clericus factus presbyterque ordinatus, digne est conversatus ; et vite finem sortitus, Novigento villa territorii Pa (26b) risiace urbis sepultus, multis miraculorum signis celo se vivere declarat. Clotharius autem, nutriciis puerorum pari modog P Omis ; pariter Aimoin neci traditis, ascenso equo, ab eo recessit loco una cum suis. Tunc Chrothildis regina ablata nepotum corpuscula, condiens aromatibus, in basilica Sancti Petri fecit humare’4 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 18. ‘Theodericus autem Theodeberto filio suo despondit uxorem, vocabulo Wisegardam, filiam Waconis regis Langobardorum’5 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 20.

[13] Hic locus nos ammonet, intermissa paululum coepte rei serie, exordium nos hujus pandere gentis et preterita retro tempora extractando repetere, maxime cum preclara quedam gesta Francorum in historia contineantur Langobardorum.

Unde venerunt Langobardi.

‘Guinili igitur, qui et Langobardi, ab insula Germanie que Scadinavia dicitur egressi, Ibor ac Aione ducibus, regionem que Scoringa dicitur quasi habitaturi sunt ingressi’1 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, I, 7. ‘De qua propter victus penuriam exire compulsi, transierunt in Mauringa’2 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, I, 10-11. ‘Unde progressi [habitaverunt in Golanda, mortuisque ducibus, regem sibi] Agelmundum filium Aionis ducis statuerunt, qui triginta trium curricula annorum illis prefuit’3 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, I, 14. Cui “Lamissio, Lamissioni quoque Lethu. Post Lethu regnavit Hildehoc. Quo defuncto, quintus Gudehoc regnum suscepit”4 = Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, I, 18. Deinde post pugnam quam inter Odoacrem ac Pheletheum fuisse superiori commemoravimus libello, “profecti Langobardi de Golanda pervenerunt in Rugiland, que latine Rugorum patria dicitur”5 = Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, I, 19. Nam [f26v] (26va) land, lingua Germanorum, patria dicitur verbo Latinorum. ‘Exempto autem humanis rebus Gudehoc, successit ejus filius Claffo. Decedente quoque Claffone, Tatoa toto P avant corr regnum tenuit’5 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, I, 20. “Quo tempore Langobardi, relicta Rugorum patria, venerunt in campis patentibus qui sermone barbarico Fleth appellantur”6 = Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, I, 20, manseruntque ibi. ‘Quo dum demorantur, Rodulfus, rex Herulorum, foedus quod cum Tatone pepigerat irrumpens, eo quod compererat fratrem suum germanum a filia Tatonis nefandissime interemptum, bellum ei intulit’7 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, I, 20. Sed ipse cum suis a Langobardis superatus, vita pariter et regno est privatus. Tanta autem consternatio ac, ut verius dicam, mentium alienatio ejus invasit exercitum “ut virides segetes lini campos flumina crederent. Dumque brachia ac sib ac si P ; quasi Aimoin nataturi extenderent, a supervenientibus sine difficultate cedebantur hostibus”8 = Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, I, 20. ‘Irruit autem super Tatonem Wacho, filius fratris sui ; interfectoque eo, regnum ipse jam octavus super Langobardos tenuit’9 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, I, 21 (abrégé avec erreurs). Hujus filiam, ut predictum est, Theodericus filio suo Theodeberto despondit. Quam ille post mortem patris relinquens, Deutheriam, romani generis feminam, hac de causa duxit uxorem. ‘Dum Gothi, post mortem Clodovei, multa de his que ipse eis abstulerat pervasissent, Theodericus Theodebertum filium suum ad ea recuperanda direxit. Qui ad urbem Biterris accedens, legatos ad castrum Caprariam, ut sibi cives aperiant, dirigit’10 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 21. ‘Deu (26vb) theria vero, mulier nobilis et sapiens, cujus vir ad predictam urbem propter hostilem transierat incursum, Theodeberto mandavit quod veniens cum pace susciperetur. Quo adventante, illa ei obviam est progressa : cujus specie rex captus, suo eam conjunxit stratu’11 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 22.

[14] ‘In illis diebus, Theodericus Sigivaldum parentem suum occidens gladio, clam mandavit Theodeberto ut filium ejus, qui una cum eo ierat, interimeret. Sed ille, eo quod eum de sacro fonte levasset, ostensis paternis litteris, fugam suasit, donec post mortem patris ipso regnante ad eum reverteretur. Qui fugiens, apud Latium latuit. Post nuntiatur Theodeberto patrem graviter egrotare. Qui, postpositis ceteris rebus, eo tendit, Deutheria Arverno relicta’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 23.

Obiit Theodericus rex qui regnavit XXIV annis, cui successit Theodericus filius.

Theodericus autem, cum jam viginti quattuor annis regnum tenuisset, Theodeberto filio sedem sui reliquit regni . Qui, mansuetus cunctis atque modestus, justicie quoque fuit cultor2Lucanus, Phars., II, 389 : Justitie cultor, rigidi servator honesti. egregius. ‘Consurgentes vero Childebertus atque Clotharius, eum regno pellere conati sunt. Quos ille demulcens, regnum sagaciter recepit ; missoque nuntio, Deutheriam ab Arverno evocans, sibi eam in matrimonium copulavit’3 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 23. ‘Cernens Childebertus quod eum vi sibi subdere nequiret, amicicia sibi necti commodius duxit, accersitumque triplicibus ex omni suppellectili sua ornamentis donavit’4 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 24.[f27] (27a)

[15] ‘Guialdus autem Siguialdi filius, audiens Theodebertum loco patris regnare, ad eum rediit. Quem rex deosculans cunctas ei paternas restituit hereditates, data ei tercia ex omnibus que a patruo acceperat muneribus parte’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 24, p. 123, l. 10-12. ‘Verum Deutheria cernens filiam suam quam ex priori susceperat viro valde adultam, verita ne a rege concupisceretur, vehiculo impositam indomitisque bobus tractam, apud Viridunum de ponte in Mosam precipitari jussit’2 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 24, p. 123, l. 19 à p. 124, l.2. Erat porro Theodebertus rex egregie moratus. Agnoscens vero quod Deutheria suam, ut predictum est, interemisset filiam, repudiata ipsa, Wisegardam iterum sibi sociavit.

[16] Porro Belisarius, post inclitum quem de Wandalis, ut supradiximus, Constantinopolim egit triumphum, intimus amicorum Justiniani principis habebatur. ‘Et astipulante prioris societatis prerogativa, cum inter primos secretorum arbitros ipse primus accersiretur, multorum contra se invidorum excitavit corda. Qui dolentes uberiore illum pollere potencia sibique deputantes officere in quo ille proficeret, quasi salutis Cesaris solliciti, crebro ei denuntiabant ab insidiis Belisarii fore cavendum : quem nisi ipsi simulatione fidelioris consilii revocavissent, jamdudum Belisarii gladio interfectum Justinianum regnumque indigno heredi vacuefactum. His atque hujusmodi regiorum satellitum seu etiam primorum palatii sermonibus augustus (27b) per invidiam paulatim accendebatur. Et suspectusa suspectam habens Aimoin ; sousptancie P note marg. IVe-XVe s. Belisarii potentiam, patriciatus ei interdixit curam’1 : Fredegarius, Chronicae, III, 62 : MGH, p. 86, l. 17-23. Qui publicis expeditus actionibus, securam deliberans in reliquum agere vitam, privatas incolebat edes. Sed quia difficile est in prosperis invidia carere2cf J. Gruter, Florilegii magni seu Polyantheae, 1624, p. 929, Jambica., iterum zelus, iterum insimulatiob it. orta ins. Aimoin . Nam quia ultra quam privatis mos est sese agebat, ‘duodecim namque milibusc militibus P puerorum’3 : Fredegarius, Chronicae, III, 62 : MGH, p. 86, l. 24-25 vallatus quocumque eundumd eum dum P foret progrediebatur. ‘Fuere nonnulli qui vitam quoque ipsam ereptum ei ire vellent. Verum cum imperatoris mentem ad suam nequirent inflectere sententiam, nichilominus ipsum dignitate regia privare moliti sunt. Oportunamque nacti occasionem, procedentem ad circi spectaculum principem, privata detentum custodia, corona spoliant simulque veste purpurea. Deductumque ad medium theatri quendam Florianum in solio sedere faciunt regio. Justinianus autem, tali dehonestamento affectus, ad Belisarium misit qui dicerent : « Hec mandat Justinianus cesar quondam et augustus : immemor, inquit, injuriarum, mi Belisari, factus modernarum, ad memoriam, queso, reduc pristina beneficia et, si quide si quid R ; si quit P prevales, adjuva me ». Ad hec Belisarius ita respondit : « Si, ait, avita mihi suppeditaret potentia, ferrem poscenti suffragia. Nunc autem in cassum fundit preces, cum mei presentia consulares violaverit fasces. Verumptamen Christi domini mei parens precepto, non referens mala pro malo, auxilium illi laturus accingar ut potero ». Et simul [f27v] (27va) his dictis, ad conspectum properat novi principis, cunctis ut se sequerentur suis precipiens pueris. Et pro foribus theatri stans, conspexit eminus turbam se odientium cathedre imperatoris Floriani circumsistere. Conversus igitur ad eos qui secum erant : « En, inquit, fidissimi milites, adest omnibus votis expectata dies ad capessandam ultionem ex inimicis. Vallatus est tirannus caterva malignantium qui se ei sociaverunt, freti improbitate morum. Nec dubitandum pari eos debere perire interitu, quos equales reddidit malicie causa. Armate itaque dextras vindices et quod me videritis facere, vos quoque facite ». Post hec introgressus, dum veluti adoraturus genu flecteret, evaginato ense, falsi principis caput amputavit. Quod cernentes qui cum eo venerant, districtis gladiis, circumstantes fortiter ferire ceperunt. Turbati hii qui prius de permutatione dominationis sibi applaudebant, fuge potius quam defensionis auxilium quesierunt. Caput Floriani cum corona regni Belisarius sustulit, veniensque ad Justinianum taliter ei locutus est : « Emuli, inquit, mee tueque salutis seminarium discordie inter nos ideo quam maxime sevisse visi sunt, ut et me exortem honoris redderent, et te mei presentia destitutum contumeliis, uti nunc palam cernitur, afficerent. At tamen ego, his que adversariis suggerentibus contra me egisse cognosceris posthabitis, gratiam imperii lucisque rependo quam illi ereptum (27vb) ire voluerant. Recolensque priora erga me benefacta tua, hoc te nunc dignor munere ». His dictis, diadema regni ejus imposuit capiti’4 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, : MGH, I, p. 163, l. 24 et p. 164, l. 1-2. Justinianus, hoc modo imperio restitutus, sepefatum Belisarium iterato patricium ordinans, adversum Gothos, qui Italiam inhabitantes Romanos graviter armis premebant, dirigit.

[17] ‘His diebus beatissimus Benedictus pater, et prius in loco qui Sublacus dicitur, qui ab urbe Roma quadraginta milibus abest, et postea in castro Cassino quod Harum appellatur, et magne vite meritis et apostolicis virtutibus effulsit’1 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, I, 26. ‘Quo etiam tempore sanctissimus Agapitus romane sedis pontifex, ad regiam urbem profectus, Justinianum principem in Euthicis sectam dilapsum ad veram et catholicam reduxit fidem. Dampnatoque Anthimo patriarcha Constantinopolitano, non multo post idem papa apud eandem urbem diem obiit’2 : Liber Pontificalis, : MGH, p. 142 et 143. Cui successit in pontificatu Silverius. ‘Hic levatus est a tiranno Theodoto, qui apud Gothos regnum arripuerat, sine deliberatione decreti imperialis. Qui corruptus pecunia talem timorem induxit clero, ut qui non consentiret gladio puniretur’3 : Liber Pontificalis, LX, p. 290, l. 1-3. ‘Post menses duos nutu divino extinguitur Theodotus, et elevatus est rex Witigis’4 : Liber Pontificalis, LX, p. 290, l. 6. ‘Tunc veniens Belisarius patricius in partes Sicilie, audivit quod Gothi fecissent sibi regem et inde per Campaniam properavit Neapolim. Quam et obsidere cepit, quia cives Neapolitani noluerunt aperire ei. Qui pugnan[f28] (28a) do civitatem introivit et Gothos quoscumque obvios habuit neci tradidit’5 : Liber Pontificalis, LX, p. 290, l. 10-14, ‘factoque maximo bello contra Witigis’6 : Liber Pontificalis, LX, p. 290, l. 16, ‘ingressus urbem Romam et civitatem munivit’7 : Liber Pontificalis, LX, p. 290, l. 17 à p. 291, l. 1. ‘Tunc recolligens Witigis multitudinem Gothorum, uno anno ita obsedit urbem Romam’8 : Liber Pontificalis, LX, p. 291, l. 6-7, ‘ut nulli esset facultas egrediendi vel ingrediendi’9 : Liber Pontificalis, LX, p. 291, l. 6-7. ‘Verum intra civitatem, fame opprimente populum adeo ut aqua venundaretur pretio’10 : Liber Pontificalis, LX, p. 291, l. 8-9, ‘pugne tamen maxime fiebant a Belisario defendente Romanos vel civitatem adversum Gothos. Quos etiam Ravennam fugam petere postmodum compulit’11 : Liber Pontificalis, LX, p. 291, l. 12-13.

‘Tunc Vigilius diaconus qui apud Constantinopolim erat apocrisarius’12 : Liber Pontificalis, LX, p. 292, l. 1 animadvertit displicere augusto simul et auguste dampnationem Anthimi patriarche Constantinopolitani, et volens sibi apud dominos rerum parare gratiam, ‘persuasit auguste ut mitteret ad Silverium pontificem litteras hoc modo scriptas : « Aut ad nos, inquit, ne pigriteris venire, aut certe scriptis tuis revoca Anthimum in locum suum ». Quibus beatus Silverius perlectis ingemuit et in hec verba imperatrici rescripsit : « Licet hec causa finem temporali mee inferat vite, ego tamen, domina augusta, rem hanc numquam faciam ut revocem hominem in dampnata perfidia permanentem ». Hac de re indignata, augusta mittit Vigilium ad Belisarium, precipiens ut, inventa occasione, Silverium in exilium ageret Vigiliumque pontificem constitueret qui se revocaturum Anthimum repromiserat. Hujus (28b) precepti tenorem suscipiens Belisarius : « Ego, inquit, voluntati principum contraire non audensa audiens P , licet invitus, jussionem adimplebo; sed hujus machinator sceleris iram non effugiet judicis cuncta cernentis’13 : Liber Pontificalis, LX, p. 292, l. 1-13. ‘Subornatis itaque testibus qui dicerent dominum papam Gothis civitatem simulque patricium tradere voluisse’14 : Liber Pontificalis, LX, p. 292, l. 13-14, ‘jussus est presentare se ad audientiam in palatium principis. Et ingredientem cum solo Vigilio, Anthonina patricia sic alloquitur : « Dic, domine Silveri, quid fecimus ut nos tradereb tradedere P in manus Gothorum velles ? ». Adhuc ea loquente, ingressus Johanes, subdiaconus regionarius prime sedis, tulit pallium de collo ejus induitque veste monachica’15 : Liber Pontificalis, LX, p. 292, l. 17 à p. 293, l. 3. ‘Qui apud Pontiam insulam exilio relegatus’16 : Liber Pontificalis, LX, p. 293, l. 6, ‘inibi confessor vita decessit’17 : Liber Pontificalis, LX, p. 293, l. 7. ‘Vigilius vero in pontificali sede resedit. Iterato Belisarius, cum Witigisc Wigitis R, P rege Gothorum dimicans, exercitum ejus maxima cede labefactavit ipsumque captum Constantinopolim triumphans perduxit’18 : Liber Pontificalis, LXI, p. 296, l. 2-5.

[18] ‘Verum Childebertus rex Francorum, ascito in auxilium Theodeberto, Theoderici filio, nepote suo, adversus Clotharium fratrem suum pugnatum ire disposuit’1 : Liber Historiae Francorum, 25, p. 282, l. 14-16. Nuncius ad Chrotildem matrem supradictorum properat regum, que tunc Parisius morabatur, asserens utrosque germanos fratres in mutuam perniciem exercitus adunare multitudinem. ‘Quo comperto, mater filiorum, condolens nequitie, materni affectus prestricta necessitudine ad sepulchrum sancti Martini properat. Et lacri[f28v] (28va) marum effudens flumina, oratione fudit ad Dominum in hec verba : « O bone, inquit, Jesu, qui discordes elementorum cursus federe sancto consocias, tu fratres malo discordie temerantes jura nature in unitatem pacis redire concede. Nec mihi obsit quod tales genui vel etiam educavi qui ignorent fratres et affectus nesciant propinquorum. Interemerint patruos, jugulaverinta vigilaverint P nepotes ! Non tamen eo usque fore processuros existimavi ut quod nati sunt obliviscerentur. Tu modo, omnipotens Pater, qui nature auctor atque arbiter es, honestum inter germanos compone pactum, tu pertubatores pacis potentie tue virtute deterre’2 : Liber Historiae Francorum, 25, p. 282, l. 21-25. Has illas preces pro natorum salute fundentem audivit Omnipotens, celique a parte serena intonuit. ‘Nam Clotharius, periculum ratus adversum duorum potentum regum copias prelio decernere, confugium in Aurelianensi pago in loco qui Combros dicitur fecit, donec aut animus erga se fratrumb fratrum R ; fratrem P tranquillior aut sibi ad resistendum virtus numerosiore suorum manu, qui jamjamque affuturi credebantur, esset paratior. Major autem spes ejus in Christi Domini virtute consistebat’3 : Liber Historiae Francorum, 25, p. 282, l. 17-21, ‘cum ecce subito in loco quo adversarii castra fixerant matutino sub tempore audita sunt tonitrua mugire, imbres ruere, fulgura vero per procellas dejecta tentoria rupere equosque eorum in diversa egerunt. Porro militaris manus, solis contra violentiam imbrium contecta clipeis, misericordiam Domini efflagitatura, humi prosternitur utque moderatiori quam mereban (28vb) tur vindicte pena ferirentur exorant. Quodque ammirabilius est : in castris Clotharii nec spiritus flavit venti, nec pluvie cecidit gutta, nec ulla prorsus coruscationis apparuerunt signa. Tum demum qui venerant exterminatum legatos miserunt ad Clotharium, qui pacem peterent fedusque perpetuum inirent. Quod ille volens concessit et ex utriusque exercitus consensu utrimque discessum’4 : Liber Historiae Francorum, 25, p. 282, l. 25-27 et p. 283, l. 4-24. Ita precibus Deo devotissime mulieris matris videlicet sue ab imminenti piaculo simul et interitu fratres erepti, immane facinusc fecimus P quod mente conceperant explere permissi non sunt. Fuere plerique leti quibus placebat concordia germanitatis.

‘His diebus beatus Germanus, positus sopore, inspicit a quodam sene claves sibi porte parisiace porrigi, et interrogans quid hoc fieret, accepit responsum : ut salvas eas faceret. At post civitatis ejus episcopo nomine Eusebio decedente, dum precellentissimo regi Childeberto occurrisset, in ejus electione mox effectum illa vox celestis promeruit, et episcopatus sortitus est gradum dignitatisa Aimoin Omis ’5 : Venantius Fortunatus, Vita Germani episcopi Parisiensis, : MGH, Passiones vitaeque sanctorum aevi merovingici, t. VII, p. 380, l. 15-16 et p. 381, l. 1-13. =BNF lat. 12711 f. 28.

[19] ‘Childebertus autem rex, qui anterioribus, ut superius declaratum est, annis Hispaniam ingressus Toletum urbem ceperat, Clotharium fratrem suum cum quo foedus firmaverat sollicitavit in adjumentum sui, quo ejus fretus societate eandem provinciam sibi subacturus aggrederetur. Quo cum valido exercitus adventante supplemento, viribus conjunctis, Cesaraugustam usque accesserunt. Ad cujus urbis [f29] (29a) ingressu prohibiti, obsidionem adoriuntur’1 : Liber Historiae Francorum, 26, p. 283-284. Et resistentibus oppidanis, cum summa vi utrimque decertaretura decerneretur P , tandem Hispani ipsa obsidionis dispositione et Francorum feroci perterriti animositate, animos a prelio revocaverunt, ‘ac tota mentis intentione ad Christi misericordiam implorandam conversi, assumptis crucibus cum letania murum obambulantes circuire ceperunt. Quod reges cernentes, aliquod maleficium [eos]b R, P Omis exercere suspicati sunt. Captumque quendam ex rusticis sollicitius interrogant cujus religionis habitatores civitatis essent, aut quid urbem circumeundic circumeundo Aimoin precantationis agerent. Quibus ille : « Cives, ait, christiani sunt ; nunc ut sui misereatur Dominus exorant ». Cui reges : « Vade, inquiunt, dic episcopo urbis ut ad nos nichil hesitans veniat ». Quem advenientem Childebertus taliter alloquitur : « Christiane, inquit, religionis ac unius veri Dei vos agnoscentes esse cultoresd custores P , parcere vobis decrevimus si assensum nostre petitioni tu, qui antistitis hoc in loco fungeris officio, prebens, nobis sancti Vincentii reliquias contuleris ; qui, ut beatissimus Germanus Parisiace nostre videlicet urbis episcopus nobis sepissime retulit, in hac urbe, ut multorum sinceritas et signata veritatis verba testantur, eximius levita enituit ». Pontifex nil moratus, ejusdem incliti levite ac martyris stolam ideste idem R, P tunicam regibus offert. Quam illi condigno honore suscipientes, obsidionem juxta promissum (29b) solvunt. Et devastata omni provincia, cum spoliis et ingenti preda nativum repetunt solum’2 : Liber Historiae Francorum, 26, p. 284.

[20] ‘Post Amalricum autem, Theodorusa Theodus Aimoin Hispanias tenuit. Quo interfecto Theodegilus successit. Hic dum inter cenandum alacritate ultra solitum utitur, extinctis cereis, a suis occiditur et Agila regnum arripuit. Gothi vero jam olim vicium hoc in consuetudinem verterunt, ut, dum eis rex proprius displicuerit, a suis interimatur’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, II, 30, p. 126 : Fredegarius, Chronicae, III, 42, p. 105. ‘Verum Childebertus acceptam beati Vincentii stolam Parisius defert ; edificatamque solotenus, secundum beatissimi Germani dispositionem, basilicam, nomini ejusdem sancti levite ac martyris dedicari fecit’2 : Liber Historiae Francorum, 26, p. 284.b Vide in Cronicis Sancti Germani ista : quamecclesiam, quomodo et quo instinctu etc, atque qui preesset inibi Deo famulantibus P en marge, main XVe s. c Observa quod ubicumque in hujus operis marginibus legis : Vide Chronica Sancti Germani, indicat hic aliqua praetermissa quae predictum monasterium spectabant. Ea autem habentur in Aimoino, alias Annonio, impresso a Joanne Parvo et Badio typographis P de la main de Du Breul ‘In qua non minimam vasorum partem, que eum a Toleto absportasse supra memoravimus, cum capsis evangeliorum cruces quoque mirifici operis aliaque devotus excellentissima contulit munera’3 : Liber Historiae Francorum, 23, p. 279. Nunc igitur ad ordinem revertamur hystorie.

[21] ‘Childeberto itaque cum fratre Clothario Hispanie partes aggrediente, Theodebertus, Theoderici filius memoratorum nepos regum, Italiam cum maximo suorum equitatu contendit, eamque ab Alpibus usque ad maritimorum confinia locorum pervagatus, tributariam effecit. Et ad propria reditum maturans, Bucellenum ducem ad pervadendam Siciliam et reliqua Italie finitima reliquit. Qui Tirreno mari transfretato, Siciliam maxima ex parte subegit, castraque vel urbes Italie pervadens ; ex subjugatarum [f29v] (29va) preda nationum exennia Theodeberto mittebat regi’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, II, 32 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, II, 2, p. 72-73.

[22] ‘Hujus principis temporibus a Cinomannica urbe legati ad castrum Cassinum profecti, beatissimum patrem Benedictum post heremiticam, ut premisimus, vitam in illo sancto degentema degente R, P cenobio, omnigena poposcerunt prece, ut fratres in monastica probatos conversatione ad occidentales diriget partes ; a quibus leni jugo regule illis ab ipso tradite gallicana subderetur cervicositas. Qui gratulantiab gratanti Aimoin animo, ‘dilectum suum discipulum Maurum ad has nostras direxit partes’1 : Odo Cluniacensis, Serm., II, p. 727,(2, A) ; ‘Ieique sanctissimum sui obitus predixit inminere diem’2 : Gregorius Magnus, Vita S. Benedicti, XXXVII, p. 202 (A), evidentissime designans eo sua sacratissima transferenda fore membra, quo caritatis vinculo sibi unicum mittebat alumpnum’3 : Faustus, Vita S. Mauri, III, 16 (Acta SS, p. 324). ‘Inclitus ergo Domini levita Maurus iter ad Gallias agens, dum in pagum devenisset Autissiodorensem, die qua dominice cene ex more in terris celebraturc celebrabatur Aimoin sacra sollempnitas, ad monasterium sancti Romani, nutricii quondam Patris Benedicti, divertit. Cujus gratuita collocutione laborem longinqui allevans itineris, ei in proximo esse denuntiavit diem quo beatus Pater celestemd celibem R, P gaudens scanderet ad patriam. Et ecce nocte illa que sanctum precedebat diem sabbati quo vigilia resurrectionis colitur Christi, scilicet XII kalendas aprilis subito raptus in spiritu, “vidit viam palliis stratam ac innumeris choruscam lampadibus ab ejus cella ad celum usque pertendere”4 = Gregorius Magnus, Vita S. Benedicti, XXXVII, p. 202 (B) ; quodque eo tramite dilectus Domino celum Bene (29vb) dictus scanderet, angelum sibi dicentem audivit. Et ad se reversus, lacrimas votive indices visionis effundens, que sibi revelata fuerant sancto Romano aperuit ac participem celestis eum faciens gaudii, sanctum cum eo exultans celebravit Pascha’5 : Faustus, Vita S. Mauri, V, 30, 31, 32 (Acta SS, p. 326-327). Gloriosus etenim in sanctis Deus, assidue sibi placitos mirificans famulos, huic egregio Patri excellentius ceteris jure prebuit iter ad se perveniendi, qui, in convalle positus lacrimarum, ascensiones virtutum in corde disposuerat suo, scalam Jacob, per quam ascendentes angeli monstrati sunt, suis proponens sectanda sequacibus. In cujus autem, ut pace omnium loquar sanctorum, non dicam martyris, verum apostoli transitu, tam innumerise tam innumeris tamque Aimoin ; tamen innumeris P divini fulgoris splendens apparuit via luminaribus vestibusque ornata nuptialibus. Neque enim in eo calle textile credendum est apparuisse pallium, quo eterne incorruptionis migrabatur ad regnum. Nil porro mirandum hunc divine latorem legis hanc in assumptione spiritus meruissef promeruisse Aimoin gloriam, qui corruptibilis adhuc amictusg circumamictus Aimoin tegmine carnis tantis effulsit miraculorum signis, ut nisi vir toto venerabilis orbe, “papa videlicet Gregorius, ejus esset vite relatorh relatorum P ”6 = Odo Cluniacensis, Serm., III, p. 723 (2, C) simulque assertor eximius, profecto ab infidelibus tam mirandis derogaretur actibus. Verum, ut preteream quod adhuc puerulus heremum petiit intrepidus, quod, ut quidam propter ipsum ait sapiens, “nec Martinus, toto nominatus orbe, fecisse dinoscitur ”7 = Odo Cluniacensis, Serm., III, p. 727 (1, B), illud certe non obmittendum ; quia post multiplicia caris[f30] (30a) matum dona abi ob P omnipotente sibi concessa, tribus ammirandis nec seculo antea cognitis resplenduit miraculis. In eo namque quod solo intuitu ligati solute vincula rustici ; quodque sub momento, quasi sub solis radio, universus ante conspectum ejus collectus est mundus, sive quod strata palliis ac innumeris chorusca lampadibus via ad polorum subvectus est alta, neminem illi puto conferendum sanctorum. Magna porro nobis, si dissimulare nolumus, indicta probitatis est necessitas, quibus donatum est tantum ac talem inpresentiarum habere patronum, ut ab illius nunquam pro posse magisterio discedentes, que audivimus ab illo et mentis oculis vidimus in illo sectemur ; aderit pro certo nobis, utque quondam corporales rustici nexus, sic nostrorum solvet ligamina peccaminum, et quorum in contemplatione totius orbis creditur elegisse domicilia, eorum, si devotej sede note P illi adhereant animas, sua sequentes vestigia, cum magno divini luminis splendore in eterna deducet habitacula. ‘Hujus sane Patris vitam, ut predictum est, beatus scripsit papa Gregorius, cujus flores eloquii in sancta universali ecclesia velud aurum refulge[n]t’8 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, I, 26, p. 64 : Odo Cluniacensis, Serm., III, p. 727 (1, D). Sed et Odo venerabilis abbas hujus Floriacensis monasterii in quo sepe nominandus corpore requiescit Pater Benedictus, ipsius memoriam in quodam sermone mirificis extollit laudibus. Nos vero pro amore tanti patroni nostri his prelibatis, ad hystoriam recurramus.

[23] ‘Belisarius igitur qui jam secundo ad Affricam transiens Vulcharicha Vintharith Aimoin ; Vultarith R (30b) Wandalorum regem rebellionis insimulatum sub dolo pacis interemerat, residuosque Wandalorum rei publice jugo substraverat’1 : Liber Pontificalis, LXI, 162, t. I, p. 260, audito quod Franci Italiam infestarent, Romam redire maturato contendit. Et civitati appropinquans, cum magna omnium utriusque sexus leticia susceptus, ‘obtulit beato Petro per manus pape Vigilii auream crucem centum librarum pretiosissimis gemmis exornatam, in qua suasb sua P descripserat victorias’2 : Liber Pontificalis, LXI, 162, t. I, p. 260. Indeque ad bellum retractus Francorum, dum paucitatem gentis contempnit virtutemque ignorat, paucis et ipse assumptis, pugnam non dubitavit committere. Sed Romanis pro salute et libertate, Francis pro adipiscenda gloria certamen erat. Et quia eo se gloriosiorem sperabant reportare triumphum, si totius orbis victores Romanos vicissent, mori potius quam loco cedere elegerant. Inito itaque prelio, dum neutra acies alteri cederet, tandem Romani salutem, pro qua aliquamdiu substiterant, deperire sibi intelligentes, dum fortissimos quosque suorum bello oppetere cernerent, paulatim se certamini subtrahere ceperunt. Ita vir strenuissimus Belisarius a suis desertus, ab hostibus circumventusc circumvenientus P , nequiquam fortiter faciens, extinctus est. Et qui multarum sub triumpho gentium captivos adduxerat reges, a duce non dicam imperatoris aut regis, verum tetrarche Francorum victus, vita cum nominis sui privatus est gloria.

[24] ‘Erat tunc temporis beatus Gregorius Lingonice urbis presul summus. Sed quia hujus pontificis meminimus, [f30v] (30va) dignum est ut situm Divionensis castri, ubi maxime morabatur, pandamus. Est denique illud castrum in campi planicie, muris firmissimis circumdatum, turribus triginta tribus honestatum, terras habens fertiles, per quas a meridie Oscarusa Osearus P haud procul a muro fluit, piscibus dives. Ab aquilone alter fluvius per portam ingreditur, ac sub ponte decurrens perque aliam portam egrediens, molendinos summa vertit velocitate. Murus ad viginti pedes quadris edificatus lapidibus, desuper minores superpositos habens lapides, in altitudinem pedibus XXXta, in latitudinem XVcim porrigitur. Porte ibi quatuor, a quatuor plagis celi. Quod cum tante sit magnitudinis, cur urbis caruerit vocabulo, mirum habetur. Hoc quidem ab Aureliano imperatore constructum antiquitas asseruit’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 19, p. 120.

[25] ‘Interea bone memorie regina Chrotildis uxor Chlodovei quondam magni regis, piis dum advixit intenta operibus, apud urbem posita Turonicam, migravit ad Dominum, plena dierum. Cujus corpus a filiis ipsius Childeberto ac Chlotario regibus cum magno psallentium choro exinde sublatum, Parisiusque delatum, in secretarioa sacraria Aimoin basilice Sancti Petri juxta latus viri sui est sepultum. In eadem etiam orationis domo beata Genovefa humata quiescit’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 1, p. 135 : Fredegarius, Chronicae, III, 46, p. 106.

Tunc temporis beatissimus Germanus Theodeberto Austrasiorum regi pro villis Augustidunensis ecclesie Cabillone occurrit. Memorque sancti Simphoriani, (30vb) in ingressu palatii ita spiritu Dei in se redundante pie locutus est, ut ante rex annueret, quam verba petitor explicaret. Cui et ore prophetico, finem dixit de transitu.

Obiit Theodebertus rex Austrasorium qui regnavit XIII annis, cui successit Theodebaldus.

Nam paucis interim diebus dum Remis remearet rex, ‘extrema forte febre valida vexatus, defecit anno regni sui XIII^mo ’2 : Fredegarius, Chronicae, III, 45, p. 106, quasi sancti viri sermo dictus fuisset ab angelo. Hic exorante ‘Desiderato Viridunensi episcopo, civibus ejusdem urbis octo milia solidorum qui annuatim exinde ejus inferebantur thesauris, largissima benignitate, ad restaurationem concessit civitatis’3 : Fredegarius, Chronicae, III, 45, p. 106. Fuit idem rex egregie moratus eloquioque affabilis. Qui beatissimum Maurum in quadam parte regni ipsius, in Andegavensi videlicet pago, monasterium construentem, quod Glannafolium antiquitus dictum est, mirifice coluit, prediaque ingentia cum aliis regie munificentie donis per semetipsum ad eundem accedendo locum benignissime contribuit. Successitque ei Theodebaldus filius ejus, vir quidem Deo deditus et servos ejus unice diligens, sed in suos crudelis. ‘Cujus tempore stella exadverso veniens in lunam ingressa est. Tunc quoque uve in arbore, que sambuccus dicitur, nate sunt ; et flores ipsarum arborum, que nigra proferre solent grana, botros protulerunt’4 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 9, p. 141 : Fredegarius, Chronicae, 49, p. 106. “Gravis eo tempore ac solito asperior hiemps facta est, ita ut torrentes congelati pervium super se populis iter preberent. Aves quoque rigore astricte vel fame, absque ullo hominum dolo, inmerse nivibus capiebantur”5 = Gregorius Turonensis, Historiae, III, 37, p. 132. [f31] (31a) ‘Hic accepit uxorem filiam Watonis regis Langobardorum, Walderadam nomine, sue sororem noverce’6 : Fredegarius, Chronicae, III, 49. ‘Qui cum per octo annorum curricula strenue susceptum gubernasset regnum, vita decedens, principatum gentis quam regebat cum thesauris Clothario dereliquid habendum’7 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 9, p. 141.b Obiit Thodebaldus rex qui regnavit septem annis P en manchette

‘Huic vero Clothario fuerunt virilis sexus filii ex diversis conjugibus orti numero septem et una femina, scilicetc De Ingunde quidem Aimoin Guntharius, Childebertus, Cherebertus, Guntrannus, Sigebertus et Clotsinda filia. De Caragunde vero, sorore Ingundis, habuit Chilpericum. Amore denique Ingundis ductus, Charagundem ejus germanam sibi in matrimonium copulaverat. De Gunsinde autem genuit Chramnum’8 : Liber Historiae Francorum, 27, p. 285-286 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 3, p. 136.

[26] ‘Tunc temporis, Franci Parthenium in palatio regis Theodeberti quondam potentem, qui eos tributi onere valde presserat, immensis persequebantur odiis. Qui cum se cerneret non posse evadere, duos rogat episcopos ut se Treveris deducant sevientisque populi seditionem sua predicatione sedent. Quo dum una cum eo eunt, una noctium cepit predictus vir dormiens voces emittere dicens : « Heu, heu, succurrite, qui adestis ». Expergefacti circumjacentes, rogant quid esset. Respondit ille vidisse se Ausanium amicum quondam suum ac Papianillam uxorem propriam, quos olim zelo ductus occiderat, vocantes se ac vi compellentes et dicentes : « Veni ut ante Deum de injus (31b) ta nece nostra nobiscum contendas ». Tandem venitur Treveris, et episcopi turbatum populum sua volebant linire oratione. Cum nequirent, Parthenium in ecclesia ductum uni arche immiserunt, sternentes desuper vela ecclesie. Cumque populus scrutata basilica recederet, frendens quod non inveniretur, unus e turba exclamat : « En, inquiens, archa, ubi non est quesitus noster adversarius ». Statimque via St. e Aimoin reserata archa extrahitur ac lapidibus ad columpnam ligatus perimitur. Fuit vero in sumendis cibis avidus ; sed que sumebat hausto aloe statim egerebat ut alia citius sumere posset. Strepitum quoque ventris in publico sine ulla emittebat verecundia’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 36, p. 131.

[27] ‘Proposuit autem Clotharius edictum ut cuncte ecclesie Galliarum fisco terciam partem solverent fructuum. Quo resistente Injurioso pontifice, in ipso exordio temptamentorum cassatum est’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 2, p. 136 (assez loin).

‘Post hec idem rex in Saxones rectum iter direxit, qui assiduis excursionibus Francorum devastabant fines. Quibus super Wiseram fluvium bello subactis, Toringos quoque, eo quod Saxonibus auxilium tulissent, depopulatus est’2 : Liber Historiae Francorum, 27, p. 286. ‘Denuo Saxonibus rebellare parantibus, Clotharius adversus eos exercitum movet. Verum Saxones, superioris belli plaga humiliati, per legatos commissorum postulantes indulgentiam, de cetero emendationem pollicentur suarumque rerum omnium partem mediam, exceptis conjugibus ac liberis, loco offerunt pignoris ; quod Franci, despectui habentes, prelium adoriundum putarunt. Coacti Saxones ma[f31v] (31va) num conserere, tanta in Francos strage bachati sunt, ut vix pauci Clothario regi superessent ad fuge potius societatem quam ad preliandi subsidium’3 : Fredegarius, Chronicae, III, 51.

[28] ‘Erat preterea Clothario filius nomine Chramnus, corpore quidem elegans, mente levis, dolis nulli versutorum secundus. Huic animus inquietus, prompta audacia ; cui pater vices suas per Aquitanniam commiserat. Ast illius effera vis animi, eum ut regem agere non sinebat. Tirannica denique adactus crudelitate, res aliorum rapinis diripiebat. Quapropter pater eum legatione directa ad se evocare curavit, ut insolentiam quam tumebat modesta increpatione redargueret. Ille mandatis patris posthabitis, Parisius ad Childebertum summo studio contendit, ea propositi intentione ut ad genitorem nunquam rediret. Abducere vero amicos regios parentesquea Aimoin Omis ; parentes P festinabat et precipue Childebertum, patris germanum, quem etiam in tantum ab eo alienum effecerat, ut fratris vitam appeteret, Chramno tactis sanctorum pignoribus sponte promittente quod patris perpetuus existeret hostis’1 : Liber Historiae Francorum, 28, p. 286-287. Perpetratumque foret facinus magnum ac memorabile fratre in mortem fratris conspirante, si Deus non impedisset et Childebertus matura morte nonb cum P oppetiisset. Composito namque cum Childeberto federe, Aquitaniam iterum repetit omnia per que primum ierat subacturus. ‘Post quem pater, saxonica occupatus expeditione, ire non valens, Charibertum ac Guntrannum filios cum exercitu dirigit. Quem illi per Arvinnicum secuti ter (31vb) ritorium, in Lemovico jam eo assecuto castra super Montem nigrum constituerunt miseruntque ad eum ut quae pervaserat redderet, quod dum ille se facere sponderet nec tamen faceret, ipsi contra eum pugnaturi aciem direxerunt. Quibus cum ille haud segnius obviam iret, orta tempestate, ab hoc sunt repressi facinore’2 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 16, p. 148-149.

‘Post hec Chramnus per subintroductas personas fratribus insinuari facit patrem bello oppetiisse saxonico. Illi pro vero dictum arbitrati Burgundiam citato reperiunt calle. His abeuntibus Chramnus, post eos iter dirigens, capta Cabilonensi urbe, ad castrum properat Divionense, ubi quidam clericorum, curiosi quid Chramno accideret, super altare tres posuerunt codices : id est Prophetarum, epistularum Apostoli ac Evangeliorum. Oratione ergo ad Deum facta, aperto Prophetarum libro, hunc primum reperere versiculum : Auferam maceriam ejus et erit in desolationem, pro eo quod debuit facere uvam, fecit vero labruscam3Is., 5, 5. Reserato etiam Apostoli codice, hoc invenerunt : Cum dixerint : pax et securitas, tunc repentinus eis veniet interitus41 Thes., 5, 3. Dominus autem in Evangelio : Qui non audit, ait, verba mea assimilabitur viro stulto qui edificavit domum suam super harenam5Mat., VII, 26 et cetera’6 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 16, p.149-150. Et hec quidem de Chramno ostensa sunt.

[29] ‘Childebertus vero estimans fratrem a Saxonibus interfectum, Remis accedens, cuncta incendiis ac rapinis vastavit’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 17, p. 150. ‘Tunc due locustarum acies per Arvernum ac Lemovicum in campum [f32] (32a) transirea transiere Aimoin romaniacum. Ubi commisso inter se prelio, magnum reliquere acervum locustarum interfectarum’2 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 20, p. 153, l. 3-6 ; cepta Chramni celeri destituuntur obitu Childeberti.

Obiit Childebertus rex qui regnavit XLIX annis.

‘Nam idem rex post diutinam regni functionem, febre vexatus, moritur ac Parisius in ecclesia sancti Vincentii, quam ipse fabricarat, a beatissimo Germano honorifice viroa P Omis sepelitur. Ejus regnum vel thesauri ad Clotharium redierunt’3 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 20, p. 152, l. 8-11.

‘Igitur defuncto gloriosissimo rege Childeberto XL^o IX^o postquam regnare ceperat anno, nondum quidem dedicata vel consecrata sancti Vincentii, quam fabricaverat, ecclesia, gloriosus Clotharius rex, non dignum ducens hoc fore procrastinandum, conferens cum beatissimo Germano unaque cum Ultrogotha regina, prefati incliti Childeberti uxore, necnon etiam cum Chroberga et Chrotsinda, ejus affinibus, quatinus ipsa cum digno honore consecraretur a beatissimo Germano, et ut in die dedicationis ex rebus propriis ipsi ecclesie dotem honorifice conferrent. Quod et fecerunt et scripto suo corroboraveruntb Nota in Cronicis sancti Germani verbum de Childeberto. BNF lat. 12711 f. 32 en marge, main XVe s. ’4 : Liber Historiae Francorum, 28, p. 287 : Addition = BNF lat. 12711, f. 32. b P Omis

[30] Nunc igitur ad ordinem redeamus hystorie.a P Omis ‘Destitutum se Chramnus tanto parricidalis flagicii consorte animadvertens, ad Conabera Conabum Aimoin Britonum principem confugit recidivaque reparare bella temptabat. Cui nobilitas conjugis odiorum suppeditabat materiam, quod premineret prosapie claritudine. Ei nomen Calte, Willecario genita, Aquitanie duce. Qui videlicet Willecarius, minis Clotharii territus, quibus (32b) Chramnus fuisseb Chramnus fuisse P ; Chramno favisse Aimoin arguebatur, tutelam basilice sancti Martini expetiit, quam pridem et Austrapius alter dux expetierat. Persecutoribus querentibus eum exinde avellere nec valentibus, admotis ignibus pariter cum ipsa orationis domo flammis est crematus. Quam Clotharius, sollerti industria, venustiori donavit gratia, stagnoque ejus operuit tecta. Non dissimulandas autem filii arbitratus injurias, cum quanta potuit suorum manu Britanniam est ingressus. Occurrit autem ei Chramnus cum Conaberc Conabo Aimoin Britonum rege, barbararum gentium agmen ductante. Ubi ad certamen ventum est, temptato utrimque agmine, ubi neque Chramnus pecunia conductos desciscered dessicere R, P a fide vidit Britannos, neque Clotharius filium erga se suscepta deposuisse odia, suosque ad belli paratos certamina armis decernendum estimaverunt. Tunc Clotharius, in incerto belli positus, lacrimis suffususe fuffusus P ora, Christum exorat in hec verba : « Christe, inquid, Deus qui oculta hominum agnoscis solus, precibus nunc adesto meis, justi exercens examen judicis. Etenim quod nulli justo maxime tibi omnium cognitori rerum, veniabilis Chramni nequitia possit videri satis certus sum, ideo quod naturalis oblitus gratiam pietatis hostili animo contra vitam insurrexit patris. Et quod fraude machinatus occulte nequivitf nequiunt P efficere, id nunc palam illato bello contendit explere. Dumque unius decrepiti senis accelerare querit exitium, non dubitavit morti exponere tantarum innumerositatem gentium. Et certe regnan[f32v] (32va) di spem dederamg dederant R ; P a. corr. , cum vivens tuende ei Aquitanie sollicitudinem mandaveram. Sed morantem non passus est, nec expectavit regnum nisi parricidio adipisceretur. Respice ergo, Domine, de celo et judica juste ; illudque judicium exerceh exere P quod contra Absalon patrii patrem R, P David quondam infestissimum exercuisti. Non egoj Nonne P quidem David, sed tamen fide non degener. Credidit ille mundi Redemptorem venturum ; credo et ego venisse equique arbitrum seculi judicem futurum. » His intentum precibus audivit omnipotens Deus. Nam superior bello factus, Britannos usque ad refugia navium quas ad hos usus paraverant, ut, si adversa bellorum forent, eo se conferrent, persecutus, maximam ex eis stragem dedit. Chramnus quoque ipse, dum filias pariterque uxorem captivitati subducere gestit, ab exercitu captus patrique presentatus, jussuque ejus in cujusdam pauperculek parpercule R ; particule P casa super scannum extensus, orarioque sugillatus, ibidem cum conjuge ac filiabus igni est concrematus’1 : Liber Historiae Francorum, 28, p. 287-288 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 20, p. 153-154. Hoc modo juste exsolvit penas ultionis insidiator patris, quem differri non oportebat. Condempnatus est sequestra pietate judicio patris, qui se omni evacuerat pietate. Periit quidem non obtando patribus officio, sed non dissimulando. Cui eniml ille Aimoin parceret qui saluti paterne quantum in se fuit non pepercit ? Hunc itaque improbitatis sue finem invenit.

[31] Clothario autem Francorum tenente principatum, ‘Longobardorum genti Aldoin preerat, qui non multo post tem (32vb) pore Longobardos in Pannoniama add. marg. sup. XVe s. : Modo dicitur Sclavonia P deduxit’1 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, I, 22 (assez loin). ‘Gothis quoque, qui Italiam incolebant post Witigis, Batula qui et Totila dictus est prefuit’2 : Liber Pontificalis, LXI, p. 298, l. 12-14 (assez loin). Qui ad beatissimum veniens patrem Benedictum, cujus supra meminimus, ab eo et arguendo commonitus et commonendo a sue crudelitatis immanitate est emolitus. Cui idem vir Domini quod mare transiturus, Romam ingressurus, novem annis regnaturus, decimo esset moriturus predixit.

[32] ‘Vigilius etiam sancte romane presul ecclesie qui, eo quo commemoravimus modo, in locum sanctissimi subrogatus fuerat Silverii, legationem suscepit Theodore auguste in hunc se habentem modum : « Veni et adimple nobis que prona voluntate promisisti de patre nostro Anthimo, et revoca eum in pristini gradus honorem ». Ad hec rescripsit Vigilius : « Absit, dicens, hoc a me, domina augusta. Prius locutus sum male et insipienter ; nunc autem nullo modo tibi consentio ut revocem hominem hereticum et anathematizatum » ’1 : Liber Pontificalis, LXI, p. 296, l. 15-19. ‘Quo audito augusta, misit Anthimum scribonem cum valida militum manu Romam, precipiens ei ac dicens : « Vigilium, inquid, romanum Pontificem, nostris sanctionibus rebellem, decernimus ut navi impositum ad nostrum deduci debeas conspectum, nec cujuslibet basilica sanctorum defensionis ei sit adjumentum, excepta ecclesia Principis Apostolorum ». Anthimus Romam profectus memoratum papam dum missarum sollempnia in oratorio sancte Cecilie X kalendas decembris celebraret (erat quippe dies[f33] (33a) festus ipsius sacre virginis), munera populo erogantem tenuit, navique imposuit, ut Constantinopolim deduceret. Quem populus romanus proficiscentem usque ad navim prosecutus, postulabat ut benedictionem illis daret. Qua tradita, mota est navis. Non defuere tamen quos injusta expulsio Silverii in odium ipsius excitaret. Hii lapides post illum, vel quelibet telorum genera sors obtulerat, jacientes, in hunc modum ei conviciabantur : « Fames tua tecum, [mortalitas tua tecum]a P Omis , mala intulisti Romanis, mala repperias quo vadis ». Aliqui sane ex fautoribus ipsius commitatui ejus adheserunt. Qui per Siciliam iter faciens in civitate Cathinensi quosdam ad sacros promovitb promonuit P ordines, quibus tuende romane ecclesie delegavit curam. Ipse navigio Constantinopolim usque devectus, ab imperatore et clero urbis honorifice susceptus, per biennium inibi est detentus. Imperatorec imperatorem R av. corr. ; imperatore R apr. corr. ; imperator P communionem Anthimi ab eo exigente cautionemque manus ejus qua id se facturum spoponderat, ostendente, ad hoc usque altercatio processit, ut diceret papa Vigilius : « Ego quidem ad clementissimos rei publice moderatores Justinianum eique conjunctam estimavi me venisse Theodoram, sed Diocletiano ac Eleutheria moribus repperi crudeliores. Verum quia Christus me vobis pro commissis adjudicavit peccatis, patiar quicquid est [miserrimum, dum vos jusseritis quidquid est]d R, P Omis immanissimum. Haud enim rependitur meritis meis congrua vicissitudo, dum majora (33b) his mea mereantur facinora. Matura ultio flagitii subest, et digno convenior expulsionis Silverii pretio. Necque porro Dei oculum tam impii machinator sceleris preterire poteram ». Et quidame quidem P familiarium [principis]f P, R Omis prope adstans, alapam in faciem pontificis dedit dicens : « Homicida, nescis cui loqueris ? An putas ignorare nos, dedisse te alapam notario tuo, qui et continuo cecidit exanimis, et filium vidue Hastarium, cui neptem tuam dederas Vigiliam, jussu tuo fustibus usque ad suppremum labefactum exitium, papamque Silverium factione tua exiliatum » ? Quo ille audito pertimuit, solig solique Aimoin Deo spem suam committens, in basilica Sancte Eufemie confugit, tenuitque columpnam altaris. A qua avulsus fune [in]h R, P Omis colla ligatus, per totam circumduci urbem jubetur, atque ad vesperam ergastulo claudi, ubi modicum quid panis et aque ei cotidie tribuebatur’2 : Liber Pontificalis, p. 297, l. 5-9 (assez loin), p. 298. ‘Postmodum suggerente Narsete Romanarum partium duce, vinculis ab imperatore levatus ac simul cum clero suo Romam redire permissus, ubi Siracusas attigit, calculi languore fatigatus defecit. Cujus corpus Romam delatum ac ad sanctum Marcellum via Salaria est humatum, succedente ei Pelagio in pontificatum’3 : Liber Pontificalis, p. 299 (très résumé).

‘Totila quoque rex Gothorum, depredata Sicilia regressus, Romam obsidione cinxit. Cujus cives tantam tunc famis penuriam passi sunt, ut cibi inopia coacti, natorum suorum carnes edere vellent. Fessis diutina pugna simulque inedia [f33v] (33va) Romanis, nec valentibus menia tueri, Totila a parte Host[i]ensia Hostiensi R, P urbem irrupit, qui parcere potius Romanis quam eos perdere malens, per totam noctem qua victor urbem intravit, quosdam suorum buccinis clangere jubet ut cives se a Gothorum gladiis aut ecclesiis tuerentur aut quibuscumque modis occulerent. Habitavitque aliquantum temporis cum Romanis, plus paterna pietate circa eos usus quam tirannica crudelitate. Hanc illi ut concedatur animi benignitatem, qui nimie antea crudelitatis exstiterat, beati patris Benedicti, quem olim ut predictum est audierat, monitio contulit.

Aliqui sane ex senatoribus, Romani quondam gloria nominis, tunc autem misere reliquie deserte civitatis, Constantinopolim Justinianum principem adierunt supplices, adversum Gothos auxilia poscentes. Turbatus gravi nuntio Cesar, rebus in Hesperiab Hesperiam P minus prospere gestis, Narsetem eunucum, cubicular[i]um vero suum, expertum belli virum, omni militiec Sicilie et his R, P que in Italia erant prefecit. Ille propere, neque enim differendi tempus dabatur, cum lecta pube, transmisso Mediterraneo freto, Latium contendit, et junctis sibi Langobardorum auxiliis, cum Gothis prelio conflixit. Totilaque rege interfecto Italiam ab eorum dominatione eripuit.’1 : Liber Pontificalis, p. 298, l. 1-18 et p. 299, l. 1-2 (très développé) : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, II, 1, p. 84

[34] ‘Buccelleno etiam duci Narses bellum intulit, quem Theodebertus rex Francorum ut supra memoravimus cum Italiam introisset, reversus ad Gallias, cum Amingo alio duce ad eam subi (33vb) ciendam reliquerat. Qui Buccellenus, interempto Belisario, dum pene totam Italiam direptionibus vastaret et regibus Francorum de manubiis subjectorum hostium munera copiosa conferret, in Campania hiematurus, in loco cui Tannetum nomen est, dissinterie morbo laborans, bello gravi a Narsete superatus extinctus est. Amingus vero dum Vindin Gothorum comiti, contra Narsetem rebellare paranti, auxilio esse non dubitaret, utrique Narsetis virtute vincuntur. Vindin captus Constantinopolim exiliatur. Amingus qui ei auxilio esse voluerat, Narsetis gladio perimitur. Tertius quoque Francorum dux nomine Leutharius Buccelleni germanus, dum multa onustus preda repedare festinat ad propria, inter Veronam ac Tridentum juxta lacum Benacum propria morte defunctus est. Habuit nichilominus Narses certamen adversus Sisuvald Brentorum regem qui adhuc de Herulorum stirpe remanserat quos secum in Italiam veniens Odoacer adduxerat. Solus quippe Sisuvald de Herulorum gente restiterat. Huic Narses fideliter sibi primum adherenti multa beneficia contulit. Sed novissime superbe rebellem et regnum dilatare suum per Italiam cupientem, bello superior cepit celsaque de trabe suspendit. Hic Narses prius quidem cartularius fuit, deinde propter virtutum merita patriciatus honorem promeruit. Erat vero vir piissimus, religione catholicus, in pauperes munificus, in recuperandis sanctorum basilicis satis studiosus, vigiliis et [f34] (34a) orationibus adeo intentus ut magis precibus Deo profusis quam armis victor foret bellicis’1 : Liber Pontificalis, II, 2 et 3.

[35] ‘In illis diebus Alboin filius Aldoin Langobardis prefuit. Hic vivente adhuc genitore, cum Turismodoa R Omis ; Turino P Turissendi Gepidarum regis filio bello conflixit. Et cum summa vi utrimque decerneretur, Alboin Turismodum spata cervice tenus percussum, ad terram dejecit mortuum. Turbati Gepidi, quod regis filium per quem maxima ex parte prelium substiterat interemptum conspiciebant, in fugam versi sunt. At vero Alboin, patrata victoria, ad patrem letus rediit. Nec multo post ei vita decedenti in regnum substitutus est’1 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, I, 23.

‘His diebus Cautinus Arverne urbis episcopus rem inauditam fecisse memoratur. Erat in ipsa urbe Anastasius quidam nomine, officio vero presbiter, ingenuus genere. Hunc frequenter pontifex, nunc precibus, nunc minis compellebat, ut proprietatem suam, quam per cartas gloriose memorie Chrotildis regine possidebat, cum ipsis cartis ei dono daret. Quo omnibus modis renuente, episcopus a villa ad urbem deductum custodibus legavit inedia afficiendum, ni petita compleret. Sed ille forti animo resistebat, dicens melius sibi esse ad tempus fame affici, quam traditis rebus filios exheredare. Erat apud basilicam Cassii martyris cripta, et in ea sarchofagum cujusdam magni hominis, ex Pario marmore factum. In hoc igitur mausoleo ex jussu episcopi cum mortuo vivens sepelitur presbiter, operiturque lapide, datis custodibus qui custodirent eum. Verum presbitero (34b) tanquam altero Jona orante ad Dominum, custodes inebriati vino vertuntur in sompnum. Quod ille intelligens, brachiisa brachia R, P que tantummodo libera habebat propter magnitudinem sepulchri operculum ad unam impulit partem, reseratoque aliquantulum loculo caput erexit, et sic toto pectore aditum egrediendi sibi paravit. Gravabatur autem, ut ipse postmodum asseruit, nimio fetore, qui ex putrefacto emanabat corpore. Itaque sepulchro liber, ad hostium cripte properat. Fiebant enim hec in initio noctis. Quod obseratum inveniens, et inter rimas prospiciens, videt hominem cum securi pretereuntem. Hunc leni susurro evocans, rogat ut aditum securi reseret. Quo impetrato, presbiter progreditur liber, rogans virum ne de se cuiquam indicaret, ac demum ad domum suam, indeque ad regem Clotharium properat. Cui cum causam enarrasset suam, rege ac optimatibus dicentibus quia nec Herodis vel Neronis tempore talia fuerunt gesta, jubetur adduci episcopus. Qui dum istud se jussisse negaret, a presbitero convictus confususque abscessit. Presbiter vero res suas retinuit’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 12.

‘Quo tempore, beatus Medardus Vermandensis episcopus, plenus uirtutibus migravit ad Dominum. Cujus corpus Clotharius rex honorificentissimo recondidit mausoleo’2 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 19.

[37] ‘Idem vero inclitus rex Francorum Clotharius ad suffragia egregii confessoris Martini ad tutelam sibi exposcendam Turonis abiit’1 : Fredegarius, Chronicae, III, 55. ‘Multus ibi pro sua salute suorumque [f34v] (34va) peccaminum abolitione Domini ac sanctorum ejus precator, et clarissimis donis eidem loco sacro regia liberalitate impartitis, in ditandis etiam aliis cenobiis sanctorum munificentissimus extitit. Indeque venationis gratia exercende, cujus studiosos fore Francos supra meminimus, Cotiam silvam ingressus, dum supra vires corporis, quod senectus debilitaverat, indulget exercitationi, animo validior quam corpore, comminuit omnem sue vigorem salutis, egritudinemque gravem contraxit. Febris erat vehemens, continui ac sine ulla intermissione viscerum dolores. Dum cruciatur atque alternis vicibus, nunc frigus nunc calor membra exagitant, inter egra suspiria que mens extorquebat sibi male conscia, hec iterabat verba : « Vua, vua, quam magnus est rex ille celestis, qui sic humiliat sublimes terre reges’2 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 21. Iste cum sit immortalis, melior est quovis orbis terrarum principe mortali. Quod si melior, et potentior, et si potentior, ergo et misericordie largitor. Qui non ut multi hominum mortibus delectatur reorum, sed misericors ac miserator penitenciam amplectitur peccatorum. Illius igitur clementie munus, totis est exoptandum affectibus, deque ejus miseratione nunquam desperandum ».a Obiit Clotharius rex qui regnavit L annis, relinquens regnum IIII^or filiis, Chereberto, Guntranno, Chilperico, Sigiberto P en manchette Inter hos atque hujusmodi sermones, finem imperii dedit, corpus terre, regnum filiis derelinquens, per quinquaginta et unum annos potestate functus continuab perpetua Aimoin ac semper in majus augmentata, filiis regni heredibus hujusmodi vocabula : primus Cherebertus, sequens Guntrannus vocatus, tertius Chilpericus, quartus Sigisbertus. Sepultusque (34vb) est in basilica Sancti Medardi ut ipse jusserat ; que XXX et eo amplius milibus ab eo loco in quoc in quem R, P finem vite invenit aberat, magno obsequio per tantum spacii deductus filiorum seu etiam psallentium clericorum.

Explicit liber secundus.

Livre III

[1] Incipit liber tertius

a Par erreur le chapitre est reporté s38 P ‘Sepulto Clothario, varia inter filios ejus sorte regnatum. Siquidem Chilpericus, cui inter fratres mens promptior, non contentus cum ceteris partem ponere fratribus, thesauros patris Parisiaca in urbe reconditos rapit ac Francis, quos avidiores fore pecunie persensit, pretio solicitatis, apud eos regnum arripuit. Verum conjuncti fratres, inprovida irruptione eum a civitate proturbavereb deturbavere Aimoin . Dehinc conditionibus pacis consentientem evocant, totumque regni corpus quadripartita sectione exequo hii quatuor fratres partiuntur. Et Chereberto quidem, qui et Aribertus dictus est, Parisiorum urbs quondam Childeberti sorte provenit ; Guntranno Aurelianensis, regnum videlicet Clodomiri ; Chilperico Suession[ens]is assignatur civitas, caput et ipsa regni paterni ; Sigberto autem Mediomatricum que et Mettis cessit, Theoderici patrui quondam subjecta dominatui’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 22, p. 154-155, urbs famosa et inclita ac ideo inter ceteras urbes Gallie, haud mediocri semper habita loco. De qua quid in veterum repperimus libris, paululum intermissa re cepta, in medium proferamus. Cum gens Vuandalorum junctis sibi Suevis et Alanis Gallias depopulatum ire destinavisset, Croco rege ipsorum a matre sua querenti, quid faciendo magni nomen optineret, illa ad eum : [f35] (35a) ‘« Si, inquit, fili, famosus in orbe esse cupis, magnarum edificia edium a majoribusc majoribus R ; moribus P extructa destrue, egregiasque urbes destruens, eorum incolas gladio extingue. Neque enim meliora prioribus potes condere habitacula, aut bellando nominis tui gloriam amplius propagare. » Cujus ille responsisd responsis P ; responsi Aimoin non segnis executor extitit, ac si divino oraculo, non hominis voce, dictum fuisset. Nam apud Magontiam ponte Rhenum transiens, primo ipsam urbem miserabiliter delevit, ac demum cursum itineris Metas deflexit. Cujus muri, nocte que diem adventus ejus precedebat, divino nutu sponte ruentes, viam irrupturis aperuerunt. Incertum utrum hanc divina dignatio flagitiosis et inpenitentibus invexerit calamitatem civibus, an forte ut infandissimi homicide justa acceleraretur perditio, quo celestia autumans opitulari sibi suffragia, eo contenderet, ubi nefandi ausus merita lueret supplicia. Civibus denique Mettensibus usque ad internetioneme internitionem Aimoin ; interventionem P pene pessumdatis, Treveris properat. Treveri ei in harenis civitatis presidio locato, conatibus ejus restiterunt. Rocus, Treveris infecto negotio, Arelas expugnare nisus, a quodam milite Mario nomine captus, per civitates quas everterat ductus, penis excruciatus interiit’2 : Fredegarius, Chronicae, II, 60, p. 84, l. 2-14. Sed de his satis dictum.

[2] ‘Cherebertus, qui et Aribertus, rex Parisiorum, Ingobergam duxit uxorem. Huic erant ancillule due. Nomen uni Marchovefa ; altera vocabatur Merofidis. Harum amore rex ita deperire cepit, ut uxo (35b) rem eiceret Ingobergam, et eas ambas in locum ejus substitueret. Pro qua re a beato Germano prefate urbis episcopo increpatus nec correctusa correptus R, P , utrasque cum filio quem ei una earum genuerat divinitus percussas se perdidisse indoluit. Ipse quoque non post multum temporis in Aquitania apud castrum Blavia vite finem sortitus, in basilica Sancti Romani est sepultus’1 : Liber Historiae Francorum, 30-31, p. 290-291.

Obiit Cherebertus rex.

“ His diebus beatissimus Germanus sentiens diem sui imminere exitus, cernens quoque ecclesiam Romane sedis multis atteri, ut supradictum est, in ejectione Silverii et successione Vigilii, calamitatibus, verens etiam ne pontifices urbis Parisiace per succedentia tempora inquietudine aliqua pervaderent ecclesiam Sancte Crucis Sanctique Vincentii, quam gloriosus rex Childebertus edificaverat, occasione permaxime illa, que in precepto incliti Clotharii regis invenitur, ita inquiens :« Abbatem loci illius constituimus et cetera » ; precepta immunitatis edere decrevit, in quo omnes episcopos sedis Parisiace alienos efficeret ab hac occasione. Previdebat etiam mens sancta quod huic immunitati vel libertati monasteriorum postmodum consentiret sancta et apostolica Romana ecclesia, sicuti beatus etiam papa Gregorius postmodum in decretis suis sanciendo confirmavit. His itaque prelibatis, ad ordinem revertamur hystorie.a P Omis ”2 = BNF lat. 12711, f. 36

[3] Guntrannus autem quatuor filios ex diversis habuit concubinis, quarum recensere nomina supersedi, maxime cum nec ei legitimo fuerint copulate conjugio et, eo adhuc superstite cum suscepta prole, [f35v] (35va) terminum sortite sint vite. Fuit sane idem rex summe bonus, pacis equique servantissimus, hoc solum tanti gloriam viri obnubilante facto, quod lenociniis deditus meretricum, licitum refutavit matrimonium. Hic quadam die venatum in silva profectus, sociis prout res exposcebat huc illuc dispersis, ipse cum uno suorum fidissimo fidelium sub arbore quieturus resedit. Positoque in familiaris amici gremio capite, oculos cupiens furaria furare R, P labori obdormivit. Et ecce ex ore quiescentis regis in modum reptilis animal egressum, oras propter labentis rivuli percursare ac in ulteriorem ripam transire satagere cepit. Quod cernens ille super cujus genua rex cervicem inclinaverat suam, gladium vagina nudatum fluviolo superposuit, et sic animal illud ad alteram transmeavit partem, atque sub radice cujusdam montis ingressum, post aliquot rediit horarum spatium, et eodem ponte usum, in os Guntranni regis ingressum. Exsurrexit rex, et familiari narrans sompnium, mirabilem se dixit vidisse inquiens visum : « Conspexi fluvium permaximum, ponte ferreo constratum. Per quem transvectus, speluncam in cujusdam montis radice constitutam sum ingressus. Inibi inestimabiles thesauros absconditamque veterum reperi gazam patrum ». Refert alter quid de eo et ipse intuitus sit, consonaque sibi apparuerunt sompnii verba ac visio manifesta. Quid plura ? Effossus est locus, enormeque auri ac argenti inventum (35vb) pondus. De quo Guntrannus ciboriumb ciborum P mire magnitudinis simul et puchritudinis compactum, Jherosolimam mittere destinavit ad Jhesu Christi domini nostri sepulchrum. Sed cum et itineris difficultas et Sarracenorum qui eadem infestabant loca timor ne vota perficeret obstitissent, in basilica que Cabilonensi adjacet civitati, cujus condende ipse auctor extiterat, super sepulchrum sancti Marcelli poni jussit. Quod quamdiu tumulum sancti martyris durando venustavit, nullum in tota Gallia opus quod ei equipararetur potuit inveniri.

[4] ‘Porro Sigebertus, cognito quod fratres ob infausta obprobrio subjacerent conjugia, Gogonem legatum in Hispaniam ad Athanahildum regem Gothorum, qui exercitum imperatoris ab Hispania expulerat, mittit, petitum filie illius Bruinne nomine nuptias. Quam ille a patre cum multis sibi traditam opibus, ad Sigebertum perducit. Sigebertus eam, eo quod arriane dedita esset heresi, a catholicis baptizari Brunschildemque vocari precipiens ac fide instrui orthodoxa, cum magno apparatu epularum duxit uxorem’1 : Fredegarius, Chronicae, III, 57, p. 108, l. 24-29. ‘Hec, ut in regnum sublimata est, Gogonem, qui se ab Hispaniis abduxerat, invisum regi Sigeberto fecit’2 : Fredegarius, Chronicae, III, 59, p. 109, l. 13. ‘Huic denique Gogoni, cum in infantia Sigeberti omnes Franci de regno ejus Chrodinum majorem domus elegissent, virum probum ac timoris Dei plenum, ille oblato cessit honore, regem allocutus in hec verba : « Omnes, inquid, Francie potentes consanguinitatis michi jure federantur, nec valeo jurgia eorum portare, dum quisque [f36] (36a) mea fretus propinquitate, eo ad nocendum alteri efficiatur promptior, quo mei censuram judicii non pertimescit quasi affinitate propinquior. Sed bonum esse asseritis equitatis intuitu etiam parentes punire. Quis hoc abnegat ? Verum perpeti infamia denotantur vel Torquatus filium pro contempto suo precepto securi percutiens, vel Brutus duos pro patrie libertate ex se natos pari modo perimens, adeo ut precipuus poetarum de eo ita scripserit : Infelix utcumque ferent ea facta nepotes3Virgilius, Aeneis, VI. ??. Sed esto, sit melius pro misericordia quam pro crudelitate argui. Ut quid autem frustra improbis misericordia impenditur, dum indulta venia insolentiores ad exercenda passim vitia efficiantur ? Non michi ergo contingat, propter transitoriam eorum gratiam, eterne dampnationis subire sententiam. » Post hec verba, rege cunctisque optimatibus in ejus arbitrii dispositione electionem tante successionis ponentibus, ipse eo quidem die siluit’4 : Fredegarius, Chronicae, III, 58, p. 109, l. 1-8. ‘Diluculo vero subsequentis diei matutinus consurgens, ad domum Gogonis cum quibusdam palatii primatibus properat. Et brachium ejus collo superponens suo, signum future dominationis dedit, eique dixit : « Dominus noster rex Sigebertus cetusque reipublice nostre, comitem me destinaverant fore domus regie. Hoc ego nunc cedo munere ; utere felix meo privilegio, quo me sponte carere profiteor. » Hujus exemplum ceteri qui aderant proceres secuti, Gogonem majorem domus adclamaverunt. Strenuus in gerendo principatu Gogo eo usque est habitus, donec Brunschildem de Hispania accessire est jussus. Ille dies mortis Gogoni fu (36b) it ; cui expedierat exilio mutasse sedes, antequam omni belua crudeliorem in cervicibus locandam aveheret suis. Namque Brunechildis, ut prelibatum est regio potita conjugio, animum regis ab eo alienans ad postremum jugulare coegit. A qua tantum humani sanguinis effusum, tante cedes acte potentum seu etiam regum in Francorum regno sunt, ut non inmerito Sybillam ante multa secula de ea vaticinasse sit creditum : Veniet, ait, Brunia de partibus Hispanie, ante cujus conspectum gentes sive gentium reges peribunt. Ipsa vero calcibus equorum disrupta peribit5Augustinus Hipponensis, De civitate Dei, XVIII, 23 ’6 : Fredegarius, Chronicae, III, 59, p. 109, l. 9-17.

[5] ‘Chilpericus quoque rex emulatus et ipse fratrem, cum plurimo preter regium morem feminarum vallaretur grege, que regi propter decorem magis quam propter nobilitatem generis copulantur, dirigit qui Brunechildis sororem natu majorem a patre Atanahildo petant, ac vice sua spondeant se, si ejus potiunde facultas detur, ceteras abdicaturum conjuges. Quorum verbis Atanahildus credulus, filiam Galsontam nomine ad Chilpericuma Childericum R, P destinat, magna ditatam dote. Que catholico baptismate proprium nomen loci magis consecrata, regi thoro nuptiali est conjuncta. Legatis sane Atanahildis regis querentibus ut tactis sanctorum pignoribus fides firmaretur, quo Walsonta in vita sua solio regni non pelleretur, Chilpericus non abnuit. Prebitis sacramentis pactaque pace, eos ad propria sinit abire. Sed ut erat animo levis, jura prevaricatus est pactionis. Nam Fredegundis conjunx quondam vocata Chilperici regis, offensa nove nupte aspectibus invisis, exigui prope temporis intervallo, tantum adulandi [fol. 36v] (36va) arte prevaluit, ut se conjugio regis redderet. Inde ad audenda majora protervia muliebri elata, dominam se omnibus qui in aula erant regia preferebat, contumeliisque afficere Galsontam Athanahildi regis filiam non cessabat. Illa marito de injuriis questa, ab eo qui omnem jam circa eandem inminuerat affectum verbis blandioribus deludebatur. Denique feralibus furiis exagitatus, instigante Fredegunde, eam in stratu quiescentem crudelissime strangulavit’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 28, p. 160-161 : Liber Historiae Francorum, 31, p. 291-292. Inmane facinus, nullique antea cognitum tiranno, ac Franco homini maxime regi penitus incongruum, conjugem innocuam et quam ab hostibus raptam vindicari ferrob ferre P aut mortemc morte R, P pro ea oppetere decuerit, hanc securam in communi thoro cubantem suffocare non erubuisse. Demens qui illius meretricule persuasionibus tantum conubii violarit decus, cujus fraude in proximo erat ipse perimendus. ‘Post transitumd transitus P sane Galsontis, magnum virtus divina ad ejus sepulchrum dignata est ostendere miraculum. Nam vitro in quo ante illud positum oleum accendebatur, in terram decidente duricia aufugit pavimenti, et sic in terram ac sie sic P in modio farine est integrum defixum. Non tulerunt fratres tanto scelere maculatum consortem esse suum, sed conjuncti simul regno pellere moliti sunt. Quod consilium, non tam astu Chilperici quam ipsa levitate qua ceptum fuerat, dissipatum est’2 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 28, p. 161, l. 5-12.

[6] ‘Erant Chilperico tres filii, Theodebertus, Meroveus, Clodoveus, ex Audovera regina suscepti. Quam Fredegundis, (36vb) eodem perfidie commento quo Galsointam, hac de causa pepulit. Chilpericus cum fratre Sigeberto expeditionem in Saxones agens, Audoveram reginam domi reliquerat alvo gravidam. Cui Fredegundis utpote ancilla ex ejus orta familia, ada a P cuncta deserviebat vite necessaria. Hec hortatur dominam ut natam puellam perducat ad baptismi gratiam, quo rex adveniens gratuletur non solum natam sibi esse filiam, sed etiam in Christo renatam. Paret mulier suadentib suadei P meretricule, eo adtentius quo autumabat eam sibi bona consulta dare. Querenti deinde matronam que puellam susciperet post sacri baptismatis undam, respondit non posse inveniri nobiliorem ea que hujus exequeretur muneris obsequia. His quoque illa credula verbis, efficitur filie mater spiritualis. Regredienti post hec regi itc id P obviam Fredegundis, eumque his interpellat verbis :« Quam gloriosus, ait, apparet hodie rex Chilpericus rediens victor triumphatisd triumphantis P hostibus, cui nata est filia Childehinda forma corporis egregia. Sed, pro dolor ! scelus hac nocte a te patrabitur ; refugiendum quidem si vitari posset, ne domina mea Audoverna tecum secura subiret cubiculi silentia. » Hujus novitate sermonis rex stupefactus causam quesivit. Cum sileretur, elicuit studio querendi et motu indignationis. Et comperto indicio quod ejus commater foret regina, ex prole suscepta, Fredegundi in hec respondit verba : « Si Audovere nunc fraudor amplexibus, te sociam asciscam mei stratus. » Et properanti ad aulam, occurrit regina ferense feris P [f37] (37a) in ulnis parvulam quam bis, ut ita dicam, generaverat filiam. Ad quam rex :« Nefandam, inquit, o regina Virgilius, Aeneis, IV, 333, rem preparasti et regie inconvenientem majestati. Nec potero te habere conjugem, cum conmatris adepta sis nomen ».Postea, episcopo qui puellam baptizaverat in exilium acto, reginam cum filia sacro adopertas velamine monasterio retrusit, predia ac facultates eis tribuens, Fredegundem vero sibi copulavit’2 : Liber Historiae Francorum, 31, p. 292- 293.

‘Incidit ea tempestate necessitas Sigeberto regi, fratri Chilperici atque Guntranni, exercitum ductandi adversus Cacanum, principem Hunorum, qui confinia regni ejus depopulaturus adventabat. In congressu superior bello factus, in gentes Hunorum strages dedit. Cum reliquis vero pacem firmavit. Cujus absentiam Chilpericus aucupatus, ut se ejus habebat inquietudo morum, domestica seditione publicam interpolans pacem Francorum, Remis opulentissimam regni ejus urbem inproviso impetu occupavit. Super plagam fractus Sigebertus, Suessionis et ipse de regno Chilperici pervasit capteque urbis populum imperio suo adjunxit ; repertumque Theodebertum, Chilperici filium, custodie mancipavit. Quem patri petenti clementissime muneratum postea reddidit, dato prius sacramento ne quid in posterum Theodebertus contra Sigebertum moliretur. Quod, prepediente humani generis inimico, non diu inviolabile permansit. Chilpericus quoque, bello superatus, conditiones pacis amplexus est’3 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 23, p. 155-156 : Liber Historiae Francorum, 30, p. 289-290.

[7] ‘Saxones qui ad Italiam jussu Theodeberti senioris demigra (37b) verant cum conjugibus ac liberis, in Gallias prorumpunt. Quibus Mummolus, Guntranni regis patricius, obviam pergens, eos fugaciter Italiam repetere compulit. Sequenti anno, iterum Saxones ad Rhodanum usque fluvium Gallias ingressuri accesserunt. Mummolus cum exercitu suo transitum eis fluminis denegabat. Sed acceptis muneribus, per fines regni quod tuebatur transeundi ad Sigebertum licentiam tribuit. A quo suscepti, jubentur proprias incolere terras’1 : Fredegarius, Chronicae, III, 68, p. 111. Quo dum tendunta tenduant P , plurimos negotiatorum in itinere deceperunt, eris laminas quadam arte ad auri optimi atque probati speciem coloratas venundantes aurumque pro pretio earumdem accipientes. Hac de re, multi mercatores ad inopie malum se devolutos sero doluerunt. Sed Saxones fraudulentie sue penas matura ultione luerunt. Nam a Suevisb Souabian P en marge, main XIV-XVe s. aliisque nationibus que partes eorum pervaserant terna acie superati, ad viginti milia suorum ferme interemptis, reliqui conditionibus hostium, licet inviti, paruerunt.

[8] ‘Justinianus, eo in tempore, postquam triginta octo annis imperium felici rexit sorte’1 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, I, 25, p. 62 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 40, p. 171-172, sceptrum cum corona regni Justino reliquit minori. ‘Fuit autem Justinianus vir fide catholicus, pietate insignis, equitatis cultor egregius ideoque ei omnia cooperabantur in bonum’2 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, I, 25, p.63. ‘Qui et bella civilia prospere per varios duces, et maxime per Belisarium, gessit et in causis civilibus componendisque legibus mirificus extitit. Ob causam etiam multimodam, vel victoriarum’3 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, I, 25, p. 62, “ut Alamannicus, [f37v] (37va) Gothicus, Alanicus, Wandalicus Africanusque diceretur, habere agnomina meruit. Extruxit quoque idem princeps intra urbem Constantinopolim Christo Deo, qui est sapientia Dei Patris, templum, quod Greco vocabulo Agiam Sophiam, id esta idem R, P Sanctam Sapientiam nominavit. Cujus opus adeo cuncta edificia excellit ut in totis terrrarum spatiis huic simile non possit inveniri”4 = Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, I, 25, p. 62-63. Qui videre testentur5Jn., 3, 11.

[9] ‘Hujus temporibus, Cassiodorus tam in saeculari quam divina scientia, Dyonisius abba in paschalis calculi argumentatione miranda, Priscianus Cesariensis in arte grammatica, Arator in exarandis apostolorum Actibus arte metrica claruerunt. Benedictus quoque in celesti disciplina placidius ceteris effulsit’1 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, I, 25-26, p. 63-64. Beatissimus quoque Germanus, presul Parisiace urbis, ad sancta loca Iherosolimis pergens indeque rediens, prefatum p[ri]ncipem adiit, a quo et honorifice est susceptus. Cumque eum plurimis vellet honorare muneribus, vir Deia Dei R ; Deo P plenus, auri argentique spernensb sper P munera, ab eo reliquias tantummodo sanctorum expetiit. Cujus devotioni prefatus congaudens princeps de Domini nostri Ihesu Christi corona spinea simulque reliquias Innocentum unaque brachium sancti Georgii martyris pro magno munere contulit. Que vir Dei gratanter suscipiens ad propria rediit et predicta sanctorum pignora in ecclesia Sancte Crucis Sanctique Vincentii condidit. Hec nos studium boni principis, vel eorum qui ejus fuere temporibus, dicere paucis coegerunt ; nunc Narsetis acta succincte perstringa (37vb) mus, ut postmodum continuo inchoate percurrat hystorie ordo.

[10] ‘Narses itaque, multimodis subjugatarum gloriosus triumphis nationum civicaque insignis corona, summe per Italiam equitatis exercebat jura. Sed his rebus sibi apud improbos expertus est nocuisse potius invidiam quam apud probos fuisse gratiam. Nam cum pro liberandis civibus mortis se discrimini sepissime obtulisset, circumpositarum vero gentium in se odia excitavisset, tanta a Romanis pertulit ut plus post bellum a suis quam in ipso bello ab hostibus periculi in sese expertus sit. Impleveruntque Romani facinus execrandum ut quem protectorem sue salutis habuerant eum ante tribunal judicis, etiam absentem, accusare non erubescerent. Nec novum apud eos hoc genus flagitii fuit. Quippe Scipio Major, quondam Affricanus, devicte Cartaginis nobilitatus tropheis, ab ingrata sibi urbe Roma diu exulans, in agris suis morbo simul et tristitia defecit. Alter quoque Affricanus Scipio, superioris haud ignobile genus Scipionis, post perdomitam Libiam, causam adversus accusantes in senatua senatum R, P dicere coactus quod sibi pro patria laboranti ab improbis et ingratis denuntiari cognovisset, medio subsequentis noctis tempore, ab emulis in cubiculo necatus est suo. Simili modo, contra hunc Narsetem relatio Romanorum ad Justinum cuccurit principem ac ejus conjugem Sophiam, querelantium nichil sibi collatum libertatis devictis Gothis, quibus tetrior super[f38] (38a) sit dominus, eunuchus scilicet Narses. Quibus cognitis, Cesar, ira exardescens, successorem Narsetib Narsen P ; R lecture douteuse Longinum direxit prefectum. Quod ubi Narses agnovit, dixisse ita fertur : « Si male, inquit, egi cum Romanis, digna factis recipiam meis. Si vero bona, etsi reddere nolunt similia, utquid calumpniantur, suentes capiti meo falsa testimonia ? » Tanta autem indignatio, precipue auguste, adversus Narsetem excitata est ut inter cetera, quia eunuchus erat, injurioso satis sermone mandaret debere eum in genicio feminarum pensam dividere lanarum, non consulatum tenere Romanum. Ad hec Narsesa :« Filum, ait, filabo quo talis ordietur tela quam Justinus et Sophia nequeant in omni sua recindere vita. » Nec promissa moratus, ad Alboin, regem Langobardorum, mittit qui Pannoniec Pannonis R lecture douteuse, P paupertina rura deserere et ad Italiam, solo uberem, eum hortarentur transire. Qui monita non aspernatus, cum cuncto suo populo eorumque supellectili Hesperiam properat. Narses autem, urbe Romana relicta, Neapolim venit’1 : Fredegarius, Chronicae, III, 65, p. 110 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, II, 5, p. 75. ‘Quem subsecutus papa Johannes, qui Pelagio successerat, Romam redire rogavit. Quo impetrato, utrique regressi sunt. Et sanctissimus quidem Johannes non diu supervixit. Narses vero post aliquantum temporis defu[n]ctus est corpusque ejus, in loculo plumbeo positum, Constantinopolim cum omnibus thesauris ejus est delatum’2 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, II, 11, p. 79. Sed, ut promissa solvamus, historie estd Sed, ut...est P en marge ordo repetendus.

[11] ‘Huni, qui et Avares, rupto federe quod cum rege Francorum Sigeberto pepigerant, in inparatam (38b) se Galliam infundunt. Quos cum ille congregatoa congrego P exercitu bello excipere destinavisset, Huni, magicis artibus, priusquam in manus veniretur, quibusdam fantasmatibus Francos perterrefactos fugere co[m]puleruntb copulerunt R, P . Rex ipse, frustra conatus fugere, capitur ; sed prudentie sue astu oblatis muneribus, honorifice ad suos redire permissus, pacem cum Hunis in reliquum stabilem firmavit’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 29, p. 161-162 : Fredegarius, Chronicae, III, 61, p. 109-110. Nec pretulit mortis compendium saluti, condempnans in hoc facto pravum Crassi Romani, quondam consulis, consilium, qui ut dedecus servitutis evaderet, non pretium hostibus, sed sibi interitum paravit. Nam, dum forte contra Traces pugnans, cesis suorum milibus, in potestatem hostium devenisset, ne ludibrium inimicis foret, virgam qua ad stimulandum equum utebatur in oculum Thracis se tenentis impegit. Barbarus, dolore iraque percitus, latus Crassi gladio transverberavit. Sicque vir magni nominis simul et fortitudinis, dum devitat quod fortuitoc fortuitu R, P casu sine beneficio etiam hostis posset evadere, incidit in mortem quam illatam vel nec benevolens amicus adversariis potest avertere.

[12] ‘Eo tempore, Chlodoveus, Chiperici filius, Burdegalensem, que ad regnum Sigeberti pertinebat, urbem invasit. Super quem Sigulfus, dux partium Sigeberti, irruens, eum exinde expulit et, velut cervum pre se agereta agens Aimoin , ad propria festine regredientem, bucinis insonando, usque ad refugia Parisiace urbis insectatus est. Quo comperto, Chilpericus Theodebertum, alterum ex filiis, qui Sigeberto pridem juraverat [f38v] (38va) nullatenus se ei nociturum, in Neustriam ad occupandas urbes que fratri subjecte erant mittit. Theodebertus, nonnullis urbibus subactis, tributa Turonensibus, Pictavis, Caturcensibus, Lemovicinis jure victorie adscribit ; pervagatusque Aquitanicam provinciam, monasteria servorum seu ancillarum Dei direptionibus vastans, monachos sive clericos tormentis, sanctimoniales vero turpibus dehonestamentis affecit’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 47, p. 184 : Liber Historiae Francorum, 32, p. 294. ‘Denique, ad monasterium Sancti Martini quod Lata dicitur, dum quidam hostilis agminis tenderent vellentque fluvium qui interfluebat transire, clamaverunt monachi dicentes : « Nolite, o barbari, nolite huic cenobio Sancti Martini injurias inferre ! » Hoc audito, quidam redierunt compuncti corde retrorsum. Viginti tamen ex ipsis ascensa navi flumen transeuntes, cesis monachis, monasterium infringunt resque diripiunt ; factisque sarcinis, navim repetunt. Sed non defuit beati confessoris virtus. Nam ingressi alveum, amissis remis, dum hastibus navim impellunt, illa sub pedibus mersa est. Ipsi vero, lanceis confixi suis, in profundum dilabuntur, uno tum superstite, qui hec eos deserere hortabatur. Monachi vero eos resque suas aquis eripiunt, ipsos sepulture, res autem monasterio inferentes’2 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 48, p. 184-185. ‘Talisque tunc Theodebertus Aquitanicis visus est christianis, qualis quondam Deocletianus catholicis in toto orbe constitutis. Congressu Pictavis adversus Gundoaldum ducem habito, universas pene ejus de (38vb) levit copias’3 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 47, p. 184. Nec Chilpericus quievit, qui fratri Sigeberto suos fuisse exercitus indignabatur. Non contentus enim filii triumpho, cum magna et ipse veniens manu Campaniam, depopulatus est Remensem. Sigebertus tamen non usquequaque otiosus fuit nec multa diu regni sui passus dispendia est. Nam, insidiis oportune locatis, omnem exercitum Theodeberti cum ipso attrivitb attribuit R av. corr ; attribuit corr. marg. vit P . Qui, dum evadere nititur, a choorte regia oppressus, occiditur. Corpus ejus, ab Arnulfo duce collectum et Engolismam delatum, ibidem est humatum. Deinde, congregatis superioribus Francis Austrasiis, collecto etiam suorum adjumento, contra fratrem aciem dirigit. Sed, intercurrentibus legatis, pax convenit. Inde, communi consensu, expeditionem in Guntrannum, suum fratrem, Burgundie regem, agunt. ‘Sigebertus Arvernis civibus mandat Arelas ex insperato invadant. Quo precognito, Guntrannus per internuntios Arelatenses de adventu hostium cautos facit. Illi, preoccupatis insidiarum locis duce Celso, eos qui se interfectum venerant interficiunt. Guntrannus quoque, contractis undecumque viribus, obviam parat ire fratribus’4 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 30, p. 162 : Fredegarius, Chronicae, III, 70-71, p. 111-112 pour tout [12]. Cumque castra in loco qui Viriacus dicitur fixisset, residente Sigeberto apud Archiacum, Chilperico identidem eo loci quo duodecim pontes Sequane superimpositi fuisse referuntur, mediatoribus optimis quibusque prudentia viris quibus moris est semper regibus prebere consilia, hii tres fratres in unum [f39] (39a) coeunt fedus. Trecas deinde in oratorio Sancti Lupi dextras jungentes, Sigebertus cum Chilperico jusjurandum Guntranno prebuerunt nil se ulterius adversus eum hostiliter acturos. Eadem eis etiam Guntrannus visus est sacramenta dedisse. Inde cum gratia discessum est, et se invicem salutantes, Guntrannus ad propria, Sigebertus atque Chilpericus ad castra redeunt. Tunc Austrasii jurgari contra Sigebertum cepere, promissa sibi flagitantes solvi, qui se meminissent spe hostilis prede ad belli societatem sollicitatos : oportere eum aut ex proprioc propria R, P stipendia illis largirid largiris P aut publicum demonstrare cujus rebus ditentur adversarium. Se interim, dum rege[s] inter se pacem venditant aut inimicitias, quasi mercennarios haberi queruntur, ad pericula primos, ad honorem vel premia ultimos. Nec contra Guntrannum se querelam cujuslibet offensionis pretendere velle fatentur, cum quo Sigebertus juste firmarit federa pactionis, sed in Chilpericum veteris inimicitie recordatione cunctorum odia exardescere. Illum esse ex multis unum cujus vita ingrata, mors foret omnibus grata. His igitur suorum persuasionibus coactus, Sigebertus fratrem persequi statuit qui, nil tale metuens, majorem exercitus partem ade ad P répété hiberna dimiserat. Ipse, accepto fraterne insectationis nuntio, cum paucis equitibus Tornacumf Torcanum P av. corr. urbem confugit. Quem subsequens, Sigebertus Parisiorum ingressus est urbem. Cui occurens, sanctus Germanus pontifex :« Si, inquit, fraternum cruentus cupis effundere sanguinem, juxta Psalmiste vocem, eam quam fratri pa (39b) ras foveam experieris paratam, fratricideque non privaberis vocabulo, cum voluntas ipsa non careat supplicio ». Hec ille quasi ab episcopo partibus fratris favente dicta aspernatus, cogitabat cepta perficere. Et veniens in villa cui vocabulum est Victoriacus, offendit ibi validam de regno Chilperici manum Neustrasiorum, specie se ei tradere volentium. Qui, viso rege, certatim ad eum venientes, ditioni se ejus subdunt. Nec quilibet ducum aut procerum regni Francorum cum Chilperico relictus est, excepto Ansoaldo, qui fortunam regis etiam in adversis maluit non deserere quam promissam violando fidem proditor esse vel dici. Tantis igitur Sigebertus vallatus militum catervis, cunctas urbes regni Chilperici imperio suo adjunxit. Inde, progressus in urbe cui Tornacum nomen est, fratrem obsidione cinxit. Qui se urgeri conspiciens, herebat consilii incertus qua via conjugem ac filios, quos secum ibidem adveniens deduxerat, periculo eximeret. Sed mulier, artibus viri longe callidior, duos subornat viros quibus audacia contemptum mortis invexerat. Hos hortatur monetque Sigebertum adeant eumque se ut dominum [adorare]g R, P Omis simulantes interimant. Quod si efficiant, evadentibus premia, interemptis vero condignam sepulturam elemosinasque ad loca sanctorum pro abolitione tanti facinoris se prebituram spondet. Illi, nil morati, precepto satisfaciunt ac, urbe egressi, ad castra progrediuntur hostium. Nil viris his audacius, nil terribilius eo bello in hostem ex urbe processit. In medium namque adversariorum proruentes, non trepidaverunt, [f39v] (39va) non retractarunt, sed tanquam familiariorum suorum consortiis immorarentur, non ante remeandum putarunt quam circumventum a lateribus regem, cultellis latera fodientes, nefandissime neci traderenth Hic occiditur Sigebertus rex qui regnavit XIII annis P en manchette . Clamor ilico universorum, luctusque totis oritur castris ut palam daretur intelligi regem oppetiisse Sigebertum. Impetu itaque facto in homicidas irruunt levique negotio membratim sectos, duos delent viros. Chilpericus, dum egredi formidaret et quid accidisset ignoraret, accedente ad se conjuge Fredegunde, interisse fratrem ut comperit, ad spem vite et salutis animum quasi ab inferis reduxit. In crastinum egressus urbem, redeuntibus in gratiam Neustrasiis qui ad Sigebertum ab eo desciverant, ‘corpus fratris in villa cui Lambrus nomen est sepeliri mandavit. Quod postmodum a fidelibus ablatum et in ecclesia Sancti Medardi Suessionis, juxta patrem Clotharium, est humatum. Regnavit autem annis tredecim’7 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 51, p. 189, l. 9-13 : Fredegarius, Chronicae, III, 72, p. 112, l. 30-31: il ne mentionne que l'ensevelissement à Soissons : Liber Historiae Francorum, 32, p. 296.

[13] Ejus tempore, Fortunatus, qui in rethorica metricaque arte famosus habebatur, ab Hesperia in Gallias transiens, Pictavis episcopus ordinatur. Hic multorum vitas passionesve sanctorum, partim prosa, partim metro composuit. Ad amicos quoque singula distica, elegans orator, conscripsit. Unde prefato regi elegiacum misit carmen, congratulans ei in nuptiis Brunechildis. Quod equidem ego consors, librum ad diversos ab eo sibi familiares manibus cum intulisset meis, legi atque in eo fecunditatem viri dulcemque affabilitatem satis ammi (39vb) ratus sum.

[14] Interfecto autem hoc modo Sigeberto, mutatio facta est, multis familiarium ejus amicitiam Chilperici expetentibus. Porro Brunechildis, quam Sigebertus, dum a pervasione urbium rediret fraternarum, Parisius sibi occurre[re] imperarat, in eadem degens civitate nece viri comperta, fluctuabat animo qualiter se suamque prolem ab imminenti liberaret interitu. ‘Tunc Gundoaldus dux arreptum puerum Childebertum nomine, per fenestram in sporta depositum, cuidam fidelium suorum tradit, ut eum Mettis exhiberet. Quem inibi perductum, adnitente Gundoaldo, de quo premisimus, universi Austrasii in regnum sublimant patris. Brunechildem, onere filii levatam, altera invadit cura. Nam sibimet timenti nec sompnus oculis nec animo quies dabatur. Cui, etsi voluntas discedendi erat, facultas deerat. Tantis ergo pressa sollicitudinibus, a superveniente Chilperico Rothomago in exilio truditur’1 : Fredegarius, Chronicae, III, p. 172, l. 26-30 : Liber Historiae Francorum, fin 32 - 33, p. 297. Thesauri ejus opibus Chilperici sociati, filie Meldis ad custodiendum misse sunt.

[15] ‘Meroveus etiam, missus a patre Chilperico ut civitates que flumini Ligeris adjacent ad suam transduceret partem, postposito patris precepto, Cinomanis contendit ac si matrem suam Audoveram, que ibidem exulabat, visitaturus. Inde Rotomagum transiens, ad Brunechildem venit eamque in conjugium accepit. Non tulit hoc Chilpericus pater, sed eos ab invicem dissociare volens, Rotomagum accessit. Cujus illi declinantes presentiam, basilicam [f40] (40a) Sancti Martini super muros prefate urbis ligneisa legeneis R e exponctué ; lugeneis P constructam tabulisb tabilis P sunt ingressi. Irritaque fuissent Chilperici temptamentarum exordia, nisi sacramento spopondisset se eos minime separaturum, immo, permittente Deo, magis copulaturum. Quod illi credentes, ad eum progressi et ab eo apparat[i]oribus epulis per biduum sunt suscepti. Tertio die profectus, secum adducit filium’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 2, p. 195 : Fredegarius, Chronicae, III, 74, p. 113, l. 11 : Liber Historiae Francorum, 33, p. 297-298, parvipendens quod dederat jusjurandum. Morum egregius censor, qui illicitum in filio dampnaret matrimonium nec futurum pro parjurio super se Dei pertimesceret judicium ! Verum ille plus metuebat versuta Brunechildis ingenia ne filium imbueret perfidia, quam indignaretur pro divine legis illata injuria.

Revertenti inde, nuntiatur ‘proceres Campanie Remensis Suessionem sibi preripuisse urbem. Qui, continuo raptis copiis, eosdem acie superans, multos nobilium interemit captamque civitatem juri suo restituit’2 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 3, p. 196 : Fredegarius, Chronicae, III, 74, p. 113, l. 13-14 : Liber Historiae Francorum, 33, p. 198. Clodoveum vero filium Turonis dirigit et ut Petrogoricum Aginensemque pagum sibi subiciat edicit, juncto ei duce Desiderio, ut ejus frueretur in cunctis commoditatibus subsidio. Quos Mummolus, Guntranni patricius, obviam cum exercitu progressus devicit fugavitque, non sine maximo suorum detrimento. Nam de exercitu ejus quinquaginta milia sunt cesa, cum a parte hostium, licet devictorum, non nisi viginti milia sint prostrata. ‘Exinde Chilpericus filium Meroveum suspectum doli quod partes Bru (40b) nechildis fulciret, instigante noverca Fredegunde, coma attonssum ac in monasterio Aninsule detrusum, jussit ordinari presbyterum’3 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 14, p. 207, l. 11-14 : Fredegarius, Chronicae, III, 74, p. 113, l. 14-15 : Liber Historiae Francorum, 33, p. 297-298.

[16] ‘Eodem tempore, sanctissimus et vere Deo dignus Germanus, Parisiorum episcopus, migravit ad Dominum, fere octogenarius. Cujus corpus in oratorio Sancti Vincentii est sepultum’1 : Fredegarius, Chronicae, III, 75, p. 113: simple mention de la mort de saint Germain : Liber Historiae Francorum, 33, p. 299. Quid autem Fortunatus de hoc beatissimo viro scripserit non pretermittam : ‘Quadam, inquid, vice precellentissimus rex Childebertus senior, cum ei direxisset sex milia solidorum pauperibus eroganda, expendens tria milia, revertitur ad palatium. Interrogatusque a rege si adhuc resideret quod tribueret, respondit medietatem resedisse nec invenisse se inopes quibus totum expenderet. Cui rex : « Omne, inquid, dona quod restitit. Nam, Christo largiente, quod donetur non deficit. » Incidens itaque aurata missoria et argentea comminuens vasa, quicquid primum habebat, dat sacerdoti ne perderet. Erat ergo expectanda contentio inter sacerdotem et principem. Faciebant apud se de misericordia pugnam et de pietate certamen, thesauros ut spargerent ac de suis talentis egeni ditescerent’2 : Venantius Fortunatus, Vita Germani episcopi Parisiensis, XII, 43-45, ed. Krusch p. 14, l. 14-42.

‘Denique, alia vice, cum aptus ad sedendum sacerdoti requireretur equus rex ei suum tribuit, rogans ut sibi eum retineret. Interim, beatus vir postulanti captivo equum donat interdictum, quoniam apud ipsum plus fuit, quam illa regis, vox pauperis’3 : Venantius Fortunatus, Vita Germani episcopi Parisiensis, XXI, 65-66, ed. Krusch, p. 16, l. 13-16.

Ingrediente autem postmodum Chilperico rege in urbem Parisiacam, sequenti die postquam rex ingressus est civitatem, paraliticus, qui in porticu [fol. 40v] (40va) basilice Sancti Vincentii in qua beatus Germanus requiescit in corpore residebat, dirigitur. Mane autem facto, expectante populo, beato antistiti gratias referebat. Quod cum regi nuntiatum foret, magna cum devotione illuc adveniens tanto gavisus est miraculoa Nota de Sancto Germano in cronica sancti Germani P en marge m. XVe s. .

‘Tunc quoque Chilpericus legationem suscepit Childeberti junioris, nepotis sui, petentis matrem suam sibi reddi Brunechildem. Cujus ille non aspernatus preces, eam cum munere pacis poscenti remisit filio’4 : Liber Historiae Francorum, 33, p. 299.

[17] Athanaildo autem rege Hispanie defuncto, Leuna cum Levigildo fratre regnum assumunt. Mortuo Leuna, Levigildus integrum Hispanie regnum tenuit, habens Gadsvintam, matrem Brunechildis, uxorem. Apud Langobardos, Albonus, de quo premisimus, regnabat. Qui maxima ex parte Italie urbibus potitus, suos in eis statuit. Romanos, quos vel maxime adversarios patiebatur, expulit. ‘Hic, civitatem cui Ticinum nomen est, que alio vocabulo Papia dicitur, per tres annos obsidens, tandem cepit. Cujus cum incolas, utpote paganus, quia christianos esse cognoverat, gladio ferire destinavisset, equus ejus in medio porte corruit. Qui calcaribus impulsus, fustibus cesus, nullo modo adigi poterat ad surgendum. Tandem, suggerentibus suis, in religionem rex conversus fregit quod de nece christianorum voverat votum’1 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, II, 29, p. 89. Huic fuit nupta Chlodsinda, Clotharii Francorum regis filia. Qua defuncta, Rosemundam, Chunimundi Gepidorum regis natam, accepit conjugem cujus ipse (40vb) dudum interfecerat patrem. A qua, cum tribus et eo amplius annis in Italia super Langobardos regnasset, in vindictam paterne necis dedecorissima interemptus est morte. Et vir bellicosissimus summeque audacie unius muliercule consilio periit, qui per tot hostium strages bello famosissimus extitit. Et illa quidem tante immanitatis debita luit maturato supplicia. ‘Nam, dum corruptori suo Helmechim nomine, quem ipsa in necem regis armaverat, postmodum e balneo egredienti, veneni poculum quod salutare asserebat esse porrexisset, ille, agnito mortiferum haustum se bibisse, evaginato gladio eam quod reliquum erat bibere coegit. Sicque nefandissimi homicide juste factorum suorum subjacuere vindicte’2 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, II, 27, p. 87. At vero post Alboin, cum Cleph nobilissimus Langobardorum anno uno et sex mensibus tenuisset principatum, denuo duces in Langobardorum gente decennio creati sunt, et unusquisque ducum suam regebat civitatem. ‘E quibus aliquanti, Gallias predandi cupidine petentes, apud Provinciam cum Amato patricio, qui regi parebat Guntranno, bello confligunt. Factaque de Burgundionibus maxima strage, ipsum ducem interemerunt. Quod Guntrannus audiens, evocato ad se Mummolo spectate virtutis viro, patriciatus ei indixit curam. Prorumpentibus iterum in Gallias Langobardis, Mummolus cum valida Burgundionum manu occurrit. Qui, duobus preliis hostibus usque ad suppremum labefactis, reliquos fugacitera sagaciter P ; fagaciter Aimoin Italiam redire compulit. Nec ultra adjecerunt Langobardi ut ad Gallias transirent’3 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, III, 3-4, p. 94. ‘Nam Mum[f41] (41a) molus, post tergum eorum dirigens Francorum exercitum, Ana[g]ni[s] castrum, in finibus Italie situm, debellavit et cepit. Quam ob causam comes Langobardorum Ragilo, Anagnis veniens, depredatus est et, ad sua reverti festinans, ab obvio sibi duce Francorum Chrannichis nomine perimitur’4 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, III, 9.

“Per hec tempora apud Constantinopolim, ut supradiximus, Justinus minor regnabat in tantum avaritie deditus5Dans Paul Diacre : deditus [contemptor pauperum, senatorum spoliator. Cui tanta fuit cupiditatis rabies] ut archas ferreas fieri juberet in quibus que rapiebat auri talenta congereret6Paul Diacre : congereret. [Quem etiam ferunt in heresim Pelagianam dilapsum] . Is, cum a divinis mandatis aurem cordis averteret, justo Dei judicio amens effectus est. Post hec Tiberium cesarem ascivit, qui ejus imperium gubernaret, hominem justum, utilem, elemosinarium, sapientem, in judiciis equum, in victoriis clarum, et quod his omnibus supereminet, verissimum christianum.

Igitur Justinus, cum undecim imperasset annis, amentiam tandem, quam incurrerat, cum vita finivit. Bella sane, que per Narsetem patricium Gothis vel Francis illata superius per anticipationem diximus, Justiniani quidem temporibus concepta, sed sub Justino terminata sunt.”7 = Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, III, 11

“Mortuo Justino, Tiberius Constantinus Romanorum regum quinquagesimus sumpsit imperium. Hic, ut superius diximus, sub Justino adhuc cesar, cum rempublicam regeret et multas egenis elemosinas erogaret, magnam ei Dominus auri copiam subministravit. Nam, deambulans per palatium, vidit in pavimento domus tabulam marmoream”8 = Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, III, 12 ‘dominice crucis vexillo insignitam, et ait : « Crucem Domini, qua pectus fron (41b) temque munire debemus, indignis ut quid pedibus conculcamus ? » Et simul cum verbo, jussit eandem tabulam auferri a pavimento. Qua amota, repperiunt et aliam, simili signaculo expressam. Post hanc quoque repperiunt et terciam. Quibus ablatis, inestimabilis diuque occultatus in lucem profertur thesaurusb thesauris P av. corr . Quem Tiberius juxta consuetum sibi morem pauperibus erogavit. Narsetis quoque thesaurum in quadam Italie urbe terra defossum, quodam decrepito indicante sene inventum, in simile distribuit opus. Sophia vero augusta, immemor promissionis quam Tiberio fecerat, eum ab imperio removere Justinianumque Justini nepotem substituere moliebatur. Quod imperator agnoscens, augustam custodie mancipavit. Justinianum verbis objurgatum blandioribus tanto in posterum amore dilexit ut filiam suam filio ejus promitteret ac filio suo filiam ejus sociandam exposceret. Sed hec res qua de causa incertum est cur non pervenit ad effectum’9 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, III, 12. “Ad hunc Chilpericus, rex Francorum, suos dirigens legatos, multa ab eo ornamenta, aureos etiam singularum suscepit librarum, habentes ab una parte effigiem imperatoris et in circulo scriptum : Tiberii Constantini perpetui Augusti ; ab alia vero, quadrigam ac asce[n]sorem continentesque scriptum : Gloria Romanorum”10 = Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, III, 13. “Hujus exercitus ab eo missus Persas potentissime debellavit, victorque regrediens, tantam prede molem cum viginti pariter elephantis abduxit ut humane crederetur posse sufficere cupiditati”11 = Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, III, 12 in fine.[f41v] (41va)

[20] ‘Dum hec in orientis geruntur partibus, in Britanniis hec acta sunt. Macliavus et Bodicus illo tempore comites Britonum erant ; qui amicitiam mutuam sacramentis adinvicem datis junxerant. Mortuo Bodico, Macliavus filium ejus Theodericum de regno Britanie expulit. Theodericus, resumptis viribus, Macliavum cum filio ejus, Jacob nomine, interfecit paternamque hereditatem recepit. Warocus Macli[a]vi filius patri in comitatu succedit’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 16 : Fredegarius, Chronicae, III, 77.

‘Tunc quoque Guntrannus, rex Francorum, duos Magnacharii soceri quondam sui filios interemit, facultates eorum fisco subiciens. Dehinc subsecuta mors duorum filiorum ipsius est. Quapropter Guntrannus liberis orbatus’2 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 17 : Fredegarius, Chronicae, III, 77, ‘Childebertum suum ex fratre Sigeberto nepotem adoptavit in filium’3 : Fredegarius, Chronicae, III, 78.

[21] ‘Chilpericus frater ejus, alter rex Francorum, Pretextatum Rotomagensem episcopum exilio destinavit, eo quod, consilio Brunechildis regine usus, insidias ipsi parasse diceretur’2 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 18, p. 216-223. ‘Meroveus vero filius ejus, quem tonsoratum ac monasterio detrusum a patre fuisse memoravimus, iterum laicus efficitur.’1 : Fredegarius, Chronicae, III, 78 ‘Nam a Guntranno duce, de quo sequens sermo plura narrabit, per legatos sollicitatus, a monasterio egressus et a Gaileno suo familiari veste laicali indutus, ad ecclesiam sancti Martini Turonis ut confugeret est impulsus. Ad hanc denique et ipse Guntrannus confugerat, metuens minas regis Chilperici, eo quod diceretur filium ejus Theodebertum in bello superius memorato interemisse. Quapropter Chilpericus Ruccolenum quemdam Turonis direxerat qui eum exinde (41vb) vi abstraheret. Ruccolenus Turonis veniens beato pontifici tunc Gregorio mandavit ut Guntrannum a basilica sancta expelleret. Quod si agere differret, sciret eum cum valida manu venturum et hec impleturum. Sanctus autem antistes respondit hoc nunquam fuisse factum, nec a se nullo modo esse faciendum. Interim miser, dum domum ecclesie, in qua hospitabatur, destruere non formidat, regio correptus morbo, ad basilicam sancti Martini defertur, ubi, nil medele adeptus, non post multos dies est defunctus. Porro Meroveus ad sepedictam veniens ecclesiam, memorato pontifice missas celeb[r]ante, petiit eum eulogias sibi dare. Quo recusante, minatus est se quosdam de populo interimere, quoniam sine judicio sacerdotum eum communione privaret. Tunc pontifex eulogias quidem ei dedit, regi vero per diaconem innotuit que acta fuerant. Regina itaque clamante ipsum clericum exploratorem a Meroveo missum, rex eum exilio relegavit. Direxit autem ad sacerdotem ut inimicum suum de ecclesia pelleret. Sed eo differente, Chilpericus exercitum commoveri precepit. Quod audiens Meroveus a basilica egredi voluit. Leudastis vero Turonicus comes pueros ejus, qui pro necessariis causis in villam ierant, peremit. Quapropter Meroveus, adnitente Guntranno, Marilefum medicum a rege venientem tenuit, ablatoque auro ac argento quod ferebat, eum utique occidisset, nisi ille ecclesiam expetisset. Interea, dum de patre ac noverca Meroveus multa [f42] (42a) loqueretur facinora, quadam die Gregorium episcopum ad convivium invitans, rogat aliquid ad edificationem legi. Tunc antistites, arrepto Salomonis libro, hunc primum versiculum invenit ac legit : Oculum, quo adversatur patrem, effodient eum corvi de torrentibus3Prov., 30,17. Et hec quidem ille non intellexit, antistes vero miratus est redargutionis sibi verba prima occurrisse’4 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 14, p. 209-210.

Non rex sed dux Meroveus.

[22] ‘Post hec direxit Guntrannus ad mulierem phytonissam, que ei aliquando non solum annum, sed et diem et horam qua Charibertusa vel Chilpericus R add. interl. même main, P add. interl. même main rex obiret, predixerat, ut eam super statum interrogaret suum. Cui illa hec remisit mandata : « Hoc, inquid, anno Chilperico defuncto, Meroveus, devictis fratribus, regnum accipiet teque ducem constituet. Quo munere quinquennio functus, septimo efficieris episcopus. » Hoc ille episcopo Gregorio retulit, et ab eo hoc responsum accepit : « Illa magis a Deo quam a diabolo exquiri debuissent. » Verumptamen Fredegundis, que occulte Guntrannob duci Merovei R add. interl. même main ; duc Merovei P add. interl. même main favebat propter mortem Theodeberti (non enim ex ea fuerat natus), misit ad eum ut Meroveo suaderet egredi ab ecclesia. Ille, presto putans fore percussores, non distulit ; sed nil eum nocuit. Demum Chilpericus per diaconum ad sepulchrum sancti Martini duas mittit cartulas, quarum una continebat ut sibi divinitus in alia, que erat vacua, rescriberetur si foret fas Guntrannum a templo retrahi. Diaconus, triduo expectans, inanis a responso abscessit. Sed Guntrannus, venientibus regiis missis, pallam altaris cum sacramento fidejussorem dedit, jac (42b) tanter pollicitus numquam se inscio rege templum egressurum’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 14, p. 210-212.

[23] ‘Tandem Meroveus, postpositis phytonisse responsis, per triduum vigilans, in divinis hoc responsum libris accepit. In Reguma Regum R ; regnum P quidem : Eo quod, inquid, reliquistis Dominum Deum vestrum, tradidit vos Deus in manu inimicorum vestrorum1Par., 28, 5-6. In Psalterio autem : Dejecisti eos, dum allevarentur2Ps., 72, 18. In Evangelio vero : Scitis quia post biduum pascha fiet ?3Mat., 26, 2 et cetera. His ille visis flens ad sancti Martini tumbam, cum sexcentis et eo amplius viris assumpto quoque Guntranno duce discessit’4 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 14, p. 212. ‘Et per Autissiodorensem urbem Divione castro veniens, exinde ad Remensem Campaniam transiit. Qui, a Tarvanensibus in quadam villa circumventus et se capiendum fore intelligens, veritus ne, si ad patrem duceretur, graves de se penas daret, Gailenum quendam sibi familiarem rogavit ut se gladio percuteret. A quo cultro per viscera trajectus, interiit. Gailenus, truncatis manibus ac pedibus, naribus simul et auribus, turpiter vitam finivit’5 : Fredegarius, Chronicae, III, 78.

‘Post hec Sanson Chilperici filius mortuus est ; cujus funus cum nimia lamentatione idem rex prosecutus est. Eo anno stella in medio lune fulgens visa est’6 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 22-23 : Fredegarius, Chronicae, III, 80.

[24] ‘Quidam potentissimus procerum Chilperici, Guntrannus Boso uno nomine sic dictus, relictis in ecclesia sancti Hylarii filiabus suis, ad Childebertum transiit. Anno vero tercio regni Childeberti junioris, qui erat Chilperici et Guntranni septimus decimus, Guntrannus Boso filias suas a Pictavis auferre volens, Dracolenum quendam, [f42] (42va) sibi infestissimum seque persequentem, ut a se averteretur, precibus ac muneribus flectere nitebatur. Dracolenus, ut erat mente elatus, superbe respondit, asserens se funiculum quo alios deceptos perdere solebat, paratum habere ut eo Guntrannum involveret. Non tulit Guntrannus superba jactantem, sed, manus elevans in celum, prodigia facientem invocavit Dominum et ut sui per intercessionem beati misereretur Martini oravit. Congressus contra adversarium, fauces contumatie verba profantesa profanes P conto transfodit, elevatumque ex sella equitatoria, dejecit exanimemb exanimen R, P ad terram. Hoc eventu felici usus, translatas a Pictavorum urbe filias deduxit quo voluit’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 24-25 : Fredegarius, Chronicae, III, 80.

[25] ‘Pictavenses quoque et Bagasseni, qui nunc Arbasseni dicuntur, conjuncti Andegavensibus, Warocum comitem Britonum repentino impetu opprimere moliebantur. Quorum prevenit insidias Warocus, circa medium noctis super eos irruens et maximam ex eis stragem faciens. Tercia vero die cum ducibus Chilperici fedus pepigit, dans filium suum obsidem et que pervaserat reddens. Venetum quoque urbem ea conditione refudit, ut si ex gratia regis eam tenere mereretur, tributa quotannis solvere non moraretur. Aliquanto autem interjecto tempore, a fide desciscens, Eunium Venetice urbis episcopum ad regem dirigit, pro quibusdam causis responsa laturum. Quem rex cum ira objurgatum direxit in exilium’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 26.

[26] ‘His ita gestis, Chilpericus rex, congregato concilio pontifi (42vb) cum in ecclesia Sancti Petri Parisiace urbis, Pretextatum Rothomagensem episcopum, cujus jam meminimus, exilio revocatum, in eorum presentia eum hac accusatione exhibuit, dicens : « Quamvis, o venerandi pontifices, regia potestas reum majestatis legibus condempnare pos[s]it, ego hunc, qui falsum sibi pastoris nomen usurpat, conjurationis contra me facte auctorem, sacris non contradicens canonibus, vestre audientie represento ». Et conversus ad Pretextatum Rotomagensem episcopum : « Ut quid, ait, o episcope, munera populo contra meam erogasti salutem ? Quave de causis filium meum Meroveum cum uxore patrui conjunxisti ? Non ignorabas quid de hac causa sanciant canones ? Quare autem ita filium adversus patrem armasti suum, ut ille pariter cum vita regnum vellet eripere meum ? » Postquam vero rex siluit. Franci, qui pro foribus stabant frementes, hostia basilice effringere nitebantur, ut antistitem penis subderent. Sed rex, hec fieri prohibens, Pretextato copiam purgandi tribuit. Cumque ille objecta refelleret, quidam falsi testes surgentes calumpniabantur a pontifice sibi munera data, ut regem dolo perderent. Quibus episcopus : « In hoc, inquid, veros vos esse confirmo quod muneratos vos a me fore fatemini. Quid enim vestris ditatus donis aliud agerem, nisi ut par pro pari referrem ? Quod vero falso confingitis me mala regi machinatum esse, id omnimodis falsum est. » Hec eo dicente, rex quidem in regiam se recepit. Episcopis autem in domo ecclesie residentibus, adveni[f43] (43a) Etiu archidiaconus Parisiensis, ita eos alloquitura de accusatione Pretextati Rothomagensis episcopi P f. 43 add. marge sup. XIVe-XVe s. : « Nunc, inquiens, est tempus, o sanctissimi sacerdotes, quo aut pro vestra magnanimi constantia glorificemini aut pro dejectione et contumelia fratris et coepiscopi vestri contemptui in posterum, si tacueri[ti]s, habeamini ».Tunc ceteris tacentibus eo quod metuerent regine furorem, cujus instinctu ista gerebantur, et digitum ori suo superponentibus, Gregorius, Turonorum antistes, sic orsus est loqui : « Oportet nos, fratres karissimi, et maxime eos qui principis fruuntur familiaritate, salubria ei suggerere consilia, ne forte, ira devictus, plus justo in sacerdotem Domini commoveatur, et a Deo innocentium ultore gravius puniatur ». Illis quoque nec ad ista respondentibus subjunxit antistes : « Cavenda nobis, sanctissimi fratres, illa terribilis Domini comminatio est, quam per prophetam pronuntiavit : Si me, inquiens, dicente ad impium : morte morieris ! : non annuntiaveris ei, sanguinem ejus de manu tua requiram1Ezech., 3, 18. Nos itaque, qui speculatores in domo Dei sumus positi, non negligamus regi pericula ostendere sua. Et si necesse sit, exemplis ad resipiscendum provocetur : qualiter Maximus imperator, beatum Martinum impiis communicare compellens, imperio pulsus sit, vel Clodomirus, sacerdoti Avito non obaudiens, interierit. » Cumque nec tunc quidem quilibet eorum responsa prebuisset, aliqui, adulatorie artis, regi denuntiaverunt nullum ei pertinacius resistere quam Gregorium Turonicum. Qui mox per quemdam aulicum evocatus, stante rege propter tabernaculum ramis tec (43b) tum, Bertrannoque Burdegalensi pontifice dextre ejus inherente, sinistre vero Ragnemodo Parisiaco, taliter rex episcopum allocutus est, dicens : « Dic, domine pontifex qui justicie tramitem ceteris servas, mihi cur denegas ? Sed, ut video, perversis consentis, et impletur in te vulgare proverbium quod corvus corvi oculum non eruet. » Cui sacerdos : « Michi, inquit, o rex, equitatem deserenti correptores erunt multi. Te autem delinquentem quis corripiet nisi ille qui se fatetur peccaminum vindicem ? Quapropter si nos te de justicia commonentes audire contempseris, plus a Deo quam a nobis condempnaberis. » Ait hec rex : « Apud alios semper justicie causam obtineo, apud te nunquam, verum ego optimam mee ultionis inveni materiam. Persuaso namque Turonico populo ut clamet sibi a te equitatis jura denegari, ego quoque proclamabo me, qui etiam regia polleo dignitate, nil eorum que ipsi postulant a te posse promereri. Et sic orto adversum te populorum odio, injusti nomine denotabis. » Et contra pontifex respondit : « Si quidem sum injustus, id Deo magis quam tibi notum est. Tu vero si nostra aspernaris monita, sacros sume canones et, his saltem consentiens, justa decerne ».’2 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 18, p. 216-220 : Grandes chroniques de France, version française, III, 8

[27] ‘Tum demum rex animum antistitis, ut erat callidus, hoc modo mulcere cepit. Erat autem coram eis mensa panisque superpositus, cum diversis ferculis. Ait ergo rex ad sacerdotem : « En, inquit, hoc ferculum tui gratia paravi, in quo nil aliud quam cicera serres marg. P = ceire, fève, traduction de cicer P carnesque continentur volatilium. Utere nunc eo mecum libens ». Beato vero [f43v] (43va) Gregorio respondente quod cibus ei gratior esset facere voluntatem Patris sui qui in celis est, et a rege petente ut sponderet rex nihil se contra canones acturum, elevatis Chilpericus manibus juravit per viventem in secula se decreta sanctorum patrum non transgressurum. In crastinum vero aurora incipiente, legati Fredegundis regine ad hospicium memorati pontificis venerunt, poscentes et duas libras argenti pro munere offerentes, ut in dejectione Pretextati consentiret ceteris episcopis. Dicebant enim aliorum se voluntatem probatam habere. Illo itaque recusante et si sibi mille libras darentur nullo modo assentire velle se asserente, illisque magis instantibus tandem pollicitus est in decretis canonum fratribus suis se assensum prebiturum. Tunc illis que petebant se impetrasse putantibus et gratias agendo recedentibus, advenerunt quidam sacerdotes similia petentes, quibus antistes eadem que prioribus reddidit responsa. Convenientibus in concilio episcopis, adveniens Chilpericus rex, ait illis repperisse se in decretis canonum quod episcopus furti obnoxius sacris deberet privari ordinibus. Erat enim rex litteris eruditus. Cumque pontifices quererent quis eorum furti insimularetur, rex dixit : « Num obliti estis quanta vobis ostenderim que Pretextatus mihi furtim abstulit ? » Demonstraverat namque rex pridie varia ornamenta, quorum pretium ad tria milia estimabatur solidorum, cum sacculo duobus milibus nomismatibus aureis referto. Hec omnia dicebat sibi ab episcopo furata. Sed Pretextatus (43vb) objectionis facile se purgavit, hoc modo regi responsa dans :« Excellentia tua, domine mi rex, reminisci valet, si dignatur, Brunechildem a Rothomago abeuntem sarcinas in diversis speciebus mihi commendasse et post aliquod tempus missis pueris ea a me repetisse. Cumque ego ex hac re tuam consuluissem voluntatem, preceptis obediens tuis, unam eis sarcinam, eo quod amplius ferre non valerent, contradidi. Venientibus iterum ac tercio, ex tua jussione cetera reddidi, dicente magnificentia tua mihi ut a me ea reicerem, ne pro his ira inter vos iterum pullularet. He due tantum sarcine apud me remanserunt. Nunc cujus furti me arguis fore obnoxium ? » Cui respondit rex : « Si haec ita se habent et custodie causa ista suscepisti, cur librum a me intextum filis exinde rapiens secuisti et eum pro nostri dejectione his qui tibi placuit distribuisti ? » Tunc sacerdos ad ista : « Jam, inquit, semel dixi, et nunc iterum dicob dice P me non ob aliud illis ista largitum fuisse, nisi ut eorum muneribus mihi concessis pacem referrem gratam. Ut vero propriis deficientibus et commendatis aliqua presumentur, confidentia ausum tribuit; eo quod Meroveus cujus illa conjugium expetiverat ex te carnaliter genitus, mihi in baptismo spiritualis est filius. » Animadvertens Chilpericus Pretextatum hoc modo non posse superari, relicto concilii loco ac convocatis quibusdam sibi adulantibus, ait illis : « Victum me verbis episcopi fateor ; et vera eum sequi scio. Sed ut Fredegunde regine satis fiat, ita hoc, ex vestra quasi persona consilium ei dantes, dicite : Scis [f44] (44a) quia dominus noster Chilpericus rex misericors est et confessis cito ignoscit ; vade ergo et prosternere pedibus ejus ; confitere te in eum peccasse ac confestim indulget tibi. » Quibus jussa perficientibus seductus est Pretextatus eorum dolis qui se quoque pollicebantur pedes regis deosculaturos ut ei ignosceret. Sequenti die, residentibus episcopis in concilio, Chilpericus cum Pretextato iterato altercari cepit, dicens : « Si munera pro muneribus retribuisti, sacramenta pro parte Meroveis contra meam salutem cur exegisti ? » Ad haec sacerdos respondit : « Innotui celsitudini vestre Meroveum me ex lavachro suscepisse salutari, ideoque si facultas fuisset etiam angelum Domini in ejus evocassem auxilium ». Quid plura ? Procedente longius altercatione, Pretextatus ad pedes ejus corruit, clamans : « Miserere, clementissime rex, homicide qui de regno pellere volui, et filium tibi sustituere ». Hec eo loquente, prostratus ipse rex pedibus aliorum sacerdotum qui in sinodo residebant, aiebat : « Audite, sanctissimi sacerdotes, nefandissimum reum, execrabile crimen confitentem ».Verumptamen pontificibus regem a terra elevantibus, jussit rex Pretextatum ab ecclesia egredi. Ipse autem in regiam se recepit, mittens ad sinodum quosdam canones quibus erat adnexus quaternio novus continens hec : Episcopus in homicidio vel ceteris criminalibus deprehensus peccatis, sacris privetur ordinibus. His lectis dum Pretextatus staret stupens, ait illi Bertrannus Burdegalensis antistes : « Audi frater et quondam episcope. Nisi regis promerueris gratiam, nostra non poteris frui societate. » Post hec (44b) rogavit Chilpericus pontifices ut aut vestis Pretextatus scindereretur aut centesimus octavus psalmus qui maledictiones scariothicas continet super eum recitaretur, vel certe in perpetuum communione privaretur. Sed pontificibus hoc agere recusantibus et maxime Gregorio Turonensi renitente, ab ecclesia Pretextatus pellitur ac custodie traditur, de qua dum fugere noctu niteretur, comprehensus cesusque in insula quadam maris que civitati adjacet Constantie, exilio relegatur’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 18, p. 220-223 : Grandes chroniques de France, version française, III, 8.

[28] ‘Porro Guntrannus rex Burgundionum Childeberto regi Austrasiorum nepoti suo, ut pacificus regni sui ad pontem quem Petreum dicunt sibi occurreret mandavit. In cujus amplexibus diu immoratus universis audientibus sic est locutus : « Evenit, meis prepedientibus peccatis, ut ex me genitis carerem filiis. Unde mihi propriis orbato heredibus, necesse est adoptare extraneos, quibus parcos relinquam thesauros. Optimum itaque judicavi te, omni humana carne mihi carior, nepos Childeberte, eligere, qui et mei successor regni, et congregati esses possessor thesauri. Quapropter, maneat oro que inter patrem ac filium debet manere dilectio. Unus nos protegat clipeus, una circa adversantes tueatur hasta, et ab hodierno et deinceps talis inter nos caritas permaneat, ut si dante Deo filios procuravero, te tamen a jure non secernam hereditario. » His dictis et proceribus Childeberti pro eo quod ipse puer adhuc esseta cesset P respondentibus, simul prandentes et se muneribus honorantes, ad sua sunt reversi.[f44v] (44va) Verumptamen legatos utrique ad Chilpericum regem miserunt, denuntiantes ut aut ea que de eorum regno pervaserat redderet aut se ad belli certamina prepararet. Quod ille tunc quidem despectui habuit’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 17 : Fredegarius, Chronicae, IV, 7 : Grandes chroniques de France, III, 7.

‘Quo tempore sinister populi rumor adversus Salonium et Sagittarium episcopos surrexit. Hos sanctus Nicetius Lugdunensis antistes enutritos, primo quidem diaconii, deinde sacerdotii, eos gradibus insignivit. Et Salonium quidem Ebredum, Sagittarium vero apud Vapingum episcopos instituit. Illi vero non velut episcopi religioni operam dabant, sed tamquam tiranni homicidiis, rerum alienarum pervasionibus adulteriis quoque vacabant. Et in tantum eorum excrevit malitiab militia P ut super Victorem Trecassinum antistitem natalicii sui diem festum agentem, cum choorte irruentes militari, ejus vestimenta scindentes, famulos cesos fugantes, apparatum prandii omnem raperent, et ipsum cum hac contumelia solum relinquerent. Qua causa ad aures Guntranni regis delata, ex ejus jussu collecta est sinodus apud Lugdunum, quo presidente sancto Nicetio, hos convictos a propriis expulit sedibus. Unde illi graviter indignati, regis gratiam sibi adquirentes, acceptis ab eo epistulis, ad papam romanum Johannem profecti sunt. Cui persuadentes se injuste dampnatos, scripta ejus ad regem detulerunt jubentia ut suis restituerentur locis. Quos rex verbis corripiens, ad proprias jussit urbes redire. At illi cum Victore quidem pacem facientes, homines qui (44vb) ei injurias irrogaverant direxerunt ut ipse eis ulcisceretur. Qui dominici memor precepti, non reddens mala pro malis, illesos dimisit ad propria. Salonius denique et Saggittarius pessimis cotidie adicientes pejora, in expeditione quam Mummolus contra Langobardos egit pergentes, multa perpetrarunt homicidia, in civibus pari modo suis ita crudeliter seviebant ut multos usque ad effusionem sanguinis cederent. Quod ubi regi Guntranno nuntiatum est, eos exhiberi precepit, a presentia tamen sua usque ad audientiam sustinere. Hoc Sagitarius adeo indigne tulit, ut de rege, indigna loquens, publice proclamaret filios regis non fore regnaturos, eo quod mater eorum ex Magnacharii fuisset familia. Erant namque adhuc filii regis superstites. Propter hoc rex in ira commotus, equos eorum et cuncta que habebant abstulit, et ipsos in duobus monasteriis a se procul divisis penitentiam agere instituit, mandans propriis judicibus circum ea loca constitutis ut eos cum summa armatorum cautela custodirent ne forte laberentur. Tunc forte seniore ex filiis regis egrotante, accedentes quidam familiarium ejus ad eum suaserunt ut prefatos episcopos ad proprias juberet regredi ecclesias, ne fortassis ob eorum dampnationem ira Dei super domum incumberet principis. Cumque rex petita non abnuisset, Salonius et Sagittarius regressi ad sua tam eximios sancte religionis cultores se ostendebant, ut cotidie totum ex ordine psalterium recitando, nunquam a psalmodia cessare viderentur. Qui tamen post paululum ad suum intantum reversi sunt [f45] (45a) vomitum2Prov., 26, 11 : Sicut canis, qui revertitur ad vomitum suum, ut fornicationi et ebrietati inservientes, dum clerici matutinos psallerent hymnos, ipsi adhuc in convivio positi, vina flagitarentc flagitarent R ; flagarent P . Incipiente autem aurora, circumdati mollibus, usque ad terciam diei horam sompnum capiebant. Cumque in talibus versarentur, Deum post terga ponentes, ipsi quoque a Deo postpositi, iram eius incurrerunt, ut in sequentibus demonstrabimus’3 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 20 : Grandes chroniques de France, III, 10.

[29] ‘His diebus, Chilpericus Pictavensem pervasit urbem, fidelesque nepotis sui, videlicet Childeberti regis cum Ennodio duce, ab ejus sunt hominibus pulsi. Ennodius itaque exilio trusus, facultatibus fisco subactis, post annum patrie et suis redditus est rebus’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 24, p. 230. ‘Daccho autem Gadarici filius, relicto Chilperico dum ubique vagaretur, a Dracoleno duce, qui dicebatur Industrius, fraude captus est, jurante sibi quia non interficeretur. Cum vero eum ad regem perduxisset, egit ut interimeretur. Quod ubi Doccho in custodia positus agnovit, confessus cuidam presbitero peccata sua, penitentiam nesciente rege petiit. Qua accepta, interfectus est. Porro Dracolenus a Guntranno duce eo quo diximus interfectus est modo’2 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 25, p. 231.

‘Britanni eo tempore graviter regionem vastando Redonicam, ad vicum qui dicitur Cornutus advenerunt. Contra quos Bibolenus dux missus, recedentes insecutus est ; Britanniamque ferro et ignem depopulatur. Hoc adeo Britannos in majorem commovit iracundiam, ut sequenti anno non solum Redonicam, verum etiam Nammeticam infestarent pro (45b) vintiam. Qui tamen legatis Felicis Nammetici episcopi emendationem polliciti, mendaces fuerunt’3 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 29 et 31, p. 234-236.

[30] ‘Illo tempore, mulier quedam, a zelantea adolante (?) R ; adulante P viro apud Parisius quod adultera esset impetita, dum opem a suis petisset parentibus, et illi eam innocentem credentes, sacramentum pro ea viro vel ejus parentibus super sepulchrum sancti Dyonisii fecissent, ab eis quod perjurassent redarguti sunt. Et causa usque ad jurgium prorumpente, cum propter nobilitatem eorum (erant enim primi in palatio regis Chilperici) neutra pars alteri cederet, gladiis se invicem percutientes, sacram basilicam sanguine polluerunt. Interea ecclesia sine officiis manente divinis, dum hec ad regem delata fuissent, interminatus est nulli eorum prorsus fore benivolum, donec Ragnemodi Parisiaci antistitis, in cujus diocesi hec acta fuerant, reconciliatione veniam mererentur. Quos episcopus, facinus confitentes, penitentia indicta, communioni restituit ecclesiamque reconciliavit’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 32, p. 237.

[31] ‘Tunc temporis Nantinus Engolismensis comes hujusmodi ex causa gravem divinitus est passus mortis penam. Maracharius avunculus ejus comitatu predicte urbis diu potitus, ad clericatum accedens, post non multum tempus episcopus est factus. Quem cum adversarii ejus, inmisso in capite piscisa inmisso\s/ R ; in capite pissos P veneno, nefandissime necassent, non diu letati sunt. Nam Frontinus, cujus consilio hoc perpetratum est scelus, uno tantum anno post eum functus est episcopatu. Cumque ei Heraclius Burdegalensis presbiter successisset, a Nantino, qui ob ulciscendam [f45v] (45va) avunculi mortem comitatum a rege emerat, gravissime increpabatur, quod avunculi sui interfectores secum retineret. Quare in majori crescente controversia, comes villas ecclesie ab avunculo per testamentum relictas pervasit, asserens quod non deberet ea tenere testamenta quorum testator ab ejus fuerat clericis interemptus. Post hec crudeliori exardescens iracundia, interfectis etiam quibusdam laicis, unum e presbiteris lancea vulneratum dum adhuc viveret suspendi ac ad confessionem criminis cogi jussit. Qui diu revinctis pos[t] terga manibus pendens, fluente e patenti vulnere sanguine, innocentem reddidit spiritum. Pro tantis igitur sceleribus Nantinus ab Heraclio excommunicatus, convenientes apud Sanctonas urbem quosdam sacerdotum rogavit ut pro se antistitem interpellarentb interpellarentur P , pollicitus se res ecclesie redditurum et mala que commiserat emendaturum. Antistes vero, rogantibus annuens fratribus, eum communioni restituit. Sed comes, ad Engolismam reversus, domos quas pervaserat destruxit, dicens : « Si hec ecclesia recipit, saltem deserta inveniantur ». Etc Episcopus Aimoin, R sane, his auditis, iterum communione eum privans, vita decessit. Nantinus quoque, a quibusdam episcopis pecunia corruptis communioni redditus, in morbum incidit. Cum vero valida cruciaretur febre, clamabat : « Heu, heu, que tormenta ab Heraclio illata pacior ! Ipse me nunc cruciat ; ipsius igne consumor. Mortem peto ne diu male vivam. » In his vocibus constitutus (45vb) interiit. Audiant ista qui sacerdotibus injurias irrogant ; intelligant Deum esse vindicem injuste oppressorum’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 36.

[32] ‘Chilpericus etiam rex, suggerente Fredegunde regina, proscriptionibus gravissimis populum sibi subjectum atterere cepit. Qua de causa multi e plebe, nativum relinquentes solum, maluerunt exules novas querere sedes quam patrios incolendo fines injusto ruere sub fasce tributi. Inter cetera namque que cogebantur solvere liberiori etiam orti progenie, e terra propria culta labore, amphoram vini regie inferebant mense. Marcus referendarius huic muneri prepositus, dum cunctas Aquitanie urbes que ad regnum Chilperici respicere videbantur, ad hec solvenda verbis vel minis invitaret, a Lemovicinis seditione orta jugulatur. Et tomi universia thomus universusque R ; Thomus versusque P quos secum ferebat igne cremati sunt’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 28. ‘Porro Chilpericus, dum pessimis cotidieb cotidie cotidie P adiceret pejora, febre arripitur valida ; a quo dum convalescit langore, parvus ejus filius nec dum baptisma consecutus egrotare cepit gravius. Qui baptismatis gratia imbutus, levato paulisper incommodo, matrem pleno nequivit letificare gaudio. Nam fratrem ejus Clodobertum, cui etas provectior, eo convalescente, doluit similia incurrisse. Ita denique latens pestis in totam diffundebatur regiam prolem, ac si a visceribus transiens paternis, in filiorum membris hereditariam videretur velle sibi vindicare sedem. Tandem Fredegundis, cujus totiens dolor lacera torquebat precordia, quotiens semimortua natorum contempla[f46] (46a) batur corpora, pristine feritatis oblita, humani induit compassionem animi. Adiensque regem, hujusmodi apud eumc eam R, P habuit sermonem : « Beneficiis, inquit, divinis nosmet, mi vir, benefactis respondere convenit, quos superna non punit clementia, tanto tempore perseverantes in malitia. Neque enim flagella omnipotentis Dei sustinuimus quasi rei, sed in virga filiorum eruditi, propheticum illud dictum in nobis sumus experti : quia flagellat Dominus omnem filium quem recipit2Hebr., 12,6. Ecce nos namque febribus et variis sepe vexati calamitatibus, insuper filiorum amplexus amittimus gratissimos, quos lacrime viduarum et orphanorum, a nobis injuste oppressorum, morti reddidere proximos. Peniteat nos tandem aliquando malorum que gessimus, et conversi ad Dominum, placabilem eum super nostram imploremus fore malitiam. Neque enim quamvis indignos sibi supplices aversabitur, quia est misericors et miserator. Incendamus igitur iniquas descriptiones, et quas ad oppressionem constituimus pauperum, ad nostram nostrorumque deleamus salutem. Nichil est quod timeamus, si vere peniteamus, quasi passuri gravia, qui pertulimus gravissima. Quid enim pati potest gravius quam ut amittimus quod est carius ? Quid vero nobis poterit esse dulcius quam natorum affectus ? Quibus porro per tot annorum curricula partos reservamus thesauros, si premittimus heredes quos optaveramus fieri successores ? Cavendum profecto est ne illius evangelici incurramus sententiam divitis, qui innovando horrea et congre (46b) gando multa, accepit responsum non se visurum diem crastinum, nec suarum cogniturum heredem rerum. Sed propitius jam potest esse qui vindicavit et mitior quam si non vindicasset. » Hujusmodi orationem circumferens Fredegundis regina, transduxit Chilpericum regem a furore animi, atque intentionem ejus adeod ab eo P emollivit, ut libellos quibus nefanda continebatur lex, manu propria voracibus traderet flammise flaminis P f penitentia Fredegondis P marge sup., main XVe s., encre pâle . Quibus peractis rebus, junior eorum filius diem obiit. Cujus corpusculum in oratorio sanctorum Dionysii ac sociorum/ ejus martyrum est humatum. Nec longum fluxerat tempus alter quoque ex filiis superius nominatus Clodobertus, morti cepit esse proximus. Consternata mater anxiis gemitibus languentis filii, ad basilicam Sancti Medardi Suessionis eum defert. Ubi uterque parens, votis aureis donis, sancti onerarunt sepulchrum. Sed adveniente nocte, eger ultimum exalavit spiritum. Cujus funus prefate urbis populus, pulla veste circumamictus, cum maximo luctu ad ecclesiam Sanctorum Crispini et Crispiniani est prosecutus. Quo in loco predictus regis filius tumulariam est adeptus sepulturam. Sequenti abhinc anno, alius ex filiis Chilperici, Theodericus nomine, terminum sortitus est vite. Unde Chilpericus divine animadversionis judicium cervici imminere sue cognoscens, multa pauperibus Christi seu ecclesiis largitur donaria. Restiterat sane adhuc unus e regia prole, quem Chilpericus custodie mancipatum, suggerente Fredegunde, custodibus legavit puniendum. Ita efferbue[f46v] (46va) rat Chilpericus in malitia, ut non ei sufficerit generi ejus imminens celestis vindicta, nisi ipse eam augmentaret per sua facinora’3 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 34 : Liber Historiae Francorum, 34.

‘Anno quinto Childeberti regis (qui fuit nonus decimus Chilperici atque Guntranni), tante lues aquarum per universas regiones facte sunt Galliarum, ut flumina terminos, quos numquam antea excesserant, pretergressa, peccora quidem exitio, edificia vero quorumque locorum gravi afficerent ruina. Quibus alveorum suorum metas repetentibus, pluviisque cessantibus, circa mensem qui September dicitur, denuo arbores floruerunt.

Tunc quoque fulgur per celum cucurisse visum est, sonitusque tamquam ruentium arborum per totam pene terram auditus.

Burdegalensis civitas terremotu concussa est ; et de Pirineis montibus immensi lapides sunt evulsi, quibus immensa peccorum hominumque multitudo percussa interiit.

Vicus Burdegalensis, incendio divinitus orto, nullisa nullius Aimoin hominis incitamentis augmentato inflammatus, multos excussit subito comprehendens domos et areas frugibus refertas.’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 33

[34] ‘Aurelianensis urbs simili incendio vastata est. Apud Carnotinum pagum de effracto pane sanguis effluxit’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 33. ‘In urbe Pictava lupus e silvis veniens per portam ingressus (46vb) est. Qua cum ceteris clausa, lupum cives in media interemerunt urbe’2 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 41.

‘Celum quoque ardere visum est, et Liger fluvius plus solito excrevit’3 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 41.

‘Ventus auster tam violens fuit ut silvas prosterneret, domos vel sepes erueret, hominesque usque ad internetionem volutaret. Cujus turbinis spatium, eo loci quo visus est cucurrisse, tenuit in latitudinem jugera septem, licet longitudo quanta esset non posset estimari’4 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 41. ‘Sed hec prodigia gravia sunt subsecuta mala. Nam et discordia inter reges orta bella excitavit civilia, et dissinterie morbus totas prope occupavit Gallias’5 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 34. ‘Qua causa Austrigildis regina Guntranno regi nupta laborans, querelam marito adversum medicos detulit, quasi illorum negligentia erga se egritudo convaluisset. Jussu Guntranni diversis penis medici interierunt ; ipsaque post deficiens mortua est’6 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 35 : Liber Historiae Francorum, III, 82.

‘Quibus diebus Chilpericus legatos Mirionis Gallicie regis, qui Suevis imperitabat, ad Guntrannum missos, apud Pictavum cepit et Parisius in custodia posuit. Quos tamen post annum liberos ad propria remisit’7 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 41.

‘Maurilius quoque Caturcensis pontifex, dum propter podagre infirmitatem candens ferrum tibiis seu pedibus imponeret, langorem pessimum incurrit. Quo ingravescente, dum multi episcopatum ambirent, ipse Ursicinum eligens, dum adhuc superstes esset, benedici fecit, sicque ab hoc seculo migravit.[f47] (47a) Fuit autem elemosinarius valde, scripturis in tantum eruditus divinis ut genealogias Veteris Testamenti plerumque memoriter recenseret. Pauperes Ecclesie sue contra iniquorum judicum oppressionem sustentabat, ut illud Job Domino decantaret dicens’8 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 42 : Pater eram pauperum, et causam eorum diligentissime investigabam9Job, XXIX, 16.

‘Tunc etiam Gregorius Turonensis cum Egilane, Levingildi Hispanorum regis legato quem ad Chilpericum miserat, quia erat ipse Egila arrianus, de fide sancte Trinitatis conflictum habuit et eum mirabiliter superavit. Qui quamvis negasset se aliquando fieri catholicum, tamen infirmitate impulsus est ipsam amplecti religionem’10 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 43.

[35] “Tiberius vero Constantinus postquam imperium VII rexit annis, sentiens diem sue imminere vocationis, una cum consilio auguste Sophie, Mauricium, genere Cappadocem, virum strenuum, elegit ad imperium suamque filiam regalibus ornamentis ornatam ei tradidit dicens : « Sit tibi imperium meum cum hac puella concessum. Utere eo feliciter, in mente habens equitatem ac justitiam precipua optimi imperatoris esse insignia. » Hec postquam dixit, corpoream relinquens sarcinam, ad eternam migravit patriam, maximum sui obitus populis sibi subditis relinquens luctum. Fuit enim summe bonitatis, in elemosinis promptus, in judicando cautissimus, nullum despiciens, omnes diligens, (47b) ipse quoque dilectus est a cunctis. Quo defuncto, Mauricius, purpura indutus, diademate redimitus, ad circum processit. Et adclamatis sibi laudibus, largitis populo, ut moris est, muneribus, primus ex Grecorum genere, in imperium confirmatus est”1 = Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, III, 15.

[36] “At vero Langobardi cum per annos decem sub potestate ducum fuissent, tandem communi consilio Flavium Autari, supramemorati principis Clephonis filium, regem sibi statuerunt. Cui, ob restaurationem regni, duces qui tunc erant mediam totius substantie sue partem contribuerunt, ut esset tantum rex ipse sive qui ei obsequebantur per diversa distributi officia alerentur. Erat sane hoc mirabile in gente Langobardorum: nulla erat violentia, nulle struebantur insidie, unusquisque quo libebat securus sine timore pergebat”1 = Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, III, 16.

[37] “Hoc tempore Mauricius imperator Childeberto regi Francorum quinquaginta milia solidosa millia solidorum Aimoin per legatos suos ea vel maxime direxit gratia ut cum exercitu supra Langobardos irrueret eosque Italia pelleret. Qui nil moratus, cum innumera Francorum multitudine Italiam subito introivit. Langobardi vero conserende manus spem abicientes, munimentis suarum se cummisereb se commisere Aimoin ; secum misere R urbium et inter currentibus legatis oblatisque muneribus pactum cum Childeberto fecerunt. Quo ad Gallias remeante, cognito imperator Mauricius quia cum Langobardis fedus inisset, solidos quos ei ob Langobardorum expulsionem dederat [f47v] (47va) repetere cepit. At ille, suarum virium potentia fretus, pro hac re nec responsum reddere voluit”1 = Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, III, 17.

[38] ‘Extitit in illis diebus apud Hispanias persecutio dira catholicorum, que tali quadam ex causa a Gadsunda, matre Brunechildis, est exhortaa excitata Aimoin . Herminigildus, Levingildi regis filius, sororem Childeberti habebat uxorem’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 38. “Qui videlicet Herminigildus predicatione Leandri Hispalensis pontificis atque adhortatione sue conjugis ab arriana heresi, qua pater suus languebat, ad catholicam fidem conversus fuerat”2 = Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, III, 21. ‘Gadsunda autem temptabat si posset Ingundamb Ingundem Aimoin suam neptem flectere, ut maritum qualicumque perderet morte. Sed, cum id nequisset implere, suadet regi ut filium cum uxore propria alterius civitatis jubeat incolere domicilia, dicens se offendi eo quod alterius essent fidei. Cumque hac injuria Herminigildus minime flectereturc flectere P ad neganda vere fidei sacramenta, impius pater eum sepsit custodia. Quem postmodum in ipso sacro paschali die securi percussum interemit. Ingundis vero post mariti ac martyris funus ab Hispaniis fugiens, dum Gallie repeteret genuina arva, in manus militum incidens, qui limitem Hispanie adversum Gothos tuebantur, cum parvo filio capta atque in Siciliam ducta, ibi diem clausit extremum’3 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 38 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, III, 21. ‘Filius vero Constantinopolim imperatori Mauricio est directus’4 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, III, 22. ‘Captivitate sororis Childebertus (47vb) comperta et de his que circa eam gesta fuerant certior factus, exercitum in Hispaniam trajecit. Cum Gothis proelio conflixit maximamque cladem eis inferens, victor exinde regressus est’5 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, III, 21.

“Rursum Mauricius Augustus, add legatos ad Aimoin Childebertum mittens, eum ut contra Langobardos exercitum dirigeret orabat. Childebertus, existimans suam adhuc germanam Constantinopolim degere, legatis Mauricii adquiescens, ut suam posset sororem recipere, iterum Francorum exercitum ad Italiam contra Langobardos [direxit. Verum Langobardis]e P Omis aciem producere atque adversariis obviam ire meditantibus, Franci ac Alamanni, dissensionem inter se habentes, sine ullius lucri conquisitione ad patriam remearunt”6 = Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, III, 22.

[39] ‘Romanam porro ecclesiam post Johannem Benedictus suscepit regendam. Post quem Pelagius absque jussione principis ordinatus est, eo quod Langobardi obsiderent Romam, nec posset quisquam a Roma progredi’1 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, III, 20.

‘Mummolus patricius, a Guntranno rege desciscens, in Avennionem castrum se contulit, ubi adversus insectantes armis sese defensare aliisque subsidiis munire parabat’2 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 1.

‘Childebertus etiam, relicta Guntranni pace, Chilperico conjungitur, promittente Chilperico, eo quod sine liberis esset, Childebertum regni sui se facturum heredem. Cujusa Cum jus P promissionis, ut in ceteris solitus erat, mendax apparuit’3 : Fredegarius, Chronicae, III, 86.

[f48] (48a) ‘Lupus dux Campaniensis ab Ursione et Bertefrido in fugam actus, cum jamjamque aut capiendusb campiendus R, P aut interficiendus cum suo exercitu foret, Brunechilde pro eo intercedente ab imminenti periculo eripitur. Presidium tamen ejus supramemorati duces direptioni tradiderunt’4 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 4.

‘Chilpericus Desiderium ducem ad pervadendas Petrogorium et Agennum Aquitanie urbes cum instructisc instrictis P dirigit copiis. Qui, fugato Ragnoaldo duce, predictas urbes invasit uxoremque Ragnoaldi cunctis rebus expoliavit.

Baudastis dux, cum maxima sui exercitus parte, in Wasconia periit. Fuit illo tempore reclausus quidam Dei servus Hospitius nomine, apud Nicensem urbem, qui catenis super nudum constrictus ferreis desuper cilicio tegebatur. Ceteris quidem diebus parumd purum Aimoin, R panem et paucos dactilos edebat, in Quadragesima vero radicibus earum quas heremus ferebat herbarum alebatur, per quem in terris solo adhuc corpore commoranteme conversantem Aimoin , virtutes multas ad laudem et gloriam nominis sui Dominus ostendere est dignatus.’5 : Fredegarius, Chronicae, III, 87

‘Ea tempestate, beatus Martinus Galliciensis migravit ad Dominum. Hic Pannonia oriundus, loca sancta in Oriente circuiens abunde se illic litteris imbuit ; et per Galliciam revertens, in basilica que prima apud Hispanos in honore sancti Martini dedicata est pontifex ordinatus, triginta in hoc officio ex (48b) plevit annos’6 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 38.

‘Anno VII^mo f VII^to P Childeberti regis, qui fuit XXI Chilperici atque Guntranni, stella cometes visa est in die sancto Pasche.

Apud Suessionas civitatemg civitate R, P h Mostra P en marge, XIVe s. celum ardere visum est, in Parisiaco pago sanguis de nube fluens, vestimenta multorum hominum cruentavit, valitudines varie ac mortalitas magna eo anno Francorum adtrivere gentem.’7 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 14

[40] ‘Tunc quoque Rodinus dux mortuus est, verus elemosinarius, bonitatis plenus, juste se in cunctis agens ac pauperes Christi diligens. Hic, dum una dieruma dierum cum R, P mortuum sepelire vellet, propriis precepit pueris monumentum quoddam aperire, ut in eo defunctum poneret. Quod dum illib illi cum Aimoin maturato implessent, invenerunt immensi ponderis thesaurum solidorumque non contempnendum numerum. Elevatumque a terra, detulerunt ante domini sui presentiam ; ille vero donum celeste intelligens, pauperibus cuncta, ut consueverat, [largitus]c largitus Aimoin , talentum sibi creditum ei a quo acceperat duplicatum per manus retransmisit egenorum. Multa autem signa et prodigia eo anno in celo suntd sunt P add. interl., même main visa’1 : Fredegarius, Chronicae, III, 88.

[41] ‘Pera heresis sabelliana P en marge, XVe s. idem tempus Chilpericus rex sabellianam volens promulgare heresemb heresim Aimoin , scripsit Galliarum episcopis ut Trinitate abjecta unum tantum dicerent Deum, asserens eundem esse Patrem qui Filius vel Spiritus sanctus est, et eundem Filium ac Spiritum sanctum qui Pater est, nec divisionem personarum in Deum ullomodo cadere. Quod cum Gregorio Turonensi, qui tunc ceteros episcopos in sanctitate preibat, suadere conaretur et tamen in hac ratione Hilarium atque [f48v] (48va) Augustinum sibi contrarios fatereturc R tilde décalé ; fatentur P , ait ad eum beatus antistes : « Cavendum est, domine mi rex, ne et ille irascatur tibi cujus illi fuerunt famuli, qui ut tu ipse fateris in ista credulitate sunt contrarii. » Porro rege cum fastu respondente quod sapientiores eo ex hoc forent interrogandi, sacerdos dixit non esse sapientem, quicumque aliter ex fide ac ipse sentiret. Salvio autem Albigensi episcopo ad palatium venienti, suadebat ut sibid ut sibi suadebat R, P consentaneus existeret, lecta in auribus ejus cartula in qua memoratam heresim conscripserat. Quam ille beatus in tantum abhorruit ut, si in ejus forte manibus devenisset, in partes scissam minaretur igne cremare. Denique cernens rex omnes sibi contraria sentire, ab illa quidem quievit intentione. Addidit autem nostris litterise R P add. interliné. Grecam, et tres alias, quarum karacteres ab ipso inventos, cum propriis sonis hic subscribimus : q/ (ac), T (the), amuf quod , ac the, ph Aimoin . Directis[que] epistolis ad civitates sibi parentibus, precepit ut pueri his docerentur et libri pumice planati rescriberentur’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 44.

[42] ‘His diebus, Agricola Cabilonensis et Dalmatius Rotenensisa retois P marge XVe s. , viri in sanctitate precipui et pontificatum obtime administrantes, e seculo migraverunt. E quibus Agricola, qui utique in vita beati Germani Parisiorum presulis memoratur, ecclesiam sue civitatis columpnis fulcivit marmoreis, varietate musivib marmore variavit musivo Aimoin depinxit’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 45. ‘Dalmatius vero suam sepe destruendo, dum meliorare nititur, inperfectam reliquit’2 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 46. (48vb)

[43] ‘Leudastisa accusatio Gregorii Turonici P R en marge sup., XVe s. sane Turonicus comes eo tempore a comitatu submotus est, eo quod populum injuste opprimeret, et Gregorio pontifici, cui frequenter sacramenta dederat se nunquam nociturum, injurias irrogaret. Succedente[que] Eunomio, Leudastis contra episcopum felle commotus, quasi ejus consilio ista sibi evenissent, ad regem perrexit accusans Gregorium quod civitatem Turonicam regi Guntranno tradere velle[t] et de regina permulta loqueretur mala, affirmans eam cum Bertranno Burdegalensi episcopo misceri’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 47. ‘Habebat autem cooperatoremb cooperantem Aimoin Riculfum clericum, qui contra magistrum [multos]c multos Aimoin, R est machinatus dolos. Rex itaque pro his que de regina dicta erant, sinodum adunari precepit. Convenientibus ergo apud Britannicum villam episcopis, et Bertranno injuste sibi crimen inpositum esse conquerente, Gregorius ex decreto fratrem ter jusjurandum prebuit se id numquam fuisse locutum. Et quamvis id contrarium auctoritatibus videreturd viderent R, P , propter satisfaciendum tamen regi peractum est. Quamobrem adeuntes pontifices regem, dixerunt ei :« Frater et coepiscopus noster Gregorius sacramentis se innocentem ostendit. Quid nunc de te vel Bertranno episcopo qui fratrie fratri nostro Aimoin calumpniam inflixit agendum censes, nisi ut communione privemini ? » Quibus respondit rex a semetipso hec non dixisse, sed a Leudaste indicata narrasse. Quesitum Leudasten nec inventum, ipse enim sibi timens audientiam fugerat, antistites excommunicaverunt eum et absentibus [f49] (49a) ne eum in communione reciperent scripserunt. Eo loci mirabilem pacientiam regis qui aderant mirati sunt, quia, quamvis tale scelus de regina diffamatum foret quod ipsi quoque ignominiam generaret, nunquam tamen ita animo commotus est ut que[m]libet injuste opprimeret. Quod alias sane non consueverat agere. Solummodo Leudasten, eo quod contra episcopum falsum tulerat testimonium, excommunicatum ab omni suo jussit eliminari regno’2 : Gregorius Turonensis, Historiae, V 47,49. ‘Tunc Leudastis universas res suas, que ei per beneficium regium concesse fuerant, a civitate Turonica in Bituricum fines absportavit. Et diu huc illucque oberrans, tandem post longum spacium reconciliatus Ecclesie et in gratiam receptus a rege, dum moneretur a pontifice Gregorio quatinus observaret se a regine animo contra se turbato, parvipendens ammonitionem, dum illa in quadam oraret ecclesia, ad pedes ejus provolvitur. A qua despectus, dum oratorium fuisset egressus et quedam mercimonia emere vellet, ut muneribus sibi reginam conciliaret, ab ejus pueris circumvallatur. E quibus unum gladio percutiens, a reliquis in fugam actus, in medio ponte Parisiace urbis, pede inter duo ligna lapso, tibiam sibi fregit. Unde sublatus et in una villa jussu regis ad sanandum deportatus, a missis regine inter duos vectes effracto gutture, infelicem vitam finivit’3 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 32. Hoc ergo exitu periit, qui, ut crimen episcopo suo obiceret, multos in vincla conjecerat, quosdam etiam verberibus affecerat. Nec (49b) in ipsis quoque sceleribus degenerabat. ‘Nam de fiscalinis ortus servis, primum culine deputatus est regine. Sed, quia lippis erat oculis, inde in pistrinum redigitur. Ubi dum inter fermentatas massas se delectari assimulat, fuga se servitio subtraxit. Quam dum sepius reductus repetit, auris abscisione signatus est. Qui hanc injuriam tegere non valens, ad uxorem Chariberti regis se contulit. Cui adulationibus familiarissimus factus, custos equorum efficitur. Inde comitatum super ceteros nactus custodes, post mortem regine comitatum Turonicum a Cariberto percepit, de quo cum ignominia quam prefati sumus dejectus est’4 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 48. ‘Riculfus vero clericus, qui contra antistitem proprium falsus non dubitavit esse testis, precipiente rege tanta sustinuit flagella ut, etiamsi ereus foret, miraculum tamen spectantibus preberet tanta paciens tormenta. Verum a capitali supplicio interventu beati Gregorii liberatus est. Qui inter cruciatus et verbera hoc confessus est ideo se talia de regina dixisse ut ea de regno ejecta, Chlodoveus, qui solus ex filiis Chilperici supererat, a patre regnum suscipiens regnaret’5 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 49. ‘Hic etenim Clodoveus, ex alia uxore Chilperici natus, post mortem filiorum regis qui ex Fredegunde geniti erant, instigante ipsa regina, apud Brenacum villam a patre manere jussus est, ut simili quo fratres deperiret morbo. Nam apud eundem vicum dissinterie tunc seviebat pestis. Sed ille ubi mortis evasit discrimen, dolos persentis[f49v] (49va) cens noverce, fastuose eam despiciens jactitabat se solum heredem regni relictum. Non defuere tamen qui delatoria contra eum usi arte, non solum que ipse injuriose loquebatur de regina, verum etiam aliqua ad ipsam referrent mendatia, asserentes maleficio matris cujusdam meretricule, que cum Clodoveo solita erat cubare, ejus filios interisse. Regina, hoc audito, iracundia commota, puellam quidem cesam ante hospicium Clodovei palo precepit infigi. Matrem vero ejus, verberibus laceratam, vera fuisse que dicta erant profiteri coegit. Cum a rege ultionem posceret, rex venatum profectus, filium ut ad se veniret jussum alligari fecit, et regine direxit. Quem illa sepsit in custodia, interrogans rei veritatem, vel qui ex principibus ei faverent. Verum ille nichil criminum confessus, amicos suos seu familiares detexit. Illa eum post biduum trans Matronam in villa Nocetum nomine duci et ibi in custodia cultro interimi mandans, regi per subintroductas insinuari fecit personas, quod ipse se interfecisset, et adhuc cultrum in loco vulneris persisteret. Quod rex audiens, nullum pro morte filii concipiens luctum, eum ibidem sepeliri mandavit. Mater Clodovei crudeliter necata, soror a pueris regine illusa, in monasterium f Pictavis R add. interlin est detrusa. Mulierg mater puelle que solebat cubare cum Clodoveo P en interligne, R en interligne que contra eum locuta fuerat, ut viva urereturh urereretur P avant correction par exponctuation adjudicata, dum mendatium frustra dixisse clamaret, ad stipitem ligata vivens exusta est. Thesaurarius Clodovei, a Cupane (49vb) stabuli comite de Biturico retractus et regine vinctus directus, ab ipsa, rogante pro eo beato Gregorio Turonico episcopo, vinculis ac penis absolutus est’6 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 39 : Fredegarius, Chronicae, III, 84.

[44] ‘Per idem tempus, Chilpericus apud Suessionas vel Parisius circos edificari jubens, spectacula populis prebuit’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 17 fin. ‘Sane post memoratam sinodum, dum beatus Gregorius, ad propria rediturus, cum sancto Salvio familiare colloquium in atrio domus regie haberet, ait ad eum vir Domini Salvius : « Videsne, o frater, super tectum aule que ego cerno ? » Cui cum ille responderet se nil aliud quam tegulas, quas rex pridem superponi jusserat, videre, rogaretque ut, si ipse aliud quodlibet cerneret, indicaret, estimabat enim illum solito more jocari, ille iterato ad eum : « Conspicio, inquit, ego gladium ire Dei super hanc dependentem domum ». Non frustra hec vaticinatus est. Nam post viginti dies duo filii regis mortui sunt, de quibus paulopost dicemus. Ipse quoque archipresul Gregorius, una noctium post matutinos hymnos strato recubans, vidit angelum Dei super ecclesiam volantem, et clara voce dicebat : « Heu ! Heu ! Percussit Deus Chilpericum et cunctos filios ejus. Nec erit ex his qui nunc vivunt ullus in regno ejus successor. » Denique quattuor adhuc superstites erant’2 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 50. ‘Hoc tempore synodus apud Lugdunum congregata multos episcoporum negligenter [agentes]a R, P Omis cohercuit’3 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 1.

[45] ‘Interea Chilpericus in villa Novigentuma Novientum Aimoin nominatab nominatam R, P consistens, dum Parisius iter suum destinavisset, prefatum Gregorium antistitem rogabat ut cuidam Judeo nomine [f50] (50a) Prisco sibi familiarissimo manus imponeret. Sed reluctantem Judeum et se non credere reclamantem, insuper et fidei nostre derogantem, oportuna satis disputatione beatus pontifex redarguit. Cui rex : « Quia, inquit, o sancte sacerdos, perfidus benedictionem respuit, utique et ipsa elongabitur ab eo. Ego vero tibi dico verbis Jacob, quibus ille luctantemc luctantem contra se Aimoin allocutus est angelum : Non dimittam te, nisi benedixeris mihi1Gen., 32, 26 . » Pontifex igitur benedicens regi, ac una cum eo cibum accipiens, ad propria rediit’2 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 5.

‘Eo tempore obiit Eparchus apud Engolismam reclausus, vir magnifice sanctitatis, qui hominem, furti gratia patibulo suspensum, vite restituit’3 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 8.

[46] ‘Ipsis diebus Theodorus Massilie episcopus, a Dinamio rectore Provincie comprehensus injuste et injuriis affectus, dum inde liber ad regem Childebertum properaret, iterum a Guntranno rege capitur. Cujus clerici odio eum habentes hoc audito res ecclesie invadunt, promptuaria spoliant, de ipso etiam pontifice crimina falso prolocuntur. Tunc Childebertus rex ad avunculum regem Guntrannum dirigit, mandans partem Massilie, quam ei post obitum patris sui dederat, sibi reddi ; sin alias, sciret se eo plura amissurum. His Guntranno nequaquam assentiente et insuper vias in regno suo custodiri jubente, ne quis fidelium nepotis sui Massiliam adiret, Childebertus Gundulfum, senatorii generis virum, suum vero domesticum, ducem creatum, memoratam (50b) direxit ad urbem. Qui per Turonicam eo tendens civitatem, a beato Gregorio agnitus, quod matris ejus esset avunculus, humanissime diebus quinque apud ipsum est habitus, ac itineris necessariis sumptis est profectus. Cum a Dinamio et clericis ipsi quidem introitus urbis ; episcopo vero Theodoro qui jam custodia solutus se ei junxerat, ingressus negaretur ecclesie, tandem aliquando Dinamio suaserunt ut in ecclesia Beati Stephani, quea qui P muro vicina erat, eis collocuturus descenderet. Quo dum venisset, ab hostiariis ipse solus receptus est, ceteris qui eum sequebantur exclusisb exclusiis P avant correction par exponctuation . Deductusque a Gundulfo ac antistite in salutatorium, increpatur graviter. Illis itaque qui cum eo venerant et se non receptos indignantes fugatis, Gundulfus seniores capi precepit, volens eos ad urbem deducere, ut illi portas aperirentc aperient R, P . Interim Dinamius, agnoscens se captum teneri, ad pedes eorum ruit, pollicens se portas reseraturum regique simul et pontifici de reliquo fidem servaturum. In sua igitur fide dimissus, ducem pariter cum pontifice, exultante omni populo, recepit in urbe. Clerici sane, qui eo inpulsore nequiter contra suum egerant pastorem, dum ad domum ejus se contulissent, fidejussores dare compulsi sunt ut regi Childeberto se presentarent. Gundulfus tamen, recepta Massilia et episcopo sue sedi restituto, ad regem reversus est. Dinamius autem, spreta quam promiserat fide antistiti, ad Guntrannum regem mittit qui dicerent se quidem urbem tradere velle, sed Theodorum [f50v] (50va) obstare ; nec illi cives nullatenus parituros, nisi sacerdos alicubi truderetur exilio. Quibus verbis rex iratusd irratus Aimoin eum sibi vinctum exhiberi jussit. Sed cum antistites, sibi metuens, non facile egrederetur ab urbe, evenit necessitas dedicande ecclesiee basilicae Aimoin suburbane. Dum igitur eo properaret, ex insidiis subito adversarii prorumpentes, clericos ceterosque obsequentes cesos in fugam agunt ipsumque equo proprio dejectum vili imponentes jumento, ad regem deduxere. Cui Aquensemf Aquensi R, P pervenienti ad urbem, Pientius episcopus clericos ac cetera vie attribuit necessaria. Porro rex eo discusso, dum immunem invenisset a culpa, multis honoratum muneribus ad suam reverti imperavit ecclesiam. Qui a plebe cum leticia receptus, invenit ecclesie res suasque a clericis pervasas. His quippe pro causis fedus inter Guntrannum et Childebertum ruptum, discordiaque immensa acta est’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 11. ‘Verumptamen regibus hoc modo ad invicem dissidentibus, Lupus quidam civis Turonicus uxore defuncta, dum clericatum expeteret, a fratre Ambrosio ne id faceret prohibitus est, pollicente conjugem se ejus congruam generi illi provisurum. Cui rei dum studet dare operam, ab adultero qui cum conjuge Ambrosii stuprum habebat utrique perempti sunt. Dumque unus alterum Deo subtrahere ac vite presentis oblectamentis tradere nititur, et se et illum perdidit’2 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 13.

‘Hoc anno luna eclipsim passa est, et infra territorium Turonicum verus de effracto pane sanguis effluxit’3 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 21. (50vb) ‘In Silvanectensi pago, hominis cujusdam domus, cum ille mane surgeret, sanguine introsum aspersa apparuit’4 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 14.

‘Murusg Maurus P avant correction par exponctuation Suessionis divinitus subversus est. Andegavis terremotus factus est. Infra muros urbis Burdegalensis ingressi lupi canes devoraverunt ignisque per celum cucurisse visush visum P i Mostra P en marge (XIVe s.) est’5 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 21.

[47] ‘Ea tempestate Chilpericus rex, dum multos Judeorum baptizari jussisset, eta et et P redoublé ipse eos de sacro lavacro suscepisset, nullatenus Priscum familiarem suum, cujus supra meminimus, verbis ad credendum convertere poterat. Jubens ergo eum custodie mancipari, ab eo muneribus seducitur ut daretur ei spatium filium suum Massilensi Hebree conjugendib conjungi R ; conjugi P , ac tum demum jussa compleret. Sed qui noluit confiteri Christum, non post paululumc non longo post tempore Aimoin descendit ad infernum. Nam orto inter ipsum ac quendam Patirum ex Judeo conversum jurgio, ab eo gladio percussus interiit’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 17.

[48] ‘Apud pontem vero Parisiace urbis memoratus princeps custodes posuerat, ut insidiatores de regno fratris sui Guntranni advenientes arcerentur. Hos Asclepius, officio quondam ducis functus, nocte una omnes interemit, pagumque ponti proximum depopulatus est. Quapropter Chilpericus cum exercitu super fratrem irruere volens, consiliis bonorum virorum monitus restitit, mittens fratri legatos ut mala sibi illataa illa R, P corrigeret. Ille, justicie amator, juxta quod monebatur agere non distulit. Verumptamen Chilpericus his non contentus, aliquas a fratre civitates auferens, novos [f51] (51a) eis comites prefecit, preceptum dans ut earum tributa suo inferrentur thesauro’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 19.

[49] ‘His diebus a Nunnichio comite Lemovicino duo detenti sunt homines, ex nomine Charterii Petrogorici antistitis litteras ferentes, in quibus inter alia que de Chilperico continebantur maledicta, hoc etiam legebatur quod episcopus quereretur se de paradyso pulsum descendisse ad infernum : utique hoc volens intelligi, quod a regno Guntranni in dominiuma dominum P devenisset Chilperici. Quibus [regi]a R, P Omis pariter cum delatoribus directis, precipitur adduci episcopus, de his rationem redditurus. Sed cum non facile convinceretur, ad propria illesus regredi jubetur’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 22.

‘Denique post funera filiorum, Chilperico filius nascitur, quem sequenti anno Parisius in Pascha baptizari fecit Theodericumque nominavit’2 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 23 et 27 : Fredegarius, Chronicae, III, 88.

[50] ‘Porro Childebertus Egidium Remensem archiepiscopum cum aliis optimatibus ad Chilpericum patruum suum confirmandi federisa federis quod inierant causa Aimoin causa dirigit. E quibus Egidius in hunc modum legationis retulit ordinem : « Pacem quam tecum, gloriose rex, inclitus nepos tuus firmavit, petit omnino a te stabiliri. Fratris denique tui benivolentia ideo uti nequid, quia partem ejus ex Massilia injuste retinet, neque transfugas reddere ei vult suos. Idcirco [si] junctis viribus vestris, unanimes ejus expugnationem adorsi fueritis, ultio debita pro illatis injuriis ab eo facile exigi poterit. » Ad hec ita respondit rex : « Fratris, inquit, mei culpa tam est in (51b) aperto ut difficile occultari queat. Nam si dulcissimus nepos meus animo malefacta recenseatb recenseat sua Aimoin , reliquis pretermissis, repperiet patrem suum fraude Guntranni interisse. Quapropter et ego me spondeo adjutorem illi in ultionem paterne futurum necis, quic quem R ; quam P amisi fratrem magne, si nunc viveret, dilectionis. » Hec dum rex perorasset, datis obsidibus fedus stabilitum est. Continuo Chilpericus exercitum de regno suo commoveri precepit, qui civitates fratri subditas obsidens, circumjacentes depopularetur agros. Tunc Berulfus parcium ejus dux cum Turonicis et Andegavis una ex parte, Desiderius et Bladastis ex alio latere cum maxima multitudine Bituricenses aggrediuntur. Quibus rex hoc dedit mandati ut, capta urbe, sacramenta de nomine exigerent suo. Sed Biturigi apud castrum Mediolanense, quod nunc Magdunum dicitur, quindecim armatorum milia Desiderio duci opponentes, cum eo conflixere. Reliqui duces urbem obsidione cinxerunt. Chilpericus vero, licet nondum exercitus Childeberti advenisset, tamen quosdam de ejus ducibus secum habens, universas copias suas per Parisium transducens, cuncta vastando Milidunum venit. Cui Guntrannus non dubitavit obviam ire, in solo spem habens Deo cuneumque hostium pre cupiditate ab aliis segregatum crepusculo noctis aggressusd aggressus Aimoin ultima labefactavit pernicie. In crastinum, intercurrentibus legatis, frater cum fratre pasciscitur, pollicentibus utrisque commissorum correptionem. Quippe Chilpericus, dum milites furto ac rapinis abstinere [f51v] (51va) moneret, nec tamen obtemperarent, comitem Rotomagensem gladio percussit, sicque reliquos cohercens ad propria reduxit, cunctam prius restituens predam captivosque relaxans. At illi qui Bituricas obsederant, accepto nuncio ut in die recederent, quecumque oculis videbante oculi viderant Aimoin manus rapiebant, dum ad sua redirent’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 31.

[51] ‘Childebertus autem omnes milicie sue quas aggregaverat choortes dum uno in loco detinet, murmur subito populi minoris adversus duces et Egidium episcopum nocte proxima infremuit, dicentis : « Tollantur a facie regis, qui regnum ejus inter se venditant, qui urbes ejus aliene subiciunt ditioni ». Hec dicentes mane facto ad tentorium regis properant armati, ut Egidium interimerent pontificem. Quo cognito, sacerdos, ascenso equo, cum paucis fugam arripuit. Cui tam veloces timor fugienti addidit alas ut labentem tibiea labente tibia R, P fasciolam colligere non curaret. Ea tamen causa illi fuit auxilio quod adversarii equos ad insequendum paratos non habebant. Dumque illi moram in sequendo faciunt, ipse se intra urbem Remorum contulit’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 31. ‘Post hec Guntrannus Childeberto nepoti suo partem Massilie, quam invito eo retinebat, refuditb reddidit Aimoin ’2 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 33 : Fredegarius, Chronicae, III, 90. ‘Chilpericus quoque pro obitu filii, quem ei natum supra diximus fuisse, gravi affectus merore, nuptias filie sue quam regi Hispaniec Hisp. per legatos Aimoin tunc desponderat, in posterum distulit. Quapropter, missis veredariis, legatum qui in Hispaniam re (51vb) grediebatur revocavit, dicensd revocaverunt dicentes R, P ei : « Luctu pro morte filii gravatus, nuptias in tempus quo constitui celebrare nequeo ». Verum legato insistente, voluit eo dirigere filiam quam ex Audovera susceperat Deoque in monasterio Pictavensi tradiderat. Sed a beata Radegunde prohibitus est’3 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 34.

[52] ‘Dum ista geruntur, relatio quorumdam ad Fredegundem cucurrit reginam, dicentium puerum qui tunc defunctus erat thechnis Mummoli prefecti sui per quasdam mulierculas maleficiis et incantacionibus vitam amisisse. Is regine jam dudum erat infensus. Que talia de eo audiens, rapi meretrices ad supplicia jubet, que se fatebantur carminibus multos interemisse innocentes, filiumque ejus pro Mummoli donasse salute. Tunc quidem regina alias earum flammis tradidit, alias rotis innexuit. De Mummolo vero apud regem conquesta est. Quem rex oneratum tum catenis adduci, trabeque revinctis post terga manibus suspendi precipiens, quid maleficii nosset interrogabat. Sed nil se de morte filii regis nosse dicens, hoc solummodo confessus est quod potiones precantationesque varias a memoratis accepisset mulierculis, ad promerendam regis et regine gratiam. Tandem depositus, mandavit regi se nil sensisse penarum. Ille eum maleficum esse protestatus, loris durissimis flagellari ac gladio percuti imperavit. Pro cujus vita regina, egre licet, optinuit. Qui tamen non post multum dolore ipsorum tormen[f52] (52a) torum interiit. Regina autem assumens thesaurum pueri, vestes quidem igne combussit, aurum vero fornacea fornasse P conflans terra obruit, ne quid esset quod ei filium ad memoriam reduceret’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 35 : Fredegarius, Chronicae, III, 90.

[53] ‘Porro Etherius Lexovie episcopus clericum quendam, propter puellam quandam quam seduxerat, morti destinatum, viginti redemit aureis. Cui profitenti se doctorem fore litterarum, scolam committit. Sed cum a parentibus puerorum quos docebat sepe ad convivium vocaretur, unius matrem concupivit. Quod cum illa casta viro indicasset suo, et ille clericum ad supplicium quereret, iterum a pontifice liberatus, pristino restituitur honori. Hic itaque miser tantorum oblitus beneficiorum, dum una dierum pontifex ad agricultores exercitandi gratia exisset, cum securi eum pone sequebatur. Conversus sacerdos et videns eum : « Ut quid, ait, me cum hac persequerisa prosequeris P dolabra ? »Tunc ille, ejus provolutus pedibus, veniam petiit, dicens : « Indulge, pater sancte, reo facinus confitenti. Ab archidia[co]no namque ut talia auderem impulsus, [ter jam elevatis ad te percutiendum manibus, subita tegebar caligine calidoque arripiebar tremore. At ubi deposueram manus]b P, R Omis , confestim et visus et vigorc rigor R, P redibat pristinus ». Quod ubi antistes audivit, Deo gratias agens illum hec tacere jussit seque ad domum contulit. Verum archidiaconus perpendens per alium se non posse episcopo nocere, per se ipsum calumpniam fingit, asserens se vidisse mulierem a cubiculo pontificis egredientem. Statimque cum jam dicto clerico irruens, episcopum vinciri imperat. Alli (52b) gatur pontifex ejus manibus, de cujusd quibus R, P sepe brachiis vincla dejecerat, atque ab eo mancipatur custodi e, quem sepius cenoso eduxerat de carcer e. Interea cernens episcopus humanum sibi deesse auxilium, precibus auxiliumf opem Aimoin implorabat divinum. Itaque divinitus solutis vinculis custodibusque sopitis, fugiens de custodia ad regem transiit Guntrannum. Tandem adversarii, inventa occasione, regi Chilperico suggesserunt illum proditorem regni fore. Verum populus, pro pastore mestus, direxit qui regem pro reducendo eo exorarent. Chilpericus ergo misit ad fratrem ut pontificem ad suam dimitteret urbem, dicens se nil offense in ipso repperisse. Guntrannus autem multas episcopo tribuens pecunias, ad propria eum remisit, datis ad antistites regni sui epistulis ut illum muneribus honorarent. Qui iter faciens tanta a fidelibus suscepit [munera]g R, P Omis quanta vix civitati inferre sue quivit’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 36.

[54] ‘In illis diebus Chilperico denuo natus est filius nomine Chlotharius’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 41. ‘Quapropter universos carceres in regno suo Chilpericus aperiri jussit, et diversorum reos criminum absolvi’2 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 23. ‘Verum idem rex Parisius urbem, contra pactum quod cum Francis inierat, ne scilicet jure dominantis aliquando in eaa eam Aimoin ingrederetur, violenter intravit. Ob quam rem portionem ejusdem civitatis que eum contingere videbatur juste amisit’3 : Fredegarius, Chronicae, III, 90.

Mummolus partem Massilie, que Guntrannum ac Childeber[f52v] (52va) tum competebat, a se pervasam reddidit.

‘Chilpericus autemb autem P add. interlin. même main , metuens Guntrannum et Childebertum contra se conspirasse, apud Cameracum thesauros omneque defensionis sue presidium constituens, exercitum sepe movebat, et ac si ad prelium progressurus, in papilionibus residere faciebat’4 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 41 : Fredegarius, Chronicae, III, 91.

[55] ‘Theodosio Rothenorum episcopo defunctoa Contra episcopum Rutenensem a Francis positum P add. marg. main XVe. s. , Innocentius Gavalitanorum comes per decretum Brunechildis regine successit’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 38. ‘Remigio quoque Biturigum presule decedente, Sulpitius a Guntranno rege substituitur, dicente prefato principe multis episcopatus conpetitoribus : « Non est, inquit, nostre consuetudo mansuetudinis ecclesias Christi sub precio vendere, ne nos dampnatione digni et vos Mago Symoni similes2Act. Apost., 8, 18 videamini »b nota verbum regium P add. marg. XVe s. . Et hoc quidem rex dignum memoria protulit verbum’3 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 39.

‘Hoc anno rose vise sunt mense januario et arbores, que mense julio fructus protulerant, iterum mense septembrio alios protulerunt’4 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 44.

[56] ‘In cujus mensis kalendis, Chilpericus filiam suam Hispanorum regi hoc ordine per legatos despondit. Veniens Parisius, fiscalinorum multos, a parentibus segregatos, cum filia Hispanias petere vi compellebat. E quibus aliqui vitam sibi laqueo extorserunt, ne a propinquis quoquam secederent. Multi etiam violencia illica illuc Aimoin ire coacti testamenta condiderunt, quasi in proximo vita carituri. Talisque tunc luctus Parisiacis erat incolis, (52vb) qualis quondam fuit Egyptiis interemptis primogenitis. E legatis sane Childeberti quos ad Chilpericum direxerat, obtestans ne de thesauris civitatum quas sibi preripuerat, vel de mancipiis, quicquam filie tribueret, unum clam interemptum fuisse ferunt. Suspicio erat Chilpericum ejus necis fore auctorem. Qui tamen per residuosb reliquos Aimoin nepoti mandans nil se ex vetitis presumpturum, multa ex suo filie largitus est. Quin etiam regina tanta in auro sive argento vel variis vestibus protulit munera ut rex existimaret se inopem relinqui. Cernens illa turbari propter hoc regem, ad circumstantes Francos, ita ut Chilpericus audiret, sic locuta est : « Nullus, inquit, vestrum autumet hec regalium esse ornamenta thesaurorum. Quedam enim ipse princeps mihi dotis nomine contulit, quedam proprius labor adquisivit, aliqua vestra munificencia tribuit. » Hac satisfactione suscepta, intencio regis quievit. Francorum quoque primores filiam regis clarissimis ditavere donis. Tanta denique fuit thesaurorum copia, ut sex plaustra his honerata eam precederent. Que digrediens ab urbe Parisiorum, post oscula et lacrimas parentum, dum curru veheretur, in ipso porte limine effracto unius rote axe, ad terram corruit. Cui cum plurimi malam optarent horam, populus hoc pro auspitio suscepit. Denique dum octavo ab urbe miliario tentoria fixissent, quinquaginta viri raptis centum equis cum eorum [f53] (53a) aureis falleris ad Childebertum regem se contulerunt. Unde metuens Chilpericus ne alique insidie pararentur filie a nepote suo vel fratre, quatuor milia armatorum ejus deputavit tuitioni, quibus Bobo et Vado duces preerant. Precepit etiam ut de substanciis pauperum necessaria eis in itinere subministrarentur, ne fisci reditus aliquo modo minuerentur. Hac igitur cum pompa, cumque utriusque sexus multimoda familia, Hispanias petiit Chilperici regis filia. Hii vero qui eam deducebant cuncta quo ibant vastata linquebant’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 45 : Fredegarius, Chronicae, III, 93 : Liber Historiae Francorum, 35.

[57] ‘Erat autem prefata Fredegundisa uxor Chilperico P add. inter. forma egregia, consilio callida, dolis excepta Brunechilde parem nescia’1 : Liber Historiae Francorum, 35 ; que addicto ad suas libidines Chilperico, ita mentem ejus cupiditate sui obstruxerat ut femineas vincere non prevalens aviditates, quasi vile mancipium insolentie muliebri obsequeretur. ‘Dum igitur impenso eam diligeret amore, quadam die venatum profecturus, e regia in stabulum descendit equorum; regina vero existimans regem jam progressum, in interiori cubiculo caput proprium aquis parabat abluere. Rex ergo in regiam regressus, cubiculum post illam intravit, et eam ut jacebat super scamnum acclinem bacculo in posterioribus ludens percussit. Illa autumans Landericum hoc fecisse, qui comes tunc et major domus erat regie, consueveratque cum regina stupri habere consuetudinem, ait : « Ut quid, Landerice, talia facere presumis » ? Ilico rex ac si amens effectus ubi (53b) hec audivit, in suspicionem deductus, indignatione nimia furens animique impos exiliit, fugiens turpis corruptele contagia, nec furentem capiebat aula. Itaque silvarum secreta petiit, ut venatibus intentus tantam animo conceptam leniret iracundiam. Cognoscens vero regina non equo animo regem verba tulisse sua, et periculum sue imminere saluti si eum opperiretur venturum, timorem abicit femineamque audaciam assumit, et mittens vocari jussit Landericum, cui et dixit : « Res capitis tui, Landerice, nunc agitur, plusque tibi de sepultura quam de lectulo, nisi caves in proximo, cogitandum erit ». Narravitque ei cuncta que dicta seu gesta fuerant. Quibus agnitis Landericus reputare secum scelera sua ipse cepit, et consciencie stimulis exagitari nullum fuge locum nec evadendi subsidium sibi relictum, circumventum velut quibusdam retibus et captum teneri ; denique ingemiscens altius : « Ve, inquit, diei quo in tantam cordis amaritudinem deveni ! Dis crucior miser animo, et quid agam vel quo me vertam ignoro ! » Cui Fredegundis : « Auscultab auscuta R, P , ait, paucis, et quid ego te facere velim, et quid nobis profuturumc perfuturum P sit, scies. Revertente rege de venatione, ut ei mos est, sub obscura nocte, immitantur homicided homicid(i)e P 'i' exponctué qui premiorum pollicitatione contemptum sumentes vite, letali eum perfodiant vulnere. Quo facto nos securi a mortis periculo, cum filio regnabimus Clothario ». [fol. 53v] (53va) Laudat Landericus consilium, et revertentem de silva Chilpericum, his qui cum eo venerant alio intentis, circumstantes qui missi fuerant precepto satisfaciunt atque desilientem equo opprimunt, clamantes insidiatores a Childeberto rege Austrasio directos dominum suum interemisse et se in pedes quantotius silvam versus dedissee Hic interficitur Childericus P en manchette . Quo audito qui aderant, arreptisf arrepis P equis quos non videbant insequi conati sunt; quos cum minime invenissent, ad propria sunt reversi’2 : Liber Historiae Francorum, 35. ‘Madalulfus, Silvanectensis episcopus, qui jam tertia die in tentorio residebat et regi minime colloqui poterat propter fastum superbie qua idem rex tumebat, ut eum interfectum cognovit advenit, ablatoque ejus corpore et veste meliori circumdato, navi imposuit et a Kalensi villa ubi hec acta fuerant, Parisius deducens in basilicam Sancti Vincenti sepelivit’3 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 46 : Liber Historiae Francorum, 35. Quam ipse immunem ab omni civili negotio, tam in eundo vel redeundo vel negotia exercendo per totas regni sui provincias regali precepto tempore abbatis Scubilionis effecerat; nec non etiam duas possessiones in pago Caturcensi sitas, quarum altera Ipiacus, altera autem Adiacus dicebatur, tempore Droctovei abbatis per singraphum ibi contulerat.h Fuit vero Chilpericus gale deditus, cujus Deus venter erat Aimoin ‘In cujus tempore pauci clerici ad episcopatum sunt promoti, ipso neophitis ecclesias contradentei pessime conditiones Chilperici P marge main postér. . Ipse namque omnes sui temporis sapientes sciencia se anteire existimans, composuit duos libros imitari Sedu (53vb) lium volens, in quibus plurimi versus scantonj scanton P ; scazon Aimoin erant, breves quoque sillabas pro longis longasque pro brevibus continebant. Cumque et alia opuscula vel himnos sive missas componeret que nulla poterant ratione suscipi, cum ipsis etiam memoratis superius libris a memoria aboliti sunt hominum. Causas pauperum non facile ad se ingredi sinebat, seu monasteria hostili odio insectabatur, adeo ut plerumque in palatio residens astantibus sibi diceret : « Ecce divicie nostre ad ecclesias transierunt, soli nunc episcopi regnant, solis eis defertur bonumk honor Aimoin, R ». Sacerdotes etenim Domini sibi in fabulam verterat et in proverbium. Quid autem plura de ejus pravisl prius R, P recensemus moribus ? Nullum denique umquam perfecte dilexit, a nullo dilectus est, hoc modo periit invisus suis, nec amabilis extraneis’3 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 46.

‘Defuncto Chilperico, Aurelianenses juncti Blesensibus expeditionem super Dunenses agentes, eos inopinate oppresserunt, res eorum mobiles auferentes, immobiles igne cremantes. Sed eis ad sua redeuntibus Carnotini cum Dunensibus federati, similem per omnia ultionis inflixerunt plagam, par pari referentes’5 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 2. Et cum in majus ira augmentaretur, intervenientibus utrius partis comitibus, pax facta est.

‘Interea Fredegundis regina, marito viduata, ad basilicam Parisiace urbis in honore sancte Marie dicatam cum thesauris quos secum habebat se conferens, a Ragnemodo suscipitur episcopo. Nam [f54] (54a) thesaurarii Chilperici regis cum thesauris apud Kalam vicum repertis, cumque missorio aureo quem idem rex magnis fabricarat impensis, ad Childebertum regem se contulerunt’6 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 4. Porro eadem regina prudenti consilio usa ad Guntrannum regem direxit, mandans se cum filio quem ex Chilperico fratre ipsius susceperat in clientelam illi velle tradere. Guntrannus, de fratris interitu veris indiciis certior factus, Parisius summo studio contendit. Occurit autem ei Fredegundis, et eum intra urbem recepit. Post quem Childebertus adveniens, dum a civibus ingressus ei prohiberetur, ad patruum mittit, poscens ut pactum quod dudum inierant rectius firmaret. Verum memoratus princeps ipsos quidem legatos perfidie redarguit quod eorum pravis consiliis amicitia olim cum nepote juncta direpta foret. Se vero cum eis fedus non facturum respondit. His sibi Childebertus nuntiatis iterum mandavit ut se de regno Chariberti quod sibi debebatur removeret. Respondit ille sibi magis deberi, qui frater defuncti erat, nec se ullo modo fraternam hereditatem alteri cessurum. Rursum alios nuntios mittens Childebertus rogabat ut Fredegundis sibi ad supplicia traderetur, que patrem cum patruo maligno peremisset ingenio. Respondit ille in proximo placitum cum nepote se habiturum ibique de his et similibus tractaturum; eos ei a quo directi fuerant remisit. Occulte namque Fredegundi (54b) videbatur patrocinari. Quam dum sepius ad convivium evocaret, una dierum e medio prandio regina surgens a rege invitabatur, ut aliquid cibi adhuc sumeret. Sed illa justa consuetudinem mulierum sibi accidisse dicente ut pro conceptu surgeret, rex ammiratus est, sciens nondum quartum preterisse mensem quo alterum pepererat.

[59] ‘Principes sane Chilperici, e quibus Ansoaldus primus erat, acceptum filium ejus Clotharium per civitates regni ejus circumduxerunt, et sacramenta ex nomine ipsius atque Guntranni susceperunt. Guntrannus vero universos quos Chilpericus injuste oppresserat relevans, ecclesiis testamenta ab eo ablata restituit’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 4. Sed suspectus hominum inter quos venerat malitia, nusquam nisi armis custodibusque vallatus progrediebatur. Unde quadam die in ecclesia facto silencio, circumstantem populum hac voce rogavit : ‘« Obsecro, inquiens, vos qui hic adestis populi, ut firmiorem quam fratribus meis non servastis mihi fidem custodiatis, quatinus valeam cum quiete nepotes enutrire meos vosque cum justitia regere, ne forte, quod Deus avertat, me ante tempus sublato et ipsi careant nutritore et vos rectore ». Cumque ejus verba ammirans populus laudasset, Dominum pro ejus rogabat salute’2 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 8.

[60] ‘Dum hec agerentur, Rigundis, Chilperici regis filia quam ad Hispanias missam fuisse diximus, Tholosam veniens moras itineris ibi innectere [f54v] (54va) cepit. Sed perlato ad aures Desiderii ipsius urbis ducis de morte Chilperici nuntio, capta ac thesauris omnibus spoliata in basilicam Sancte Marie confugit’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 9 / 10. Cui Desiderius artum constituens victum omnem thesaurum sigillo munitum in quadam domo fortissimis tradidit viris custodiendum, et ipse ad Mummolum Avennione residentem transiit.

[61] Nova iterum contra Theodorum, Massilie pontificem, jurgia sunt orta, eo quod Gundoaldum quondam qui se frater Guntranni falso asserebat suscepisset. De cujus origine pauca disserere libet. Hic denique Gundoaldus in Galliis natus, moreque regum a matre sua enutritus, uti consuetudo antiquis Francie fuit regibus, capitis comam gerebat profusam. ‘Oblatus itaque a matre Childeberto seniori est, dicente ea quod Clotharii fratris ejus filius esset, sed quia Clotharius eum odio habebat, ideo ad ipsum, cujus nepos erat, delatum, ut ab eo educaretur. Quem Childebertus expers filiorum ad educandum suscepit poscentique Clothario videndum transmisit. Ille intuitus eum, incidi ejus precepit capillos, hunc suum negans filium fuisse. Post obitum quoque ejus, dum a Chereberto ejus filio loco fratris aleretur, a Sigeberto evocatus iterum incisis crinibus Colonie in custodiam traditur. Unde fuga lapsusa elapsus Aimoin succrescentibus capillis primum ad Narsetem’1 : Fredegarius, Chronicae, III, 89, Italiam tunc gubernantem, indeque ad imperatorem transiens familiarissimus ei efficitur. (54vb) Lapso sane pauci temporis intervallo, Guntrannus Boso, cujus supra meminimus, ad sepulchrum Domini orationis gratia properans, eum Contantinopolim repperit. A quo, ut ipse post asseruit, sollicitatus, ad Gallias rediit ac Theodoro episcopo Massilie exceptus, sumptis ab eo equis, ad Mummulum ducem qui a Guntranno rege desciscens in Avennioneb Avennionem Aimoin confugerat se confert. Quod Guntrannus Boso agnoscens, ejus se velle conatibus contraire assimulans, Theodorum episcopum in custodiam posuit, arguens eum insidiatorem regni ausum fuisse suscipere. Sed pontifice sub duris custodibus Dominum exorante, lux inmensa totam subito in qua custodiebatur replevit cellulam, ita ut dux memoratus nimio arriperetur timore. Ductus tamen antistes ad Guntrannum regem, cum Epiphanio antistite, qui de Ytalia Massiliam demigraverat, iterum mancipaturc mancipantur R, P custodie. In qua quidem Epiphanius obiit, Theodorus vero innoxius repertus ad sua rediit. Nam prolatis litteris ex nomine fidelium Childeberti, quibus inscriptum erat ut Gundoaldum honorificentissime exciperet, absolutus est. Guntrannus sane dux cum alio duce Guntranni regis thesauros Gundoaldi, qui ad quandam maris insulam eventum rei prestolando demigraverat, dividens, non parvum auri ac argenti pondus in urbem Arvernnorum devexit. Ex qua ad Childebertum demigrans, in redeundo a Guntranno rege cum filio [f55] (55a) captus minis ab eo terrebatur ; quodque penis, pro invitato a se Gundoaldo, consumeretur, interminantem sepe audiebat. Cui ille : « Ex hoc, inquit, me innocentem comprobabo, cum, filio in obsidatum tradito, Mummolum ejus fautorem ingenio captum tibi tradidero ». Credidit rex pollicenti et, retento puero, ipsum sinit abire. Qui Avennionem cum copiosa suorum manu vallans urbem, quibusdam [satellitibus] Rhodano submersis, ipse, colloqui Mummolo cupiens, super ripam brachii fluvialis quo civitas cingitur deambulabat. Hortatu denique Mummoli, spondentis nil adversi eum passurum, flumen cum uno ex amicis ingressus, socio aquis submerso, Boso undis se huc illucque circumferentibus, hastam a milite sibi protensam arripiens, ereptus est. Demum, illatis sibi a Mummolo convitiis et gravioribus illi a se relatis, dum eum opsideret, Gundulfus, cujus supra meminimus, missus a Childeberto, eum ab obsidione removit, Mummolum secum deducens in Arvernum. ‘Qui diu ibi residere fastidiens, ad suam unde digressus fuerat rediit civitatem ; junctusque duci Desiderio, qui ad eum, ut diximus, de pago venerat Tolosano, evocatum Gundoaldum more antiquorum Francorum regem proclamantes esse suum, elevaverunt eum super clipeum. Cumque tertio totum cum eo circumissent exercitum, clipeus repente ruens cum rege, vix a terra elevari potuit’3 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 10.

‘ (55b) Erat, dum talia agerentur, mensis decimus, apparueruntque in vineis pampini cum uvis ad plenum formatis, et in arboribus floresd Mira P note marg. m. XVe. .

Pharus quoque ignea, per celum nocte currens media, late mundum luce lustravit clara.

Columpna etiam ignis celo pendere est visa, cui superposita erat stella magna. Quod estimabant homines interitus Gundoaldi esse indicia, cum et terra tremeret ac alia multa parerent signa.’4 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 11

[62] ‘In illis diebus Guntrannus rex duces suos ad pervadendas urbes quas Sigebertus de regno Chariberti fratris amborum tenuerat, quasque Chilpericus Childeberto nepoti suo ex fratre Sigeberto genito vi preripuerat, direxit. Verumptamen Garriricus, comes parcium Childeberti, post mortem Chilperici sacramenta fidelitatis a Lemovicinisa Aquitania P En marge main XVe s. domini sui vice exegerat. Ceterum Pictavis paria acturus veniens, a civibus cum gratia susceptus, audivit Bituricos, qui regi parebant Guntranno, hostiliter Turonicis irruisse, quoniam quidem et ipsi jam se ad Childebertum contulerantb Miracula sancti Martini P En manchette . Idcirco, Bituricensibus territorium Turonicum depopulantibus, Maroilensis vici ecclesia, sancto Martino dicata, ab eis est cremata. Ubi evidens apparuit virtus beati confessoris, pallam altaris cum circumjacentibus herbis a flamma defendentis : mirabile dictu, trabes ingentes igne fuisse combustas, et molliciem linthei seu [f55v] (55va) herbarum mansisse intactam’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 12. ‘Cognoscens ergo Gariricus que agebantur, misit qui Turonensibus denunciarent ne ullatenus se ad partem Guntranni transferrent. Ad que mandata Gregorius episcopus hec reddidit responsa : Guntranno regi, post fratrum obitum, omne regnum Francorum eo jure deberi ut quemadmodum Clotharius, pater ejus, super proprios filios, sic Guntrannus super nepotes principareturc principatur P ; non igitur se repugnaturos, sed ipsum quoque inepte agere se dixit estimare, qui putaret tanto principi repugnare se posse. Videns comes non qualia [ipse voluerat sed qualia]d R, P Omis mandaverat rex Turonenses studere, relicto in urbe Pictavorum Eberone, Childeberti regis cubiculario, ipse quasi exercitum ducturus [contra inimicos congregaturus exinde discessit. Tunc Pictavi fines suos vastari cernentes (nam Turonici cum]e R, P Omis Aurelianensibus, et sub sepe nominatis federatis hostibus agros eorum rapinis ac incendio subvertebant) legatos eis de pace miserunt, petentes ut usque ad placitum quod patruus cum nepote constituerat quiescerent, et tum demum illum quem Deus sorsque dedisset dominum essent habituri. Sed, illis respondentibus peticiones eorum non se preposituros regis preceptis, coacti Pictavi sacramento se fideles Guntranno fore spondentes, fautores Childeberti a suis pepulere menibus. Nec tamen hec facientes diu in fide durarunt’2 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 13. ‘Tandem adveniente die colloquio regum prefinito, Childebertus mandat Egidio, Remensium archiepiscopo, legatione fungi apud patruum. Qui nil moratus ad Guntrannum pergit hocque inicium sermonis (55vb) ad demulcendum principem habuit : « Gratias, inquit, opprecellentissime regum, omnipotenti referimus Deo, qui tibi non solum regni tranquillitatem, verum et augmentum cotidie attribuit ». Cui rex : « Illi, ait, vere sunt gratie referende, qui omnium est benignissimus gubernator regnorum ; non tibi, cunctorum nequissimo hominum, cujus consilio mearum sunt vastati fines urbium, qui sub veste ovina non Domini sacerdotis, verum crudelissimef crudelissime P ; crudelissimi Aimoin geris officium proditoris. » Silente ad ista sacerdote, pre nimia indignatione unus legatorumg legator P ait regi : « Mandat tibi gloriosissimus nepos tuus, dominus noster Childebertus rex, ut patris ejus hereditatem illi ad integrum reformes ». Ad hec Guntrannus rex respondit : « Jam me ex hac causa responso satis fecisse arbitrabar. Responderam enim in alio placito quod et nunc respondebo, pactionibus ea mihi cessisse nec me ulli eis cessum, nisi gratia amiciciarum ». Tunc alter e legatis his ad regem usus est verbis : « Si hec, inquiens, optime princeps, difficilia tibi videntur impetratu, saltem illa impetret ut Fredegundis ei ad supplicia dedatur, que patrem ejus cum patruo nefandissime interemit ».Huic quoque rex hoc reddidit responsum : « Tradi ei, dicens, nullatenus potest, eo quod filium regem ac rege genitum habet, et eam innocentem a crimine quo impetitur esse puto. » Post hec Guntrannus Boso, qui dudum, ut predictum est, ad Childebertum transierat et tunc cum legatis ibi advenerat, [f56] (56a) quasi aliqua regi Guntranno suggesturus, ad eum accessit. Jubet rex silere, atque eum hujusmodi prevenit sermone : « Quid ais, o bone uir, cujus prudencia ideo Orientis expetiit regna ut nobis Ballomirem quendam (sic namque rex nominabat Gundoaldum) inde arcesseret qui urbes nostras pervaderet ? O semper perfide, et nullo modo in his que promiseris permanens ! » Respondit ad ista Boso : « Tibi, inquiens, regi in solio legali residenti nemo audet contradicendo obloqui. Verumptamen si quisquam meorum equalium istud mihi impingeret, crimen armis objecta refellens, Deo opitulante et te spectante, eum potenter superarem. » Tacentibus interim ceteris rex subjunxit : « Cunctos pie viventes hoc indignari oportet ac conari ut aut e medio [auferatur]h R, P Omis hominum tyrannus hic, cujus pater procurator fuit regalium molendinorum, et, ut verius fatear, lane opificio vitam produxit suam ». Et quamvis fieri possit ut unus homo utriusque sit artis peritus, propter opprobrium tamen regis quidam ex legatis calumpniari cepit, dicens : « Ne loquaris tam inculte, o rex ! Nam qua ratione potest existere ut cujuslibet hominis sint duo patres, re spirituali exceptai accepta P ? Non sunt hec regie dignitati congruentia verba. » Universis igitur pro his sermonibus in risum solutis, alius legatorum dixit regi : « Valedicimus tibi, o rex, et quia nepotis tui pacem aspernaris, scito securim fore paratam qua fratres percussi sunt tui, ut ea excidaris ».His dictis, jussit rex (56b) eos a conspectu suo pelli, ac super capita recedentium stercora de plateis collecta proici’3 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 14. Pro tanta igitur injuria vehemens inter reges discordia exorta est.

[63] ‘Per idem tempus, Leonardus, quidam optimatum Chilperici, a partibus Tolose adveniens, Fredegundi regine adhuc in matre ecclesia Parisiace residenti intimavit se fuga lapsum ab ejus filia ; quam affirmabat in magna victus ac vestitus degere inopia. Quibus verbis regina indignata precepit ab eo auferri baltheum, quem ex munere memorati meruerat regis, ac omni privari dignitate. Simili modo multos ab obsequio filie recedentes vel honore privavit, vel contumeliis seua se P penis affecit. Nec verebatur Deum aut ejus genitricem, in cujus manebat basilica, dum perversa ageret, adherente Audone, suo in malis omnibus cooperatore; quem populus tunc perimere voluit, nisi in ecclesiam confugisset’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 15.

[64] ‘Pretextatum sane, Rothomagensem pontificem, de exilio mandavit Guntrannus rex reduci. Propter quem cum synodum vellet rex congregare, Ragnimodus, Parisiacusa Parisiaci P antistes, dixit a sacerdotibus nequaquam eum communione fuisse privatum, nec esse necesse ideo episcopos vocari. Sic demum Pretextatus urbi restitutus est sue’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 16.

[65] ‘Interea cum, morante rege apud urbem Parisiacam, adveniens quidam pauper suggessisset ei ut se a Faraulfo, Chilperici quondam cubiculario, observaret, dicens se consilium ejus quod de perimendo [fol. 56v] (56va) rege conceperat compertum habere, audito hoc, rex interrogatum quidem et negantem dimisit, se vero ita armis et custodibus munivit ut nusquam nec ad ecclesiam quidem sine armorum aut custodum munimento procederet’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 18. ‘Fredegundema Fredegundi R, P autem in Rotoialensem, Rotomagensis territorii vicum, ad peragendum quod superesse poterat vite direxit. Quam multi optimatum Chilperici prosecuti, eam inibi cum Melanio (qui, Pretextato depulso, ab ea subrogatus, ac post a Guntranno revocato rejectus erat) reliquerunt, promittentes se filio ejus Clothario fideliter parituros’2 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 19. ‘At illa exortem se honoris et relictam indignata, et Brunechildem potenciorem, ut erat, estimans, Olericumb Olericum P ; clericum Aimoin, Gr. Tours quendam fallendi dolis instructum ad eam dirigit, quatinus simulando strenuum famulatum occultum mortis inferret ictum. Qui domine obtemperans, fingit se crudelitate Fredegundis offensum ad Brunechildis properasse conspectum, quod audierit ejus benignum circa omnes affectum. Tandem in partem susceptus amiciciarum, omnibus adulabatur, dominam etiam usque ad cubili deducens januam, coequalibus se prebens benivolum, majoribus subjectum. Sed non diu quis esset, suspicione imminente, valuit tegere. Nempe questioni subditus, prodidit omnia malignitatis archana, et, diris affectus suppliciis, ad priorem remissus est dominam. Cui que sibi accidissent enarrans, ut quasi suspicio auferri ab animo Brunechildis (56vb) posset, re autem vera ut penas pro non perpetrato lueretc luceret R c exponctué, P scelere, manuum ac pedum abscisione multatus ab ea est’3 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 20.

[66] ‘Interjectis diebus Guntrannus rex Cabilonis regressus, fraterne necis auctorem sollicite investigans, per responsales Fredegundis Eberulfum, in palatio Chilperici cubiculariis prepositum, ejus sceleris cognovit esse caput. Rogatus vero ab ea idem Eberulfus fuerat ne ipsam desereret. Qui, dum consensum ei denegasset suum, ob id apud regem accusatus est ab illa. Rex igitur, felle commotusa commoto P , circumstantibus amicis juravit se non solum homicidam, verum cunctam ejus perditurum generationem, quatinus ausus interficiendorum regum de regno tolleretur Francorum. Hoc terrore perculsus, vir supra nominatus ad basilicam Sancti Martini cum clericis, quibus frequentes intulerat injurias, aufugit. Tunc Aurelianenses cum Blesensibus ad custodiendum, ne exinde uspiam dilaberetur, jussu regis alternas sortiti vices, in eundo ac redeundo multas agebant predas. Dumque duo, qui mulas jamdicti rapiebant confessoris, ad domum cujusdam rustici potum petituri advenissent, et ille se habere negaret, unus eorum protenta hasta ut eum percuteret, ab eo ictu gladii peremptus est. Alter casu socii perterritus, aufugiens que male pervaserant reddidit’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 21. Post hec facultas omnis Eberulfi, que multa erat valde, diversis a rege concessa, domus quoque quam infra muros possidebat [f57] (57a) turonicos adeo direptioni tradita est, ut nil nisi nudi superessent parietes. Pro his itaque causis, calumpnias sancto antistiti inferebat Gregorio, quasi cuncta ejus gererentur consilio, minabaturque quod, si umquam regis rediret in gratiam, similem ei retribueret vicissitudinem. Verum antistes plus clemencia pro ejus miseriis quam indignatione pro illatis ab eo commovebatur injuriis. Cumque foret eidem misero domicilium in sancti Martini salutatorio, et a presbitero cui servandi oratorii cura delegata erat relique clauderentur janue, per ostium illius salutatori[i] ingressi ecclesiam pueri vel puelle universa rimabantur ornamenta sacri templi. Quod postquam custos beateb sacræ Aimoin edis animadvertit, ac ferreis ipsas fores affixitc afflixit P clavis, media ferme nocte in ipsis nocturnalibus hymnis a prefato Eberulfo episcopus Gregorius et clerici tantis lacessiti sunt conviciis, ut laudes Deo debitas relinquere cogerentur. Sed et clericum quendam jam temulentus, quod vinum sibi non largiretur, super scamnum extensum pene usque ad mortem flagellis ceciditd cicidit R, P , multorumque cedem in atrio beati antistitis exercuit, non veritus illi ingerere contumeliam cujus cotidie flagitabat clemenciam. Porro una noctium vidit idem episcopus sompnium, quod eidem viro retulit, in hunc se habens modum : « Videbam, ait, me sacrosancti Martini astantem altari ac dominici celebrare misteria sacrificii, Guntrannumque regem ipsam ingressum orationis domum, (57b) suis imperantem ut te a palla altaris cui inherebas evulsum foris pellere[nt]. Cui cum intermissis ego missarum sollempniis me obvium preberem, et ne te contingerete contingerent Aimoin manibus quoque detinerem, tu interea, deserta ara sacra, huc illucque pavitans circumflectebaris. Tum ego ex hoc molestus, dum tibi innuerem ne quoquam abscederes, evigilavi mecum in animo visionis revolvens causam. » Ad hec Eberulfus : « Multum, ait, cogitatio mea, visio quoque heret tuaf mea cum viso quadrat quoque tuo Aimoin . » « Quidnam cogitas ? », inquit antistes. « Cogito, infit ille, si [me]g P Omis Guntrannus rex hinc voluerit extrudere, una manu palle altaris inherente, altera te cum clericis gladio trucidare ». Intellexit episcopus illum demonis instinctu talia effari. ‘Nec longum fluxerat tempus, ceperunt fieri actu manifesta que fuerant episcopo in visu revelata. Denique Guntranno querente virum quih qua R, P arte ab edei ecclesia Aimoin educens Eberulfum aut sibi adduceret vinctum aut gladio relinqueret trucidatum, obtulit se Claudius quidam, ad id opus strenuum spondens se fore ministrum. Pollicito itaque sibi tanti sceleris precio, ad Eberulfum accedit ; jurat per Deum perque omnia celi ac terre sancta, nullum fidelius aut posse aut velle causam ejus apud regem exequi quam se. Perpensabatj perpendebat Aimoin enim infelix alio eum non posse commodius decipi commento quam suo perjurio. Quid plura ? Credidit miser dejeranti, ac in crastinum a clericis accitus, cum eo ad convivium accedit. Finitis epulis, Eberulfo secum per atrium basilice deambu (57va) lanti et mutuam amicitiam jurejurando pollicenti ait Claudius : « Si forte facultas foret jocundiora reperirik repperiri R, P vina, fateorl faterer Aimoin me eorum ardere desideriom adversarium Aimoin, R ; aniversarium P ». Respondens Eberulfus cuncta que cuperet se prebiturum, dummodo dignaretur ejus adire hospicium, universos dirigit pueros potioris vini haustum quesituros. Cernens Claudius illum resedisse solum, cujus magis ipse letum quam aliquodn aliud Aimoin sitiret merum, manus elevans sancti Martini contra sepulchrum, eum in hunc exorabat modum : « Te, inquiens, sancte confessor, oro ut sospes revisemo revisam Aimoin conjugem cum filio. » His dictis, evaginato gladio impetum faciebat in adversariump I. inventum os preciosi martiris ausu temerario percussum c Aimoin . Cujus conatum unus intelligens famulorum, brachiis conplexum resupinat Eberulfum, qui jam a gladioq Claudio Aimoin erat saucius. Ille as Ille a P ; Ibi Aimoin vagina exemptum ensem inimici defixit in latera. Sicque [a] circumstantibus ejus satellitibus invasus, multis telorum interfectus est ictibus. Claudius vero, tam immanis facinoris sibi male conscius, ad cellam abbatis, confosso latere abscisoque pollice, profugit, poscens se oc[c]uli ab eo. Verumptamen irruentibus Eberulfi stipatoribus vallatur armis domus ; jacula per fenestras intro jaciuntur ; abba quoque vix a duobus clericis illesus reseratis extrahitur hostiis. Per que introgressi adversarii Claudium sub lecto latitantem nacti jugulant, sociosque ejus simul. Quorum corpora, a domo prostrata ac super nudam humum jacentia, pa (57vb) rentes amicique colligentes sepelierunt. Ad vindicandum autem homicidium in [sacre]t P, R Omis ; in hedis R edis atrio perpetratum, etiam energumini ac pauperes pro foribus sancti> u Aimoin Omis excubantes cum fustibus et saxis properarunt. Hanc igitur ad se causam perlatam rex Guntrannus graviter primo quidem tulit, donec comperto rei geste ordinev ordinem R av. corr., P av. corr. , animum ad alia tractanda convertit. Substanciam Eberulfi hii quibus regalis eam cont[r]ibuerat potestas auferentes, uxorem ejus inopem reliquerunt’3 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 29.

[69] ‘Interea Childebertus, nuntiis patrui inpellentibus, a loco sue habitationis digressus, advenit ei collocuturus. Tunc ex precepto Guntranni supra memorati in amborum presentiam deducti viri, cum prius relata iterum recapitulassent, addiderunt universos Rigundis thesauros a Gundoaldo pervasos, ipsumque dicere solitum invitante Guntranno Bosone ab oriente se ad Gallias transisse. Cumque principibus Childeberti hec nota fore asseverarent, suspicio nata est ideo aliquos ad presens colloquium venire distulisse. Tuma Tunc Aimoin demum Guntrannus rex hastam quam manu gerebat nepoti tradidit [f59] (59a) , inquiens : « Hoc, amantissime nepos, indicio noveris te michi successurum in regno. Idcirco tradita tibi a me potestate, cunctas regni mei civitates tanquam tuas dispone, reminiscens te solum ex nostra superesse stirpe. » ’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 33, p. 313 Ita quidem rex audiente omni populo proferens, semotum a cetu aliorum nepotem monuit ne cui manifesta faceret que ipse ei dicturus foret. Denique instruens eum quos fidelium de rebus agendis consuli, quosve oporteret a consilio removeri, seu quibus proprii corporis tuendi curam committi, Egidii episcopi fraudulencias ac perjuria, matris quoque Brunechildis versucias cavendas premonuit. Finita sermocinatione, ad convivium ambo reges resederuntb consederunt Aimoin . Et inter redundatioris mense epulas serenissimus princeps Guntrannus sic alloquitur convivas : « Hortor vos, incliti Francie primates, ut nepotem meum summo dignum honore censentes, fidei cultum ei exhibeatis, quandoquidem ipse transgressus evum puericie suadet meliora de se sperare. Nec contempnatis ut puerum, sed reveremini ut dominum. » Post hec Childebertus, restitutis sibi a patruo civitatibus quas pater tenuerat suus, ad propria maturavit regressum.

[70] ‘Ea tempestate Gundoaldus, a Desiderio derelictus, una cum Mummolo, Bladaste ac Waldone sive Sagittario Convenas urbem ingreditur. Ea urbs in cacumine precelsia precelli P montis trans Garonnam sita est, procul ceteris remotis (59b) montibus. Ad radices rupis fons oritur, cui imminet desuper turris altissima, que cives per cuniculum descendentes adb Aimoin, R Omis aquatum a lesione defendit hostium’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, 34, p. 314. Circumventis igitur memoratus vir ejusdem urbis incolis ut bona sua intra muros propter adventantem reconderent exercitum, dum illi ejus monitis paruissent, hac eos fraude decepit. Confingens enim hostes jam in proximo esse, ita eos affatur : « En, inquit, inimici, egredimini ad resistendum eic eis R ». Quibus digressis, expulso etiam antistite, post eos clausit portas seque ad repugnandum cum satellitibus parat. Quam ceca mens hominum ignara futuri ! Fuit profecto post ille dies, quid videlicet qui Aimoin simili ordine ipsum expulsum mortalibus ostendit ab urbe, quo magno captos cume captos cum P ; emptos Aimoin precio eos qui pellebantur vellet videre receptos, rejectisf rejectis R ; rejectos P his qui putabantur fidissimi.

[71] Hisa Illis Aimoin diebus Guntrannus rex ei eib Aimoin Omis litteras ex personna Brunechildis transmisit, suadentis ut, dimissis quas aggregaverat ad hiberna copiis, ipse Burdegalam hiematum secedere[t] d secedere P . At hostilis duces agminis, quos super Dordoniam castra metatos fuisse prefati sumus, audientes Gundoaldum ulteriorem tenere Garonne ripam fluminis, collecta virorum fortium expeditaque multitudine, fluvium natatu transmeare disposuerunt. E quibus aliqui infirmis equis vecti, fluvialis aque oppressione perierunt. ‘Reliqui, natando ad contrarium delati [f59v] (59va) litus, offenderunt in itinere maximum camelorum mulorumquee mulorumque P apr. corr. ; multorum R, P av. corr. numerum auro et argento onustorum quos fugientes adversarii reliquerant’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 35, p. 315. Quibus captis et ob impedimenta cum residuis vulgi dimissis, ipsi quam maximis possunt itineribus Gundoaldum persecuntur. ‘Et venientes ad basilicam Sancti Vincentii Agennensis territorii, resistentibus his qui eo res suas contulerant, ignem hostiis admoventf Nota vindictam contra invasores ecclesie P En marge, d'une main du XVIe siècle , consumptisque eis, universa intro reperta cum sacri ministerii utensilibus auferunt’2 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 35, p. 315. Affuit e vestigio divina ultio, et quorumdam manibus sacro igne ardentibus alii demonibus replebantur, quidam semetipsos interimebant. ‘Tandem residui adg Aimoin Omis Convenas pervenientes, in campestribus castra posuerunt. Vastatur primum tota suburbana regio’3 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 35, p. 315 - 316. Unde aliquantih quidam Aimoin acriori prede succensi cupiditate, dum longius a suis recederent, a vicinarum urbium custodibus trucidabantur. Interea obsidione cepta, audatiores per ardua collis ascendentes Gundoaldo conviciabantur, dicentes : ‘« Unde, o silicernii silicernium Aimoin , hec tanta tibi presumptio ut, vitam pictorum arte solitus transigere, nunc te regem audeas nominare ? Nempe pro similibus ausis a dominis rerum, regibus scilicet Francorum, sepe attonsus exilioque es dampnatus. Te quippe universe Gallie, Ballomirem vocitant cognomine. Age nunc, inepte nobis responsum redde, quis te coegit ista presumere, vel quos habeas (59vb) adjutores exponej virium expone Aimoin . Namque in proximo nostra captus muscipula, luesk merita lues Aimoin supplicia pro tua stulta pertinacia »’4 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 36, p. 316. Hec et alia illis vociferantibus nequaquam movebatur ad iram Gundoaldus ; tantummodo ingemiscendo aiebat memoratas sibi a patre illatas contumelias, seque a propinquis injuste patria pulsum, ab extraneis misericorditer receptum, proximisquel proximis Aimoin hostili odio semper eumm se Aimoin persequentibus, ab extraneis amica familiari[ta]ten familiarite P receptum. ‘« Deinde, inquiens, dum peregre regum pollerem diviciis intimusque essem imperatoris Constantinopolitani amicitiiso amiciis P , Guntrannus Boso me suis decepit fallatiis. Nam in Oriente gratia profectum orationis, de salute sollicitus interrogans patris, querebam una qualiter se status regni vel fratres haberent mei ’5 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 36, p. 316. Tum ille :« De patre, ait, queris, is obiit mortep mortem Aimoin . Fratres moriendo secuti patrem, vix quempiam suorum reliquere superstitem. Remansit sane solus Guntrannus, et ipse liberis orbatus cum parvulo nepote, ex Sigeberto genito fratre. » Ad hec ego : « Et quid, inquam, mi amantissime, michi nunc censesq censses P agendum ? » ‘Hic vero ille et me hortabatur Gallias adir e, et Francos affirmabat mei cupidos, michi velle regnum tradere’6 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 36, p. 316, maximeque eos qui Childeberti nepotis mei etatem ad rem tutandam publicam perpenderent inutilem. Nunc igitur vos quoque dominum agnoscentes me fore vestrum, a mea desistite obsidione, michique favendo fratrem Guntrannum ad concordiam revocate. » ‘Talia Gundoaldum [f60] (60a) prosequentem maledictis adversarii deterrebant, insuperr insuperque Aimoin tela in eum jaciebant’7 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 36, p. 317. ‘Quintus decimus jam ex quo ibidem advenerant fluxerat dies, cum Leudegisilus regalium prepositus equorum, quem vulgo conustabilem vocants Connestable P En marge, d'une main du XVe siècle , quemque rex ei prefecerat expeditioni, extructa machinamenta ad subruendost subrudiendos P deduci imperat muros. Erant carri vimineis cratibus tabulisque tecti ligneis, in quibus latentes milites fundamenta subfoderent murorum. Sed parum hoc proficiente instrumento, presertim hostibus preacutisu preacusatis R sudibus validisque eos inhibentibus saxis, etiam arietesv parietes Aimoin videbantur non fore ydonei, eo quod ignibus jactis facile possent exuri. Nam obsessi cuppas pice ac siccis repletas lignis accensasque jacientes desuper et opera exurebant, et inimicos accessu prohibebant’8 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 37, p. 317. Consumptoque in hoc certamine die, in crastinum qui obsidebantw obsederant Aimoin aliud nocendi genus excogitant. Denique ex virgis ramisque arborum unum mire magnitudinis fascem facientesx facientes mire magnitudinis fascem Aimoin , cupiebant eo implere vallem. Verum conatibus eorum et profunditas vallis et ignis ab adversariis de superioribus cum lapidibus missus restitit. Leudegisilo contemplanti omnes actus suos irritos fieri, in mentem venit oportuniusy opportunus P fore clausos de prodicionis temptare sentencia. Advocatum itaque Mummolum ad sibi colloquendum incusare cepit cur clementissimum regem Guntrannum deseruerit et iniquissimo tyranno se junxerit. « Quid (60b) porro exspectasz expectans P , ait, an ut capta urbe male dispereas ? Quin pocius resipiscens ad benignum revertere dominum, relicto illo nugacissimo post paululum puniendo. » Tunc Mummolus se quidem consulturum respondit. Regressus vero in urbem, convocat Sagittarium atque Waldonemaa Waddonem Aimoin . ‘Bladastes enim timens captum iri urbem, injecto domui ecclesie igne, dum ceteribb ceteris Aimoin ad restinguendum properarent incendium, ipse clam aufugit’9 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 37, p. 317. Junxerant autem factioni sue Kariulfum ejusdem urbis civem, cujus apothecis, que permulte erant, ipsi alebantur. Hunc ergo Mummolus cum predictis adiit. Ostendit deinde quam iniquo res sue sint constitute loco, quamque odiosi cunctiscc ipsi cunctis P effecti sint gentibus, dum incerti generis regi favent. Ad extremum hortatur, cedant rebus adversum se fluentibus, et si sibi sacramento securitas vite ac salutis detur, civitatem jamjamque capiendam cum pseudo rege hostibus dedantdd dederant P . Assentientibus sociis memoratus dux Leudegisilum mandat venire ad colloquium et que sibi cum sodalibus complacuerint exponit. Laudat ille sententiam jusjurandumque prebet se apud regem suum eorum vitam impetraturumee iri impetratum Aimoin . ‘Quod si principis voluntas in sua duraverit pertinacia, in qualibet illos se spondetff spondetur R, P clausuros ecclesia, donec Guntranni defervesceret ira’10 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 38, p. 318. Hac Mummolus seductus versucia, Gundoaldum tali idemtidem circumvenit muscipula : ‘« Prono, inquit, animo devotaque mente me tibi fide[f60v] (60va) lem fore, non solum contra hostes pugnando, sed etiam ipse probasti experiendo. Nam quam sepe meis consiliis ususgg usus consiliis Aimoin semper fruitus sis prosperis, tute melius scis. Nunc quoque par michi manet consulendi affectus, sicut tu bene es meritus. Ideo denique cum adversariis sermonem habui, ut eorum erga nos persentiscerem quis sit animus. Qui, in quantum perpendere quivi, tue nequaquam adversantur utilitati. Immo mirari se aiunt te tantopere presenciam fratris vitare autumarique quod genealogie ignarus tue cum sciolis diffugias disputare, nec fratri tue cupido visionis agnoscendum te presentare. Si ergo nunc tibi me auscultare placuerit, atque ad regis Guntranni presenciam una cum his mecumque properare, et te hac suspicione exsolves et tibi pacique consules. »’11 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 38, p. 318 Non fefellit animus Gundoaldum se a Mummolo iri deceptum, eique hoc reddidit responsum :« Ego, inquiens, licet invitus has jam deseruerim partes vobisque impulsoribus Europam adierim, bona tamen voluntate atque integra fide semper vestras fovi partes, nec meas utilitates vestris pretuli commodis. Et quamvis ejus qui me huchh hic R, P pellexit venire perfidia in propatulo claruerit, dum et me fugax reliquit et thesaurorum partem furto abstulit, nichilominus ego vos quasi mee auctores salutis perpetuo colui ac in fratrum loco dilexi. Nunc igitur si secus quid quod nonii Aimoin Omis oportet, immo quod nonjj Aimoin Omis decet, adversum me egeritis, presertim cum (60vb) ego corpus animamque meam simul cum consilio ac opibus in vestris constituerim manibus, scrutator cordium illud advertat Deus. » His dictis assensum prebuit ut cum eis ad hostes descenderet. ‘Mummolo vero monente ne superbo utens ad eos iret habitu, quin pocius reformato ei quem ab ipso acceperat baltheo auro fabrefacto’12 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 38, p. 318 - 319, proprio accingeretur, qui fulgorekk fulgori Aimoin memorati carebat metalli,« in hoc, inquit, tua jam patet fraudulencia, dum ea que ex tuoll tua P usque ad istud possedi tempus repetis ». Illo quoque negante ulla se contra eum usurum fraude, ventum est ad portam, ubi eos fortissimi operiebantur adversariorum duces, Boso videlicet cum Bollone Biturigum comite non minimamm minimina P satellitum vallati caterva. Quibus Gundoaldum excipientibus, Mummolus in urbem regressus portas firmissime obseravit. Cernens Gundoaldus se a suis derelictum et ab hostibus circumdatum introitumque urbis sibi preclusum, manus elevans ad celum, cum cordis gemitu sic orabat ad Dominum : « Judex eterne ac ultornn ultor P apr. corr. ; cultor R, P av. corr. innocentium Deus, cui omne patet secretum, qui nullius amplecteris dolum, nec letaris fraudibus malignancium, esto vindexoo velox vindex Aimoin mearum miseriarum, retorquens in eos qui me tradiderunt inimicis deceptionis ipsorum laqueum. Post hec verba, consignans se cruce dominica , cum his qui se ceperant abire cepit ad eorum castra. Nondum collem qui civitati imminet preterierat, et impulsus a Bollone ruit in faciem ferebaturque in [f61] (61a) profundum vallis.

‘Cumque surrexisset et contra adversum montem niteretur, a Bosone lapide percussus in capite conciditpp R Omis spiritumque exalavit. Inde fune ligatis pedibus protract s, loricaqq loricaque Aimoin qua amiciebaturrr amiciebatur R ; amittebatur P exutus ac lanceis confixus, per totum circumducitur exercitum’13 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 38. Mummolus sane thesauros diripiens universos, in diversis occuluit locis ‘dataque sequentis luce diei hostibus portas aperuit urbis. Qui in tantam cedis exarsere insaniam, ut etiam sacerdotes Domini ad ipsa jugularent altaria reliquosque civium cum ipsa concremarent urbe’14 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 38. Quorum dux Leudegisilus clam ad principem Guntrannum nuncios miserat super traditores civitatis ejus exquisituros judicii sentenciam. IIle cunctos gladio puniri precepit, ut hujusmodi ausus de regno tolleretur Francorum, ne quis scilicet tirannis in reliquum suffragaress suffragari Aimoin auderet. ‘Quo cognito Kariulsus cum Waldone e castris fuga lapsi sunt. Mummolus, quosdam ad arma concurrere cernens et super se irruere eos velle intelligens, ad tabernaculum Leudegisili recta graditur via, incusans fidem sibi pollicitam infringi. Cui Leudegisilus : « Ego, inquit, progressus, cuncta mitigabo » ’15 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 39. Et his dictis, prolato extra limen hostii pede, signum suis ut Mummolum cum Sagittario episcopo morti traderent dedit. Illis jussa facere maturantibus, pueri Mummoli eo precipiente aditum domus defensare nitebantur, donec dominus eorum armis se muniret. Sed aliquibus eorum (61b) leto occumbentibustt occumbentibus R ; procumbentibus P , aliis vulneratis, Mummolus armatum se hostio obicit et adversarios omni virtutis conamine cedens exinde removit. ‘Quos dum loco cedentes incaute insectatur, egressus domum a lateribus circumvenitur. Confixusuu confixusque Aimoin telis, concidit exanimis. Cujus casu Sagittarius quondam episcopus turbatus, dum staret stupens, quidam ad eum : « Utquid, ait, episcope, hic ac si amens consistis ? Quin potius operto ne agnoscaris capite, festinus silvam pete. » Cui dum pontifex parens plantas fuge commendasset, quidam velociter gradienti caput cum operimento abstulitvv eum assecutus abstulit Aimoin ’16 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 39. Leudegisilus ad sua cum victore exercitu regredi festinans, dum milites nequaquam a rapina coherceret, cuncta per que transitus fuit vastata reliquit.

[72] ‘His diebus Fredegundis Cuppanem cubicularium suum Tolosea Tolosam Aimoin ; Tollose R av. corr. direxit, exploraturum quonam pacto erga filiam suam res sese haberent’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 39. Cui etiam hoc commisit mandati ut, quocumque valeret ingenio, eam ad patrium deveheretb reveheret Aimoin, R solum. Qui dictis obaudiens Tolosam petiit, reginec regineque Aimoin filiam in magna humiliatione constitutam offendit et, in quantum posse illi affuit celerrime devexit.

[73] ‘Guntrannus vero, thesauros Mummoli sibi exhiberea exhiberi Aimoin precipiens, mulierib uxori Aimoin ejus propter nobilitatem, qua pollebat generis, ea que per arrabonem meruerat concessit. Fuerunt autem in thesauris memorati ducis talenta [fol. 61v] (61va) auri XXX^ta, argenti CCta L. Que omnia Guntrannus et Childebertus nepos ejus partiti, Clotharium extra partem constituerunt, ea tamen que Guntranno regi evenerant ab ipso utilitatibus Dei ecclesiarum distributa sunt’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 40. ‘Enimvero oblatus est ei ex familia jam dicti principis inter memorata exeniac xenia Aimoin homo tam inmensi corporis, ut aliorum statum hominum trium excederet mensura pedum’2 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 41.

[74] Eo tempore Authari super Langobardos regnante, “fuit aque diluvium in finibus Venetiarum et Ligurie seu ceteris regionibus Ytalie, quale post Noe tempora creditur non fuisse”1 = Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, III, 23. In hac valida aquarum procella “in tantum apud urbem Romam Tiberis fluviusa Aimoin Omis excrevit, ut aque ejus super muros urbis influerent et maximas in ea regiones occuparent”2 = Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, III, 24. ‘Subsecuta est statim hanc inundationem gravissima pestilenciaa pentilencia P , quam inguinariam appellant. Que primum papam Pelagium perculitb perculit R ; protulit P et sine mora extinxit. Deinde pastore interempto, se in populos extendit’3 : Gregorius Turonensis, Historiae, X, 1.

‘Dum igitur tanta tribulatio miseram quateret urbem, beatus Gregorius, qui tunc levita erat et sub pontifice Pelagio apocrisarii functus officio, a cunctis generaliter papa electus est’4 : Gregorius Turonensis, Historiae, X, 1. In cujus ordinatione cum nihil aliud quam jussio principis deesset, non enim licebat tunc temporis quemlibet in romana civitate ad pontificatum promoveri absque jussione principis Constantinopolitani, ‘vir Domini Gregorius legatum ad Mauricium direxit (61vb) imperatorem, obsecrans ne populo in suic sui R ; sue P electione preberet assensum. Cujus litteras prefectus urbis interceptas disrup i t et consensum populi imperatori transmisit. Qui valde gavisus quod locum aptum largiendi honoris diacono olim sibi amicicie familiaritate karissimo repperisset, nam filium imperatoris de sacro fonte susceperat, eum absque dilatione ordinari precepit’5 : Gregorius Turonensis, Historiae, X, 1. Ordinatus autem tam cautum tamque humilem se in omni sua prebuit actione, ut, sicut ex gestis sive scriptis ejus dinosci potest, vix ullus in successoribus ejus illi inveniri possit similis, in flore eloquentie ac puritate doctrine, vel etiam in sanctitate vite. ‘Tunc temporis idemd isdem R, P beatus Gregorius Augustinum et Mellitum necnon Johannem cum aliis servis Dei ad Britannias dirigens’6 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, III, 25, suis eos litteris episcopis sivee sive P ; ac Aimoin regibus Francorum per quos illis transeundum erat commendavit. Quorum predicatione nationem Anglorum ad Christi fidem conversam esse in tantum gavisus est, ut in libris Moralium hujus rei faciens mentionem inter cetera de fructu operum bonorumf operum bonorum P ; bonorum operum Aimoin suorum gratulans diceret : « Ecce, ait, lingua Britannie que nichil aliud noverat quam barbarum frendere, nunc in Dei laudibus Hebreum novit Alleluia resonare ».

[75] ‘Anno XXV regni Guntranni Mummolus patricius rebellionis convictus, jussu ipsius regis Senonia villa jugulatur. Ejus vero uxor Sydonia cum omni thesaurorum copia [f62] (62a) a Dominuloa domnulo Aimoin domestico ac Wandalmaro camere regis prefecto Guntranno presentatur’1 : Fredegarius, Chronicae, IV, 4.

‘Anno XXXVI ejusdem principis exercitus ipsius Hispanias petens, insolita aeris temperie gravatus, infecto negotio est regressus’2 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 5.

‘Vicesimo autem septimo anno regni ipsiusb Vicesimo autem septimo, Leudegisilus Aimoin , Leudegisilus ab eodemc ab eodem Gontranno Aimoin patricius in Provincia ordinatur. Natus quoque est Childeberto regi filius, nomine Theodebertus’3 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 5.

‘Eo anno nimia inundatio aquarum in Burgundia fuit egressaque sunt flumina terminos suos. Signum vero apparuitd apparuit in coelo Aimoin globus igneus, qui, cum maximo tonitruorum fragore, scintillans in terram decidit. Ipsoquee Quoque Aimoin anno Siagrius comes ex precepto Guntranni Constantinopolim ad componendam cum imperatore pacem profectus inibi fraude patriciatum assumere voluit. Que res cepta quidem est, sed ad effectumf perfectum R ; P Omis minime deducta’4 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 5. ‘Lewigildus eciam Hispanie rex moriens Recharedog Rechatedo P filio regnum reliquit’5 : Fredegarius, Chronicae, IV, 6.

‘Anno XVIII supra memorati regis, ipsi principi nunciatur Childeberto suo nepoti alterum natum foreh esse Aimoin filium, nomine Theodericum’6 : Fredegarius, Chronicae, IV, 6. Unde eum cum Brunechilde matre ejus ad se evocans, iterum heredem sui regnii regni sui Aimoin testamento ipsum fore designavit. Acta sunt hec loco nuncupato ‘Andalao, quo soror simulque uxor Childeberti affuerunt multique e Francia sivej et Aimoin (62b) Burgundia potentes, ut palam omnibus daretur agnosci Childeberto, post avunculi sui Guntranni funus, regnum Burgundie deberi’7 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 7.

[76] ‘Eo tempore Satacechingusa Setacechingus Aimoin, R et Boso Guntrannus, Ursio quoqueb quoque ac Aimoin Achretefredusc Bertefredus Aimoin ; ac hretefredus R , optimates Childeberti regis, eo quod eum tractassent perimere, ipso ordinante perempti sunt. Sed et Leudefredus Alamannorum dux, offensam antedicti regisd regi Aimoin incurrens, fuga elapsus ne morti adjudicaretur latuit et Uncelenus loco ipsius dux substitutus’1 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 8. Porro ‘apud Bajoariam post Karibaldume Garibaldum Aimoin Thassilof Tassilo Aimoin a Childeberto rex ordinatus est. Qui mox cum exercitu Sclavorum Provinciam introiens patratag patrata P ; parta Aimoin victoria ad solum proprium cum maxima remeavit preda’2 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, IV, 7. ‘Fuit autem Karibaldush Garibaldus Aimoin , cujus nunc mencionem fecimus, socer Authari regis Langobardorum ex Theudelinda filia sua. Quam memoratus Authari per semetipsum sub specie legatarii profectus in domo paterna contemplatus est, eamque adamavit et postmodum sibi in matrimonium junxit’3 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, III, 30. ‘Quo tempore Recharedus rex Gothorum, non patris Lewigildi perfidiam, sed fratris Herminigildii Herminigildi P ; Hermenegildi Aimoin fidem sectatus catholicam, prius a Leandro episcopo baptizatur secret[i]us, deinde omnes libros secte arriane apud Toletum uno in loco adunari precipiens igne cremavit, et Gothos ad vere fidei unitatem abduxit’4 : Fredegarius, Chronicae, IV, 8.

[77] ‘Anno XXIX regis Guntranni iterato exercitus Burgundionum Hispaniam ingreditur, sed negligencia Bosonis [f62v] (62va) milicie principis graviter Gothorum gladiis obtruncatis quibusdam e suis, vix ad patriam est regressus’1 : Fredegarius, Chronicae, IV, 10.

[78] ‘Tricesimo vero sepe dicti principis anno fama per totos Francorum divulgavit fines tunicam Domini Nostri Jesu Christi, que ei in Passione sublata est et uni militum sorte tradita, juxta illud Prophete vaticinium quia super vestem meam miserunt sortem1Ps., 21, 19, inventam esse, profitente quodam Symone, Jacobo patre progenito. Qui per duas fere ebdomadas penis affectus, tandem professus est ipsam tunicam in civitate Zaphat procul a Jerosolimis in archa marmorea positam esse. Quam Gregorius Antiochenus et Thomas Jerosolimitanus, Johannes quoque Constantinopolitanus episcopus, cum aliis multis pontificibus, triduano completo jejunio, cum devotione maxima transtulerunt ac in loco quo crux dominica veneratur posuerunt, cum ipsa in qua prius fuerat marmorea archa’2 : Fredegarius, Chronicae, IV, 11. Que tante levitatis, dum efferretur, fuisse visa est ut nullum onus portantes sentirent.

‘Eo anno luna obscurata est, et inter Francos ac Britannos super fluvium Wisnona bellum ortum’3 : Fredegarius, Chronicae, IV, 11 ; ubi ‘Peppelenusa Beppelenus Aimoin dux Francorum factione Ebrecharii alterius ducis a Brittonibus jugulatur. Unde post Ebrecharius multam quam lex parentibus interfectib interfecti R ; interfecta P solvendam esse precepit, reddere coactus, ad inopie malum devolutus est’4 : Fredegarius, Chronicae, IV, 12.

[79] ‘Anno XXXI Guntranni regis Thede (62vb) fredusa Theodefredus Aimoin dux Ultrajuranus moritur, eique Wandalmarus succedit’1 : Fredegarius, Chronicae, IV, 13. ‘Interea rex Langobardorum Autharib Authari R ; Autharii P legationem verbis pacificis ad Guntrannum regem dirigit, a quo idemc idem P ; iidem Aimoin legati jocunde suscepti, et ad Childebertum sunt directi, ut per ejus nutum pax cum gente Langobardorum firmaretur’2 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, III, 34. ‘Dumque legati Autharid R Omis ; Autharii P regis in Francia morarentur, rex Autharie Autharii P apud Ticinum veneno, ut tradunt, accepto moritur. Statimque a Langobardis nuncius mittitur ad Childebertum regem Francorum qui Autharif R Omis ; Autharii P mortem eidem nunciaretg nunciarent R, P pacemque ab eo expeteret. Quod ille audiens legatum quidem h amice qu. Aimoin suscepit, pacem vero in posterum se daturum promisit. Post aliquot tamen dies cumi P Omis ; eum Aimoin promissa pace dimisit’3 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, III, 35.

[80] Defuncto Authari, ‘Theudelinda regina, que satis placebat Langobardis, permissu eorumdem Agilulfum, qui Zagoa et Ago Aimoin dictus est, ducem Taurinacium, virum strenuum ac bellicosum, et sibi maritum et Langobardorum genti regem elegitb elegit R ; eligit P ’1 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, : MGH, III, 35. ‘Ad hanc reginam sapientissimus papa Gregorius IIIIor Dialogi sui libros, quos de vita sanctorum scripserat, direxit, sciens eam et Christi fidei deditam et in bonis actibus esse precipuam’2 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, IV, 5.

‘Circa hec tempora cenobium beati patris Benedicti, quod in castro Cassino situm est, a Langobardis noctu invaditur. Qui universa diripientes necc nec P ; ne Aimoin unum quidem monachum tenere potuerunt, ut prophetia [f63] (63a) venerabilis Benedicti patris, quam longe ante previderat, impleretur, qua dixit : « Vix apud Deum optinere potui ut ex hoc loco michi anime cederentur. » Fugientes porro ex eodem cenobio, monachi Romam petierunt, secum codicem sancte regule, quam prefatus pater composuerat, et quedam alia scripta, necnon pondus panis et mensuram vini ac quicquid ex suppellectili subripere potuere deferentes. Monasterii autem Cassiniensis post beatum Benedictum Constantinus, post hunc Simplicius, deinde Vitalis, ad extremum Bonutus congregacionem rexit, sub quo hec destructio facta est’3 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, IV, 17.

“Anno XXXII regnante Guntranno, ita a mane usque ad mediam diem sol minoratus est, ut tercia pars ex ipso vix appareret”4 = Fredegarius, Chronicae, IV, 13.

[81] a biit Guntrannus rex qui regnavit XXXIII annis P en manchette ‘Anno XXXIII ejusdem regis, ipse rex corpore exemptus, terrenum, ut creditur, regnum pro celeste commutans, in ecclesia Sancti Ma[r] cellib Macelli P Cabilonis sepultus est’1 : Fredegarius, Chronicae, IV, 14. Hanc denique basilicam ipse, ut prefati sumus, divino succensus amore, in suburbio quidem predicte civitatis sed in teritorio Segonum saltuque Brexio studiosissime edificavit. Ubi monachos aggregans monasterium constituit, quod pluribus prediis facultatibusque ditavit. Sinodum XL episcoporum aggregari precipiens, ut ordo psallendi qui in loco sanctorum Agaunensium, temporibus Sigismundi regis, ab Avito et ceteris pontificibus illius temporis institutus fuerat, in cenobio quod ipse fabricarat teneretur effecitc modus psallendi in monasterio Agaunensis et nostro P note marg. XVe-XVIe s. . (63b) Qui videlicet ordo etiam ad sepulchrum sancti Martini antiquitus celebraturd celebratus, necnon in Aimoin , et a beato Germano in monasterio Sancti Vincencii servari jussusa Aimoin Omis , necnon in monasterio Sancti Dyonisii, ut post declarabitur, a Dagoberto rege agi preceptus, et a nobis cujusmodi esset exquisitus, taliter se habere est repertus : in diebus namque estivise festivis R ; P Omis , sex antiphone binis psalmis explicabantur. Porro toto augusto, propter creb[r]asf crebas P festivitates, manicationes fiebant. Manicare autem mane surgere dicitur. In septembri vero, VII antiphone canebantur, distributis unicuique binis psalmis. In octobri, VIII, cum ternis psalmis. In novembri, IX, cum ternis itidem psalmis. In decembri, X, cum ternis similiter psalmis. Verum in januario ac februario, ut possibilitas sinebat, hoc tamen observantes ne minus a XII^cim psalmorum quantitate ad vigilias dicerent nocturnas. Ad sextam tamen, sex psalmi cum alleluia ; ad duodecimam, duodecim, idemqueg idque Aimoin cum alleluia, psallebantur. Sed de his ista sufficiant. Fuit autem Guntrannus in bonitate precipuus, in eroganda pauperibus alimonia largifluus, Christi sacerdotibus se humilem prebens, leudis suis benivolum, gentibus externis pacatum. Talibus itaque pollens virtutibus, multis nationibus ejus laudes precinentibus, presens regnum Childeberto suo nepotih nepoti suo Aimoin relinquens, ipse ad supernum migravit.

[82] ‘Childebertus, duorum regnorum vallatus presidiis, ultionem patris et patrui, quos factione Frede[f63v] (63va) gundis perisse certis habebat cumpertum indiciis, meditabatur. Congregatis igitur cunctis Austrasiis et de regno Burgundie auxiliaribus validis, Gundoaldum ac Witritionema Wintrionem duces Aimoin his preficit, mandatque ut, terram hostilem petentes, predas faciantb agant Aimoin , incendia spargant, captivos quamplures abducant. Qui e Campania Remensi digressi, pagum Suessionicum vastaturi aggrediuntur. Cum interim Fredegundis, evocatis qui sibi parebant Francis, ascito etiam Landerico, qui tutor a Guntranno, ut meminimus, Clothario filio suo datus fuerat, facta concione, sic universos alloquitur, et pre se puerum gestansc puerum pre se g. Aimoin , rogat ne infanciam regis pupilli contempnentes, hostibus depopulandos agros relinquant, meminerintque se non contemptum puericie promisisse, sed venerationem majestati regie. Foverent porro honorem quemd R Omis ; que P conferendum in cunis adhuc posito estimavissent, ne in maturae immatura R ; P Omis etate vacuus potestatis, plenus ignominie rex remaneret. Se certe quibus posset modis remunerationi pro filio non defuturam, que spectatrix cunctorum ac testis uniuscujusque, vel ignavie vel virtutis, in eminentiori constituta loco desuper pugnam spectaret. Cumque his exhortationibus muneribus quoque eos ad belli certamina reddidisset animosiores, ad extremum intulit : « Ne, ait, quempiam vestrum multitudo deterreat adversariorum. Si aperta congrediamini fronte, inve (63vb) ni fallendi eos viam que vobis pariat victoriam. Vos tantum me sequiminif sequimini me Aimoin previam, et que Landericum, vicem regis agentem, me suggerente videritis facere, vos quoque eadem facite. » Placuit cunctis quod direxerat reginag regna P , et ex consilii sententia regem adhuc matris suggentem ubera ferrata secuntur agmina. Intempesta nocte surgens, exercitus silvam Landerico ducente est ingressus. Qui, arrepta securi, ramum precidit arboris, suspensumque tintinnabulum collo equi cui presidebath insidebat Aimoin ferens, hortatur socios ut suum omnes sequantur exemplum. Qui certatim arborum precisis ramis arreptisque una tintinnabulis, factum imitati ducis, matutini hostilibus astitere castris. Interea Fredegundis Clotharium filium suum propriis gestans ulnis, usque ad locum certaminis armatum precedebat excercitum, ut miseratio eos infantis accendereti accederet P quem, si victi forent, captivum de rege facturi videbantur. Sed unus hostium, qui cum sociisj R, P Omis pretendebat munia vigiliarum, clara necdum luce eos conspiciens adventare et rem prorsus ignorans, conversus ad socium : « Quenam est, ait, hec quamk R Omis ; quem P contemplor silva, cum hesterno vesperel sero Aimoin ; R Omis hic nulla parerent vel minima virgulta ? » Cui socius : « Tu, inquit, pridianas adhuc ructans epulas vinoque solutus, oblivioni mandasti proxima et oportunam proximi saltus opportuna Aimoin nos equis nostris invenisse pascua. Numquid non audis tintinnabula pascen[f64] (64a) tium equorum collis dependentia ? » Mos quippe antiquis inoleverat Francis, et maxime Austrasiis, ut pascentibus equis tintinnabula imponerent, quo, si forte longius in pascendo oberrassentn aberrassent Aimoin , eorum sonitu dinosci possent. Dum igitur vigiles hos atque hujusmodi inter se serunt sermones, silva, que prius apparuerat condensa, decidentibus ramis, fronde quidem rarissima, sed armorum nitore videbatur densissima. Turbatis itaque custodibus et quid agerent hesitantibus, superveniente exercitu, cum adhuc fessi multo superioris diei labore quiescerent, alii in suis stratis, alii expergefacti sed sompno soluti penas dabant. Cesi multi mortales, reliqui in fugam vertuntur. Ipsi duces, ascensis equis, vix discrimen evasere mortis. Landericus Wintrionem frustra sequi conatus, velocis equi rapido vectum cursu minime valuit assequi. Patratao parta Aimoin tanta ac tam insperata victoria, Fredegundis, cum filio Clothario et cum armatorum maximo cuneo, Remensem invadit Campaniam, replens omnia incendio et sanguine. Vastabantur cuncta die noctuque, exurebantur edificia, diripiebantur patrimonia, perimebantur quicumque erant habiles ad bella, infirmi servabantur ad servitutis officia. Ubi cedibus ac rapinis satisfactum est, Fredegundis suum Suessionisp Suessionas Aimoin reduxit exercitum. Acta sunt hec in pago Suessionico, in loco nuncupato Trueco’1 : Fredegarius, Chronicae, IV, 13. (64b)

[83] “Anno secundo cum regnum Childebertus suscepisset Burgundiea suscepisset Burgundiae Childebertus Aimoin , exercitus Francorum simul ac Britonum in mutuum”1 = Fredegarius, Chronicae, IV, 15 inhiantes interitum, mutua semet cede prosternunt. Sequenti anno “multa in celo signa sunt ostensa, et apparuit stella cometes. Eo anno exercitus Childeberti cum Avarnisb Varnis Aimoin ; R Omis qui rebellare temptabant”2 = Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, IV, 10, conflixit, quos etiam pene usque ad suppremum exitiumc supremum exitio Aimoin dedit. “Hac etiam tempestate Grippo, legatus Childeberti, cum a Constantinopoli remeasset, et eidem regi quomodo honorifice ab imperatore Mauricio susceptus foret nunciasset, et quiad quod Aimoin injurias quas apud Karthaginem perpessus fuerat imperator ad voluntatem Childeberti se ultum ire promisisset, Childebertus iterato viginti duces cum lecta in Italiam dirigit pube ad delendam Langobardorum gentem. E quibus Andoaldus et Olo atque Cedinus eminentiores fuere. Sed Olo, cum inprovide ad Bilitationise P Omis ; Bilitionis Aimoin castrum accessisset, jaculo sub mamilla sauciatus cecidit et mortuus est. Ac vero Andoaldus et sex duces Francorum ad Mediolanensium venientes urbemf P Omis ; urbem venientes Aimoin in campestribus castra posuerunt. Quo loco imperatoris legati ad eos venerunt, nuntiantes adesse exercitum in adjutoriumg adjutorio Aimoin eorum, dicentesque quia :« Post triduum una cum eis veniemus, et hoc vobis erit signum : cum videritis ville hujus, que in monte est sita, domos incendio concremari fumumque usque ad celos conscendere, noveritis nos cum cohortibus quas pollicemur adventare ». Sed expectantes [f64v] (64va) Francorum duces diebus sex juxta placitum, nullum ex his quos legati promiserant venireh venisse Aimoin conspexerunt. Cedinus autem, cum tredecim ducibus levam Italie ingressus, quinque castella cepit, a quibus etiam sacramenta exegit. In Tridentino quoque territorio, decem castella a Francis diruta, et commanentes in eis universi ducti captivi. Pro Ferruge vero castro, intercedentibus episcopis Ingenuino de Savione et Agnello de Tridentinoi Agnello Tridentino Aimoin , data est redemptio, per caput uniuscujusque viri solidus unus, usque ad summam sexcentorum solidorum. Interea Francorum exercitus, cum esset tempus estivum, propter inconsueti aeris incommoditatem dissenterie morbo graviter laboratj laborabat Aimoin . Cumque per trium curricula mensium Italiam pervagaretur, neque regem quem perditum venerat attingere valeret, eo quod se intra Ticinensem urbem contineret aerisk clausisset urbem, aeris Aimoin ; urbem aeris contineret R ; P Omis , ut diximus, intemperancia infirmatus, rediit ad proprial infirmatus intemperantia ad propria rediit Aimoin ”3 = Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, III, 31 , avec omissions et réécriture de 'iterato viginti duces' à 'Langobardorum gentem', de 'In Tridentino' à 'ducti captivi' et de 'laborat. Cumque' à 'rediit ad propria' = Gregorius Turonensis, Historiae, X, 2.

[84] a Obiit Childebertus rex, qui regnavit XXIII annis, cui successerunt duo filii sui Theodebertus et Theodericus P Main identique au texte, en manchette Anno quarto regni Burgundie a Childeberto suscepti, paterni vero regni vicesimo tercio, “etatis porro sue XXV^o, idem rex Childebertus cum uxore propria, sicut fertur, vi veneni extinguitur”1 = Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, IV, 1. Hic est Childebertus filius Sigeberti, qui etiam Junior dictus est. Cui successerunt duo filii sui adhuc pueruli, sub tutela avie Brunechildis constituti. Et Theodeberto quidem regnum Austrasiorum, quod pater Childebertus a genitore suo Sigeberto sibi relictum acceperat, Theoderico autem regnum Guntranni, (64vb) quod Childeb[er]tus jure adoptionis tenuerat, sorte obvenit. Qui etiam sibi sedes in his locis in quibus et priores constituere reges. Ad hos fratres sive ad aviam eorum Brunechildem extant epistole beati Gregorii Romani pontificis, Augustinum, quem Anglisb Angelis P Saxonibus destinaverat episcopum, illis commendantis, in quibus idem vir Domini petenti memorate regine fatetur se reliquias beatorum apostolorum Petri et Pauli misisse.

[85] Tunc temporis « Huni, qui et Avares dicuntur, a Pannonia egressi, in Thoringam bella gravissima cum Francis gesserunt ». ‘Qui tamen a Brunechilde seu ab ejus nepotibus, accepta pecunia, redierunt ad propria’1 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, IV, 11.

Ago quoque rex Langobardorum, “causa eorum qui ex castellis Tridentinis captivi a Francis ducti fuerant, Agnellum Tridentinum episcopum in Franciam misit. Qui exinde rediens, aliquantos secum captivos, quos Brunechildis ex proprio redemerat, revocavit. Evuma Evuin Aimoin etiam dux Tridentinorum a prefato principe missus pro optinenda pace ad Gallias perrexit. Qua impetrata, ad Italiam reversus est”2 = Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, IV, 1.

[86] ‘Eo igitur anno quo Childebertus vita decessit, Fredegundis regina cum filio Clothario, superioris victorie elata triumpho, Parisius vel reliquas urbes ritu pervasit barbarico. Quorum exercitus, super Theodebertuma regem Austrasiorum P add. interl. même main et Theodericumb regem Burgundionum, P add. interl. même main reges irruens, adunatas ab ipsis militares copias loco nominato Latofaoc Lutophao Aimoin gravi cede labefactavit, reli[f65] (65a) quosque in fugam egit’1 : Fredegarius, Chronicae, IV, 17.

‘Anno secundo regni Theodeberti ac Theoderici, Fredegundis regina senex et plena dierum defuncta est, ac in basilica Sancti Vincentii in suburbio Parisiacensi sepulta’2 : Fredegarius, Chronicae, IV, 17.

‘Anno tertio supradictorum regum, Wintrio dux instigante Brunechilde interficitur. Sequenti abhinc anno, Colenus genere Francus patricius ordinatur.

His diebus apud Massiliam vel reliquas Provincie civitates nascentibus in hominum inguinibus seu delicatioribus locis quibusdam glandulis in modum nucis, maxima generata est mortalitas.

IN lacu quoque Dunensi in quem Arula flumen influit, aqua fervens ab eo ebullivit, ut multitudinem piscium decoctam ad litus proiceret.

Warnicharius major domus regis Theoderici moriens, omnes facultates suas in alimoniis pauperum distribuit.’3 : Fredegarius, Chronicae, IV, 18

‘Porro Brunechildis a Theodeberto nepote suo et proceribus qui ei parebant de regno Austrasiorum expulsa, et a quodam paupere in Arciacensi campania sola inventa et cognita, ipsa petente ab eo ad Theodericum alterum nepotem suum est deducta. Theodericus aviam Brunechildem eo quo digna erat honore susceptam, secum quoad vixit tempore fecit manere. Pauper quo ductore sepefata (65b) usa fuerat regina, ob hujus vicissitudinem beneficii Autissiodorensem adeptus est episcopatum.

Anno quinto memoratorum regum iterum ea que superioribus annis apparuere signa, globi scilicet ignei in partibus Occidentis per celum currentes, instar multitudinis astrorum.’1 : Fredegarius, Chronicae, IV, 19

[88] ‘Theodebertus itaque ac Theodericus conceptam jam dudum contra Clotharium patruelema putruelem P suum rixam tandem parturiunt, et adnitente avia Brunechilde super fluvium Arvenna nec procul a Doromello vico cum eo prelio confligunt. Ibique tanta str[a]ges ex utrisque partibus et maxime ex Clotharii parte facta est, ut fluvius ipse humanis oppletus corporibus, suos nequiret explere cursus. In ea pugna, angelus Domini evaginatum adstans visus est tenuisse gladium. C[l]otharius suos immanissime sterni conspiciens, in fugam vertitur et per Milidunum castrum in insula Sequane situm Parisius properat. Theodebertus et Theodericus post terga fugientem secuti, civitates regni ejus magna ex parte evertentes cives servituti subiciunt. Coactus Clotharius, tenorem pacti ab hostibus propositi invitus licet firmavit, ut inter Ligerim et Sequanam usque ad mare Occeanum limitemque Britonum dilataretur Theoderici regnum, et inter Sequanam et Isaram ducatus integer Denteleni , itemque usque ad mare Theodeberto cederet. Duodecim tamen pagi inter Sequanam [f65v] (65va) ac Isaram usque ad maris Occeani litora Clothario remanserunt’1 : Liber Historiae Francorum, 37.

[89] ‘Anno sexto regni Theodeberti necnon et Theoderici, Chatinus dux The[o]deberti interficitur ’1 : Fredegarius, Chronicae, IV, 20. Sequenti abhinc anno, Theoderico ex concubina nascitur filius nomine Sigobertus, et Egila patricius nullis culpis extantibus, sed sola suggerente cupiditate, per consilium Brunechildis peremptus, facultatesque ejus fisco associetate.

‘Eo tempore, Theo[de]bertus ac Theodericus Wascones domuerunt ducemque super eos nomine Genialem instituerunt ’2 : Fredegarius, Chronicae, IV, 21.

‘His diebus levatus est Adoloaldus rex super Langobardos Mediolanum in circo in presentia patris sui Ailulfi regis, astantibus legatis Theodeberti regis Francorum ; et desponsata est eidem regio puero filia regis Theodeberti, et firmata est pax perpetua cum Francis’3 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, IV, 30.

‘Eodem tempore Francis cum Saxonibus pugnantibus magna strages ab utrisque partibus facta est’4 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, IV, 31.

[90] ‘Beatus vero Echonius pontifex Mauriennensis corpus sancti Victoris, qui Salodoro una cum sancto Ursio passus fuerat, hoc modo invenit. Quadam nocte in sua civitate quiescentem revelatio divina per visum amonuit ut surgens quantotius ad ecclesiam quam Sedeleuba quondam Burgundionum regina in suburbano Genabensi construxit iret. Ibi in medio basilice esse designat locum quo corpus (65vb) sanctum foret humatum. Cumque episcopus Genabensem festinus adisset urbem, assu[m]ptis secum Rustico et Patricio antistitibus, triduano peracto jejunio, nocte sequenti eo loci quo gloriosi martiris quiescebant membra, lux celestis apparuit. Tunc hii tres domini sacerdotes, elevato quo tegebatur lapide, invenerunt sanctum in archa argentea jacentem. Cujus facies septempliciter quam cujuslibet viventis hominis divino irradiata resplendebat fulgore. Huic tam mirande egregii martiris inventioni interfuit Theodericus princeps, qui loco illi maximam portionem facultatis Warnicarii contulit, quam ille ut prefati sumus elemosinis delegaverat erogandam. Ad sepulchrum denique beatissimi Victoris, Christi potencia multa extunc miraculorum ostendit signa. Eo anno, Etherius Lingonensis archiepiscopus obiit, ordinatusque est Secundinus loco ipsius’1 : Fredegarius, Chronicae, IV, 22.

Anno VIII regni Theoderici, ex concubina nascitur ei alter filius, avum Childeb[er]tum nomine ferens. Sinodus etiam Cabilone collecta Desiderium Viennensem episcopum dejecit, eoque factione Brunechildis et Aridii Lugdunensis pontificis qui Secundino successerat in exilium acto, subrogatus est Domnulus in sacerdotali officio. Eo anno eclipsis solis facta est.

[91] ‘Anno nono memorati regis, iterato nascitur ei filius nomine Corbus. Comes palatii ipsius princi[f66] (66a) pis tunc temporis Bertoaldus erat, vir sapiens et cautus, moribus regis congruus, in prelio fortis ac in commisso fidelis. Protadius vero quidam erat genere Romanus, Brunechildi causa stupri familiarissimus, et ob id in pago Ultrajurano post Wandalmarum ab ea dux constitutus. Crescente itaque consuetudine vitii, crevit simul et desiderium honoris augmentandi. Tacite ergo hoc premeditata consilium, presumpsit nepotem orare suum ut interficeret Bertoaldum et majorem tocius regie domus constitueret Protadium’1 : Fredegarius, Chronicae, IV, 24. “Tunc forte Bertoaldus a Theoderico cum trecentis in Neustriam ut partem regni ejus tueretur directus viris, Arenauno villa venationi operam dabat. Quo comperto Clotharius filium Meroveum et Landericum ducem, datis in adjumentum viris virtutis, ad opprimendum Bertoaldum dirigit. Bertoaldus hostes super se certis nunciis id deferentibus irruere velle cognoscens, et se ad resistendum viribus imparem fore sciens, terga vertens, Aurelianis se confert, ibique a beato Austreno ejusdem urbis episcopo suscipitur. Landericus, ante portam civitatis Aurelianensis exercitu deducto, Bertoaldum ad pugnam egredi provocabat. Cui Bertoaldus :« Numeroso, ait, vallatus milite, confidis me cum paucis tibi non posse resistere. Verum si placet nos duo singularis ineamus certamina pugne, procul suspensa armatorum multitu (66b) dine, et rei eventum expectante; nullius adsit solatium satellitis, solius expectante examen justi judicis. » Recusante Landerico congredi, Bertoaldus iterato dixit ei :« Quia formido nunc prohibet mecum manum conserere, proximum est ut domini nostri, pro tuis ausis temerariis quibus presumpsisti preripere partem regni domini mei regis, inter se decernanta P Omis ; decertant Aimoin cum armatorum cuneis. Tunc si placebit, ego et tu vermiculis adoperti vestibus, inter conferta congrediamur agmina. Ibi et mee probrum ignavie, et virtutis tue poteris documenta persentiscere. » Has conditiones non renuente Landerico, utrique quedam sibi ad invicem, si acepto desisterent, inprecati sunt maledicta . Hec dum in die festivitatis sancti Martini gesta fuissent, et Theodericus pro certo agnovisset quod pars regni sui a Clothario pervasa foret ipsa die qua incarnati Verbi nativitas a cunctis fidelibus devote colitur, promovetb promovent P exercitum, et apud Stampis super fluvium Junna contra Clotharium, qui haud segnius parabat occurrere, aciem dirigit. Sed cum artus esset Junne fluminis transitus, antequam totum Theoderici pertransiret agmen initum est certamen. Inter confertissimas igitur ac in mutuam inhiantes perniciem phalanges, Bertoaldus nominatim Landericum vocitare, et ut secum juxta placitum congrederetur non cessabat provocare. Quod dum Landericus abnueret ac paulatim loco cederet, Bertoaldus [f66v] (66va) ad solum subeunde mortis affectum insurrexit. Et quia jam cognitum habebat quod Brunechildis eum a pristino honoris gradu deicere, ac Protadium pro eo moliretur constituere, melius judicavit cum decore bello oppetere, quam reliquum quod superesse poterat cum dedecore ducere. Dum itaque palantia studet impulsare agmina, oppressionemque in cedentes hostes faceret, occurrentes quoque mucrone sterneret, unus a multis circumdatus oppressusque extinguitur. In eo prelio Meroveus filius Clotharii capitur. Landericus cum Clothario in fugam vertitur, Theodericus victor Parisius ingreditur. Post hec Theo[de]bertus cum Clothario Compendio venit, exercitus vero eorum illesus ad propria rediit”2 = Fredegarius, Chronicae, IV, 26.

[92] ‘Anno X regni Theoderici, juxta voluntatem Brunechildis ex precepto Theoderici Protadius major domus constituitur. Qui consensu argutissimus ac in consiliis haberetur strenuus, seva tamen illi inerat contra locupletes cupiditatis macula fiscum volenti replere ac se ipsum ditarea R Omis ; ditate P . Denique nobilitatem insectando Burgundie, omnes cupiens sibi subicere, res eorum conabatur injuste auferre, ne quis sibi posset honorem quo fruebatur subripere. Quapropter non valebat quilibet potentum repperiri qui ejus vellet familiari colloquio vel amicicia frui. Sed dum Brunechildis veteris inimicicie recordatione vindictam meditaretur expulsionis sue, moneretque Theodericum thesauros (66vb) patris de manu Theodeberti querere, asserens illum non Childeberti sed cujusdam hortolani filium fuisse, Protadius cepit regem ad hec peragenda studiosus commonere. Tandem cum exercitu Theodericus profectus, apud Cariciacum castra posuit, paratus in crastinum cum fratre congredi, qui haut procul cum valida Austrasiorum consederat manu. Interea leudi Theodericum hortare ceperunt ut fratri reconciliaretur nec vanissime cupiditati postponeret decus germanitatis. Protadius econtra vehementer resistere, dicens pacem fieri non opportere. Animadvertentes ceteri proceres eum solum esse qui consiliis eorum refragaretur, alterutrum sermocinabantur oportunius fore unum tradere morti, quam totum exercitum periclitari. Oportune rex exercitationis gratia tentorio egressus rumore ferente comperit quosdam Protadium velle perimere. Et proripere sese volens ut eos ab injuriis memorati removeret viri, a suis prohibitus ac vi detentus, mittit quendam Uncelenum nomine, qui principibus factionis jussionis sue auctoritate tales indiceret ausus. Tunc Uncelenus ad eos veniens qui jam tabernaculum regis circumdederant quo Protadius una cum Petro medicine artis perito ad tabulas ludens sedebat, taliter infit : « Sic jubet dominus meus rex Theodericus, ut interficiatur Protadius paci contrarius ». Post quod verbum certatim omnes tentorium gladiis conciderunt, et Protadium inibi peremerunt. Theodericus licet [f67] (67a) a suis coactus, cum fratre Theodeberto pacificatur, et utrorumque exercitus salvus ac integro numero ad sua regreditur’1 : Fredegarius, Chronicae, IV, 27.

“Anno XI regni Theoderici, subrogatur Protadio major domus quidam Claudius, genere itidem romanus, homo prudens”2 = Fredegarius, Chronicae, IV, 28, ‘fide plenus, jocundus in fabulis, providus in cunctis, sed sagina corporis valde gravis. Qui predecessoris sui territus exemplis, amicitiam universis servans lenem se ac favorabilem prebebat’3 : Fredegarius, Chronicae, IV, 28.b His diebus (f. 70a) defuncto Subilione cenobii Sancti Vincentii abbate, Desiderius ei successit in regimine supprimé par va...cat et barré R

[93] ‘Anno XII regni Theoderici, Uncelinus, qui fallacia sua Protadio causa mortis extiterat, insidiis Brunechildis pede truncatusa R Omis ; truncatis P rebusque suis expoliatus, egens est redditus’1 : Fredegarius, Chronicae, IV, 28. ‘Wolfusb R Omis ; Wolsus P quoque patricius, eo quod in necem jamdicti consensisset Protadii, Fariniaco villa, suggerente Brunechilde, jussu Theoderici interficitur. Natus etiam est ex concubina Theoderici filius nomine Meroveus, quem rex Clotharius de sacro fonte levavit’2 : Fredegarius, Chronicae, IV, 29. ‘Porro sepedictus rex Theodericus, persuasionibus Aridii Lugdunensis episcopi ac avie sue Brunechildis deceptus, sanctum Desiderium, Viennensem pontificem, exilio revocatum lapidari precepit ; ad cujus tumulum miracula creberrime fiunt’3 : Fredegarius, Chronicae, IV, 32.

[94] ‘Tunc temporis Theodericus Aridium presulem, Rocconem et Eborinum prefectos equorum ad Bertricum regem Hyspanie direxit, qui filiam illius conjugio sibi sociandam poscerent, et, si pater vellet, jusjurandum preberent quod diebus vite sue eam regni non privaret honore. (67b) Quod Bertricus gaudens annuit puellamque legatis tradidit. Quam Theodericus letus accipiens, primum unice dilexit ; que tamen maleficiis Brunechildis virum non cognovit. Deinde, faciente eadem avia sua, Theodericus Hermenbergam (id quippe nomen virgini) thesauris expoliatam abire precepit ad Hispaniam’1 : Fredegarius, Chronicae, IV, 30. ‘Hac de re indignatus, Bertricus ad Clotharium regem, Theoderici ex patruo genitum, misit legatos qui eum ad belli societatem, expositis injurie sue causis, indicarent. Ubi ille votis eorum visus est satisfecisse, cum missis ipsius ad Theodebertum recta proficiscitur via ; hunc quoque auxilio sibi affuturum agnoscentes, ad Agonem, Longobardorum regem, cum supramemoratorum legatis regum iter dirigunt, ut hii quattuor reges super Theodericum irruentes, eum vita simul et regno privarent, in vindictam contumelie regi Hyspaniorum illate. Cumque Theoderico perlatum fuisset hujusmodi consilium, illos contra se struere velle, despectui habuit ut futile. Legatus vero Bertrici, cuncta pro quibus venerat se autumans inpetrasse, ad Hispaniam navali rediit evectione’2 : Fredegarius, Chronicae, IV, 31.

[95] ‘ ‘Anno XIV regni Theodeberti ac Theoderici, beatus Columbanus aba ad P Hibernia occeani insula progressus, primum a Theodeberto suscipitur. Demum propter confluentium ad se populorum multitudinem inde migrans, et solitariam agere vitam cupiens, ad regnum Theoderici transiit, atque in locum cui Luxovium nomen est, a prefato rege habi (67va) tare est jussus. Ad quem visitandum dum frequenter rex adveniret, ac a viro Dei cur relicto legittime coniugis matrimonio adulterinis deservisset commixtionibus argueretur, illeque ad obaudiendium ejus salutaribus monitis aurem cordis inflecteret, avia Brunechildis vipereis antiqui hostis inflammata incitamentis, adversus sanctum Colombanum commoveri cepit acrius’1 : Jonas, Vita Columbani, Acta sanctorum ordinis sancti Benedicti, II, 30. ‘Sed sanctus vir illius malicie obviam ire parans, ad eam Bruchariacho villa commorantem properat. Cui regina cum nepotibus suis Theoderici filiis occurrens, orabat ut regiam prolem benediceret. At ille ait nequaquam illos regalia sceptra suscepturos, eo quod de lupanaribus emerserint. Regina indignata pueros precepit abire, et ipsa post paululum est secuta. Viro autem Domini ad propria regredi festinante, et regie aule limen pede tangente, subito fragore totius mota est domus fabrica, sed nefandissime mulieris mens non est commota, immo majori iracundie igne succensa’2 : Jonas, Vita Columbani, Acta sanctorum ordinis sancti Benedicti, II, 31 ‘Verebatur enim quod omni extorris dignitate pelleretur a regno, si rex posthabitis meretriciis delinimentis alicujus regalis femine potiretur conjugio’3 : Jonas, Vita Columbani, Acta sanctorum ordinis sancti Benedicti, II, 31. ‘Interdixit igitur egressum vel regressum a monasterio tam sancto viro quam fratribus cum eo manentibus, precipiens suis optimatibus vicina cenobio loca incolentibus ne quempiam exire permitterent, vel progressum hospicio susciperent. Denuo vir sanctus, ut eam a tanta moneret desistere (67vb) pertinacia, ad palacium perrexit. Eo forte die, Theodericus cum avia sua in Spinsia residebat villa, nunciaturque ei hominem Dei pro foribus stare nec in hisdem edibus hospitare velle. Tunc rex iram Domini sibi imminere veritus, melius dixit esse virum Dei oportunis subsidiis honorare, quam Domini ex servorum ejus offensa ad iracundiam provocare. Jussit ergo regio cultu queque erant victui necessaria parari, et Domini famulo per ministros proprios deferri. Quod dum illi maturato implessent, beatus Colombanus, severo ut erat vultu respiciens eos, inquirit quid sibi ista velint. Dictum ab eis est alimenta esse in suos suorumque usus a rege directa. Quibus ille :« Non, inquit, teste scriptura, accepta sunt Deo impiorum munera . Itaque non oportet ejus servos suscipere que ipse probatur odire. » Post hec verba, vasa cuncta in frustra disrupta, vinum ac sicera solo fusa, ceteraque separatim sunt dispersa. Pavefacti regis ministri ad regem reversi, rei geste ordinem promunt. Rex nimio terrore perculsus diluculo cum avia ad virum Dei properat. Precantur de commissis veniam, pollicentur in reliquum actuum suorum emendationem’4 : Jonas, Vita Columbani, Acta sanctorum ordinis sancti Benedicti, II, 32. “His pacatus promissis ad monasterium rediit”5 = Jonas, Vita Columbani, Acta sanctorum ordinis sancti Benedicti, II, 32. ‘Verum hec pollicitatio nullius efficacis protulit fructum operis. Nam Theodericus in ceno luxurie ut ante consueverat est obversatus’6 : Jonas, Vita Columbani, Acta sanctorum ordinis sancti Benedicti, II, 32, ‘et Brunechildis animus, semel nequicia imbutus, a persecutione beati viri nequaquam est [f68a] (68a) immutatus quin eo usque processit spiritus immanitatis ferox’7 : Jonas, Vita Columbani, Acta sanctorum ordinis sancti Benedicti, II, 33, ‘ut nepoti suaderet sanctum Dei in opido Vesuntionum exitio relegari’8 : Jonas, Vita Columbani, Acta sanctorum ordinis sancti Benedicti, II, 34, indeque reversum, usque ad maris Britannici litora deduci, ut transmeato freto numquam de cetero Galliarum reviseret arva. Cumque vir Domini secundum sui propositum animi deliberasset ad patrium solum nullo modo regredi, per regnum Theodeberti ad Italiam transiens, cenobium quod Bobium dicitur construxit, plenusque sanctitatis ac dierum migravit ad Dominum. ’9 : Fredegarius, Chronicae, IV, 36

[96] Anno XV regni sui, Theodebertus aliqua sibi de fratris Theoderici possessionibus adjungere parans, eum in se excitavit. Verumptamen provido prudentium consilio virorum electus est locus, Saloissa cognomen, ut fratres, ad destinatum cum paucis sed Francie primoribus convenientes, que pacis essent eligerent. Ibi Theodericus cum decem milibus tantum viris, Theodebertus vero cum magna Austrasiorum affuit manu, bello etiam, si frater petita abnueret, turbare pacem volens. Theodericus tante multitudinis contemplatione perterritus, que ille cupiebat, quamvis non sponte, concessit. Conventus fratrum hujusmodi fuit, ut Alesatio et Sugitensia Alesatio effugientem se R ; P Omis , Turonensi quoque ac Campanensi comitatu Theodericus cederet, et ad Theodebertum jus omnium horum transiret. Inde cum gratia, sed simulata, discessum est ; ac se invicem salutantes, uterque ad sua sunt regna regressi.

[97] (68b) His diebus Alamanni, Veneticorum fines ingressi, Ultrajuranos, Cambeleno et Herpino ducibus, sibi obsistere conatos, acie superant ac usque ad refugia montium persecuti prosternunt. De hinc, nullo inquietante, Juranum saltum pervagantur, cedibus ac incendiis cuncta per que transibant replentes. Captivisque plurimis abductis, cum spoliis et ingenti preda redierunt ad propria.

[98] ‘Theodericus, acceptas injurias ulcisci desiderans, cum suis tractabat quo pacto fratrem opprimeret. Eo anno Theodebertus Bilechildem, quam Brunechildis a mercatoribus emptam eo quod foret forma egregia illi dederat conjugem, interemit, puellam Theudechildem nomine sibi accipiens in uxorem. Theodericus, ut prefati sumus, Theodebertum infestis insectans odiis, ad Clotharium mittit qui velut ex persona sua dicerent :« Contumeliis a fratre affectusa affectus R ; effectus P , reddere ei que meretur cogito, si te illi auxilio non affuturum cognovero. Quapropter rogo te quietum manere, nil adjumenti illi ferre te pollicens. Si victor evasero, regnumque cum vita ab eo auferre quivero, ducatum Denteleni , quod ipse tibi iniuste sublatum retinet, tue remitto potestati »’1 : Fredegarius, Chronicae, IV, 37. ‘Huic pactioni assenciente Clothario, Theodericus, anno septimo decimo regni sui mense maio, universos dicionis sue ad bella promptissimos Lingonis coadunari precipiens, ac per Vernona castrum tum temporis edificari ceptum iter faciens, [f68] (68va) Tullo devenit. Ibi obvium habens Theodebertum cum supplemento milicie Austrasiorum, non dubitavit conserere manum. In campania namque Tullensi adversus fratrem congressus, exercitum ejus graviter attrivit. Evasit tamen Theodebertus et fugiens de prelio per Mettensem urbem saltumque Vosagum, Colonie civitatis receptacula petiit. Theodericus fratrem persequi e vestigio festinans, beatum Leunisium, Magontiacensem antistitem, obvium habuit, a quo hujusmodi monita percepit : « Inchoatis, inquit, insiste, et ad perfectum juvante Deo istius attinges operis. Rustica refert fabula, lupum catulos suos ad predam ducentem, eos ad se in monte vocasse, taliaque mandata dedisse : Neminem, ait, que vobis, filii, expediant per alienos querere scitote, nisi per paucos qui ex vestro sunt genere. Unde vos moneo suscepta non deserere munia, et victui investigare necessaria. » His suggestionibus Theodericus haut segnis executor paruit, precipue sciens eum sue favere utilitati, et Theodeberti stultitie adversari. Transitaque Ardenna, Tulbiacum usque accessit. Theodebertus interea, qui fugam paraverat, distulit. Nam Saxones ceterasque superioris Germanie gentes in sui solatium sollicitatas bello in supranominato opponit loco. Certatum est acriter, quoad Theodebertus restitit. Renitebatur enim, quamvis exercitus ejus more peccorum obtruncaretur. Ubi vero ipse, pondus prelii pati non valens, fuga sibi (68vb) consuluit, aversi sunt omnes qui constiterant pugnaturi. Quorum maxima pars incerto fuge dispersa extinguitur, residui Coloniam versus cum rege festinanter properant. In prima pugne congressione, tanta utriusque partis animositate concursum est, ut cadavera interfectorum pre multitudine conprimentium se populorum non valencia ad terram ruere, quemadmodum equis insederant, una cum vivis circumferrentur. At postquam phalans victa hostibus terga nudavit sua, viarum stratta vel etiam silvarum devia corporibus mortuorum sunt repleta. Theoderico, ubi factum est indicium Theodebertum evasisse, incentivum accelerandi itineris accessit, ut conficiendi belli impendium putaret, si dux et populus bello promptior interficeretur’2 : Fredegarius, Chronicae, IV, 38. ‘Adveniens itaque cum suis, Ribuariorum finibus sese immersit, occurrencia queque devastans vel exurens. Cujus terre incole ad eum venere precatum ne ob unius culpam discidium pararet eis, quos suos fore sciret jure victoris. Quibus ille : « Non, inquit, vobis, sed Theodeberto interitus paratur ; cujus caput si meam promereri vultis graciam, vos necesse est auferre, aut ipsum vivum vinctumque ad me perducere ». Illi regiam Colonie introgressi, Theodeberto taliter locuti sunt : « Sic, inquiunt, mandat Theodericus frater tuus : « Si, ait, recipere meruero thesauros paternos quos Theodebertus adhuc injuste retinet pervasos, proprias festinus [f69] (69a) repedabo ad domos. Ideo te hortamur, domine rex, ut portione que ei debetur reddita, nostra eum non sinas infestare domicilia. » His Theodebertus dictis credulus ac pro vero prolata arbitratus, quo regalis continebatur gaza pariter cum ipsis est ingressus. Eo igitur perscrutante quid fratri oportunius sine sui dampno posset restituere, unus e circumstantibus evaginatum gladium cervici ejus illidens caput abstulit, ac per muros Colonie circumtulitb Hic occiditur Theodebertus, qui regnavit XVII annis P Dans la marge . Quod cernens Theodericus, ipsa confestim urbe potitus, regias invasit opes. Et primates civitatis in suac R Omis ; invasa P sibi verba jurare compellens, dum in basilica Sancti Gereonis sacramenta exigeret, visum illi fuit quendam pugno suo se in latus percussisse. Et conversus ad suos : « Observated observare P , ait, ad ostia, ne quis irrumpat, eo quod ignorem quis horum Ribuariorum perjurio obnoxiorum me vulnerare conatus sit ». Observantibus autem eis, a cubiculariis veste remota latus regis inspectum nullumque vulnus est inventum. Solummodo signum quoddam apparuit purpureum, quod ego reor cite mortis indicium. Compositis ex sententia rebus, inde cum multis spoliis progressus, secum adduxit filios fratris sui cum filia, que specie nitebat decora. Dum Mettis advenisset, repperit aviam suam Brunechildem inibi obviam sibi venisse. Que Theodeberti filios sine mora neci tradidit. Et minorem quidem natu, Me (69b) roveum nomine, in albis adhuc positum, lapidi illisum, innocentem coegit exalare spiritum’3 : Liber Historiae Francorum, 38.

Regnavit itaque Theodebertus annis XVII. Quidam vero auctores scripserunte scripser. R abrégé ; scripserit P ‘Theodebertum post illam Theoderici victoriam suamque erumpnam Rhenum transisse et [T]heodericum, capta Colonia, Bertarium, cubicularium suum, ad comprehendendum eum misisse. A quo comprehensus atque ad Theodericum perductus indumentisque regiis exutus, Cabilono dicitur exilio fuisse relegatus. Ob recompensationem quoque tam preclari operis, Bertarius equum ejus cum statuaf P Omis ; stratura Aimoin d'après Fredeg (estratura) regia fertur a Theoderico percepisse’4 : Fredegarius, Chronicae, IV, 38.

[99] ‘Clotharius juxta pactum quod cum Theoderico eo quo supra retulimus modo pepigerat, ducatum Denteleni suo restituit dominio. Unde Theod[er]icus, cernens Austrasiorum sibi parere regnum, indignatione nimia permotus, Clothario per legatos mandat ut se de memorato ducatu removeat. Quod ni efficiat, se ad vindicandam illate contumelie injuriam quibus posset non defuturum modis’1 : Fredegarius, Chronicae, IV, 38.

[100] ‘Interea duma Theodericus P add. XVIe Mettis moraretur, amore filie fratris Theodeberti quam a Colonia captivaverat estuare cepit. Quam dum sibi copulare vellet, ab avia ne hoc faceret prohibebatur. Cui ille : « Et quid, ait, incurram offensionis si illam uxorem duxero ? » Ad hec Brunechildis : « Non, inquit, est fas fratre progenitam te habere conjugem ». Ad hec Theodericus ut audivit felle [f69v] (69va) commoto, tali ei respondit modo : « Nonne tu, Deo odibilis cunctisque invisa bonis, michi dixeras eum fratrem non esse meum ? Ut quid imposuisti michi tam grave onus fratricidii ? » Et evaginato ense, voluit eam percutere. Que a circumstantibus erepta ac manibus domo elapsa, mortis quidem evasit discrimen, sed nepoti dolos vindicare paravit temeritate femineaa Theodericus rex veneno moritur qui regnavit XVIII annis P Dans la marge . Nam egredienti e balneo, per manus ministrorum pecunia corruptorum, veneni porrexit poculum. Quo hausto, inpoenitens scelerum que gesserat, vite sortitus est terminum quam criminibus fedaverat’1 : Liber Historiae Francorum, 39. Tradunt vero memorati scriptores ‘eum apud prefatam urbem Mettensem, dum contra Clotharium expeditionem agere meditaretur, dissinterie morbo interisse octavo decimo regni sui anno’2 : Fredegarius, Chronicae, IV, 39.

Explicit liber III.

a gesta P. b acceptum fero Aimoin. c enim Aimoin. a latitudinem 548 Aimoin. b Visurgis Aimoin. c amnem Aimoin. d effectis Aimoin, R. a appellant Volgae Aimoin. b Rauriacorum Aimoin. c se flectit Aimoin, R. d Mutilaeque Aimoin. e accipiunt R ; accipiunt 1 P ; capiunt Aimoin. f infirmas Aimoin. a ei P, R. b expulsis P, R. a sticadas P add. interlin. m. main. a atque R, P. b altissimo R ; atque altissimo 1 P. c ad P. d ipsam orbis Aimoin. e Aquitannia P av. corr. f Quid Austria. Quid Neustria. P en manchette R (postérieur ?). g verbis P. h Julius Cesar lib. 6 Commentariorum P marg. m. main - De la main de J. Du Breul. a Julius Caesar l. 6 Commentariorum P add. J. du Breul. b privatisque constituunt P marg. ; Et si quod est admissum facinus, si caedes facta, se di hereditate, de finibus controversia est, iidem discernunt, praemia poenasque constituunt. Aimoin ; R, P Omis. a abactos R, P. b non nisi P ; nisi Aimoin. a vel extitit P en marge. a Vide Gregorium Turonensem. P marge m. XVe. b ire parata. Nec morati : obviata P marge sup. a modo dicitur Lotharingia P en marge, main XVe siècle. a P XIII av.grattage. a Rugie P marg. m. XVIe s. a hec R, P. b Gothis P ; Gothis « Non, inquiant, dimittetur Theodoricus, nisi se purgaverit objectis criminibus ». Placuit sermo principi cunctoque senatui. Mittitur Tolomeus cum aliis legatis, hec nuntiaturus Gothis Aimoin. c cautiorem R ; cautionem P. a Engoulesme P marg. m. post. XVe-XVIe. b eo P en marge main post. a P, R Omis. b IIII surmonté d'un trait , transcrit en marge ad quatuor milia main XIVe s P Lop. c dominium R ; dominum P. d regi ausus P, R. a ferende Aimoin. b aliquod P. c profere Aimoin. a inquam Aimoin. b domino P av. corr. même main. c ac jussi R ; ac si jus P corr. marg. XVIe s. a Rodais P marg. m. post. a a summo vertice Aimoin. b Ragnachacharius P. a Lantonis Aimoin ; Chastiau Landon P marg. XVe s. P. a Aimoin Omis. b Aimoin Omis. b deputatur Aimoin. a Super cujus tumulum a sancto, ut fertur, Remigio hoc descriptum est epitaphium : P. a cives R corr. à deux reprises en marge, XVIe s., P. b rumina R corrigé à deux reprises en marge XVIe s., P. c fragrantem P corr. tardive. d domini P av. corr. main du texte. b P Omis. a initiis Aimoin. a diviso R ; divisio P. a Aimoin Omis. b minime ratione movemini P ; miseratione non movemini Aimoin. a commotus Aimoin. b Chlomiro P av. corr. interlin. XVe s. c febricitantes R ; fabricitantes P. d ductor R, P. e conferre Aimoin. f collegit in arma Aimoin. g consilia versare Aimoin. h forro P. i Interficitur Chlodomirus rex P Manchette rubriquée. a ni P ajouté dans l'interligne. b cum Aimoin. c professus R ; profusus P. a Hinc P ; huic Aimoin. b parricidalis R ; parcidalis P. c Christum P ; Christo Aimoin. d om. Aimoin. e pueri P, R. f sex videlicet milia P ; videlicet sex millibus Aimoin. a Aimoin Omis. b Aimoin Omis. g omnes Aimoin. a eorum P ; ejus Aimoin. a partem R ; patrem P. b decernere R, P. c repellunt Aimoin. d patebat P. e que nunc dicitur sancte Genovefe P add. mard. XVe s. f novem Aimoin. g urbem Aimoin. h fiscum Aimoin. i O Aregesile R ; ea Regisile P. j oculis Aimoin. k patebat Aimoin. l amita Aimoin, R. a obviam Aimoin. b fossam Aimoin. c caede Aimoin. d gravius certamen Aimoin. e transierent R av. corr., i exponct., P. f domcilia R, P. a submurmurabat Aimoin. b syro Aimoin. c francam Aimoin ; franci\i/am R. d syra Aimoin. e aliquod Aimoin. f eodem Aimoin. g alerentur Aimoin. h Comme dans Aimoin, Le ch. 11 est placé ici P. i patruum R ; paternum P. a urbis Aimoin. b audistis R av. corr., s exponctué ; auditis P. c dicto Aimoin. d inquam Aimoin ; inquit R. e aliter R, P. f preparans P. g prun\i/ R ; primi P. h P Omis ; Vae mihi Greg. Tur., Aimoin. i libertati P, R. a partui P. b P Omis. c quidem Aimoin. d malum P. e P Omis. f ut qui R, P. g P Omis ; pariter Aimoin. a toto P avant corr. b ac si P ; quasi Aimoin. a suspectam habens Aimoin ; sousptancie P note marg. IVe-XVe s. b it. orta ins. Aimoin. c militibus P. d eum dum P. e si quid R ; si quit P. a audiens P. b tradedere P. c Wigitis R, P. a vigilaverint P. b fratrum R ; fratrem P. c fecimus P. a Aimoin Omis. a decerneretur P. b R, P Omis. c circumeundo Aimoin. d custores P. e idem R, P. a Theodus Aimoin. b Vide in Cronicis Sancti Germani ista : quamecclesiam, quomodo et quo instinctu etc, atque qui preesset inibi Deo famulantibus P en marge, main XVe s. c Observa quod ubicumque in hujus operis marginibus legis : Vide Chronica Sancti Germani, indicat hic aliqua praetermissa quae predictum monasterium spectabant. Ea autem habentur in Aimoino, alias Annonio, impresso a Joanne Parvo et Badio typographis P de la main de Du Breul. a degente R, P. b gratanti Aimoin. c celebrabatur Aimoin. d celibem R, P. e tam innumeris tamque Aimoin ; tamen innumeris P. f promeruisse Aimoin. g circumamictus Aimoin. h relatorum P. i ob P. j sede note P. a Vintharith Aimoin ; Vultarith R. b sua P. c circumvenientus P. a Osearus P. a sacraria Aimoin. b Obiit Thodebaldus rex qui regnavit septem annis P en manchette. c De Ingunde quidem Aimoin. a St. e Aimoin. a Aimoin Omis ; parentes P. b cum P. a transiere Aimoin. a P Omis. b P Omis. b Nota in Cronicis sancti Germani verbum de Childeberto. BNF lat. 12711 f. 32 en marge, main XVe s. a P Omis. a Conabum Aimoin. b Chramnus fuisse P ; Chramno favisse Aimoin. c Conabo Aimoin. d dessicere R, P. e fuffusus P. f nequiunt P. g dederant R ; P a. corr. h exere P. i patrem R, P. j Nonne P. k parpercule R ; particule P. l ille Aimoin. a add. marg. sup. XVe s. : Modo dicitur Sclavonia P. a P Omis. b promonuit P. c imperatorem R av. corr. ; imperatore R apr. corr. ; imperator P. d R, P Omis. e quidem P. f P, R Omis. g solique Aimoin. h R, P Omis. a Hostiensi R, P. b Hesperiam P. c Sicilie et his R, P. a R Omis ; Turino P. a brachia R, P. a Obiit Clotharius rex qui regnavit L annis, relinquens regnum IIII^or filiis, Chereberto, Guntranno, Chilperico, Sigiberto P en manchette. b perpetua Aimoin. c in quem R, P. a Par erreur le chapitre est reporté s38 P. b deturbavere Aimoin. c majoribus R ; moribus P. d responsis P ; responsi Aimoin. e internitionem Aimoin ; interventionem P. a correptus R, P. a P Omis. a furare R, P. b ciborum P. a Childericum R, P. b ferre P. c morte R, P. d transitus P. e sic P. a a P. b suadei P. c id P. d triumphantis P. e feris P. a tenduant P. b Souabian P en marge, main XIV-XVe s. a idem R, P. a Dei R ; Deo P. b sper P. a senatum R, P. b Narsen P ; R lecture douteuse. c Pannonis R lecture douteuse, P. d Sed, ut...est P en marge. a congrego P. b copulerunt R, P. c fortuitu R, P. a agens Aimoin. b attribuit R av. corr ; attribuit corr. marg. vit P. c propria R, P. d largiris P. e ad P répété. f Torcanum P av. corr. g R, P Omis. h Hic occiditur Sigebertus rex qui regnavit XIII annis P en manchette. a legeneis R e exponctué ; lugeneis P. b tabilis P. a Nota de Sancto Germano in cronica sancti Germani P en marge m. XVe s. a sagaciter P ; fagaciter Aimoin. b thesauris P av. corr. a vel Chilpericus R add. interl. même main, P add. interl. même main. b duci Merovei R add. interl. même main ; duc Merovei P add. interl. même main. a Regum R ; regnum P. a profanes P. b exanimen R, P. a de accusatione Pretextati Rothomagensis episcopi P f. 43 add. marge sup. XIVe-XVe s. a serres marg. P = ceire, fève, traduction de cicer P. b dice P. a cesset P. b militia P. c flagitarent R ; flagarent P. a adolante (?) R ; adulante P. a inmisso\s/ R ; in capite pissos P. b interpellarentur P. c Episcopus Aimoin, R. a thomus universusque R ; Thomus versusque P. b cotidie cotidie P. c eam R, P. d ab eo P. e flaminis P. f penitentia Fredegondis P marge sup., main XVe s., encre pâle. a nullius Aimoin. a millia solidorum Aimoin. b se commisere Aimoin ; secum misere R. a excitata Aimoin. b Ingundem Aimoin. c flectere P. d legatos ad Aimoin. e P Omis. a Cum jus P. b campiendus R, P. c instrictis P. d purum Aimoin, R. e conversantem Aimoin. f VII^to P. g civitate R, P. h Mostra P en marge, XIVe s. a dierum cum R, P. b illi cum Aimoin. c largitus Aimoin. d sunt P add. interl., même main. a heresis sabelliana P en marge, XVe s. b heresim Aimoin. c R tilde décalé ; fatentur P. d ut sibi suadebat R, P. e R P add. interliné. f quod , ac the, ph Aimoin. a retois P marge XVe s. b marmore variavit musivo Aimoin. a accusatio Gregorii Turonici P R en marge sup., XVe s. b cooperantem Aimoin. c multos Aimoin, R. d viderent R, P. e fratri nostro Aimoin. f Pictavis R add. interlin. g mater puelle que solebat cubare cum Clodoveo P en interligne, R en interligne. h urereretur P avant correction par exponctuation. a R, P Omis. a Novientum Aimoin. b nominatam R, P. c luctantem contra se Aimoin. a qui P. b exclusiis P avant correction par exponctuation. c aperient R, P. d irratus Aimoin. e basilicae Aimoin. f Aquensi R, P. g Maurus P avant correction par exponctuation. h visum P. i Mostra P en marge (XIVe s.). a et et P redoublé. b conjungi R ; conjugi P. c non longo post tempore Aimoin. a illa R, P. a dominum P. a R, P Omis. a federis quod inierant causa Aimoin. b recenseat sua Aimoin. c quem R ; quam P. d aggressus Aimoin. e oculi viderant Aimoin. a labente tibia R, P. b reddidit Aimoin. c Hisp. per legatos Aimoin. d revocaverunt dicentes R, P. a fornasse P. a prosequeris P. b P, R Omis. c rigor R, P. d quibus R, P. f opem Aimoin. g R, P Omis. a eam Aimoin. b autem P add. interlin. même main. a Contra episcopum Rutenensem a Francis positum P add. marg. main XVe. s. b nota verbum regium P add. marg. XVe s. a illuc Aimoin. b reliquos Aimoin. a uxor Chilperico P add. inter. b auscuta R, P. c perfuturum P. d homicid(i)e P 'i' exponctué. e Hic interficitur Childericus P en manchette. f arrepis P. h Fuit vero Chilpericus gale deditus, cujus Deus venter erat Aimoin. i pessime conditiones Chilperici P marge main postér. j scanton P ; scazon Aimoin. k honor Aimoin, R. l prius R, P. a elapsus Aimoin. b Avennionem Aimoin. c mancipantur R, P. d Mira P note marg. m. XVe. a Aquitania P En marge main XVe s. b Miracula sancti Martini P En manchette. c principatur P. d R, P Omis. e R, P Omis. f crudelissime P ; crudelissimi Aimoin. g legator P. h R, P Omis. i accepta P. a se P. a Parisiaci P. a Fredegundi R, P. b Olericum P ; clericum Aimoin, Gr. Tours. c luceret R c exponctué, P. a commoto P. b sacræ Aimoin. c afflixit P. d cicidit R, P. e contingerent Aimoin. f mea cum viso quadrat quoque tuo Aimoin. g P Omis. h qua R, P. i ecclesia Aimoin. j perpendebat Aimoin. k repperiri R, P. l faterer Aimoin. m adversarium Aimoin, R ; aniversarium P. n aliud Aimoin. o revisam Aimoin. p I. inventum os preciosi martiris ausu temerario percussum c Aimoin. q Claudio Aimoin. s Ille a P ; Ibi Aimoin. t P, R Omis ; in hedis R. u Aimoin Omis. v ordinem R av. corr., P av. corr. a Tunc Aimoin. b consederunt Aimoin. a precelli P. b Aimoin, R Omis. c eis R. d videlicet qui Aimoin. e captos cum P ; emptos Aimoin. f rejectis R ; rejectos P. a Illis Aimoin. b Aimoin Omis. d secedere P. e mulorumque P apr. corr. ; multorum R, P av. corr. f Nota vindictam contra invasores ecclesie P En marge, d'une main du XVIe siècle. g Aimoin Omis. h quidam Aimoin. i silicernium Aimoin. j virium expone Aimoin. k merita lues Aimoin. l proximis Aimoin. m se Aimoin. n familiarite P. o amiciis P. p mortem Aimoin. q censses P. r insuperque Aimoin. s Connestable P En marge, d'une main du XVe siècle. t subrudiendos P. u preacusatis R. v parietes Aimoin. w obsederant Aimoin. x facientes mire magnitudinis fascem Aimoin. y opportunus P. z expectans P. aa Waddonem Aimoin. bb ceteris Aimoin. cc ipsi cunctis P. dd dederant P. ee iri impetratum Aimoin. ff spondetur R, P. gg usus consiliis Aimoin. hh hic R, P. ii Aimoin Omis. jj Aimoin Omis. kk fulgori Aimoin. ll tua P. mm minimina P. nn ultor P apr. corr. ; cultor R, P av. corr. oo velox vindex Aimoin. pp R Omis. qq loricaque Aimoin. rr amiciebatur R ; amittebatur P. ss suffragari Aimoin. tt occumbentibus R ; procumbentibus P. uu confixusque Aimoin. vv eum assecutus abstulit Aimoin. a Tolosam Aimoin ; Tollose R av. corr. b reveheret Aimoin, R. c regineque Aimoin. a exhiberi Aimoin. b uxori Aimoin. c xenia Aimoin. a Aimoin Omis. a pentilencia P. b perculit R ; protulit P. c sui R ; sue P. d isdem R, P. e sive P ; ac Aimoin. f operum bonorum P ; bonorum operum Aimoin. a domnulo Aimoin. b Vicesimo autem septimo, Leudegisilus Aimoin. c ab eodem Gontranno Aimoin. d apparuit in coelo Aimoin. e Quoque Aimoin. f perfectum R ; P Omis. g Rechatedo P. h esse Aimoin. i regni sui Aimoin. j et Aimoin. a Setacechingus Aimoin, R. b quoque ac Aimoin. c Bertefredus Aimoin ; ac hretefredus R. d regi Aimoin. e Garibaldum Aimoin. f Tassilo Aimoin. g patrata P ; parta Aimoin. h Garibaldus Aimoin. i Herminigildi P ; Hermenegildi Aimoin. a Beppelenus Aimoin. b interfecti R ; interfecta P. a Theodefredus Aimoin. b Authari R ; Autharii P. c idem P ; iidem Aimoin. d R Omis ; Autharii P. e Autharii P. f R Omis ; Autharii P. g nunciarent R, P. h amice qu. Aimoin. i P Omis ; eum Aimoin. a et Ago Aimoin. b elegit R ; eligit P. c nec P ; ne Aimoin. a biit Guntrannus rex qui regnavit XXXIII annis P en manchette. b Macelli P. c modus psallendi in monasterio Agaunensis et nostro P note marg. XVe-XVIe s. d celebratus, necnon in Aimoin. a Aimoin Omis. e festivis R ; P Omis. f crebas P. g idque Aimoin. h nepoti suo Aimoin. a Wintrionem duces Aimoin. b agant Aimoin. c puerum pre se g. Aimoin. d R Omis ; que P. e immatura R ; P Omis. f sequimini me Aimoin. g regna P. h insidebat Aimoin. i accederet P. j R, P Omis. k R Omis ; quem P. l sero Aimoin ; R Omis. m proximi saltus opportuna Aimoin. n aberrassent Aimoin. o parta Aimoin. p Suessionas Aimoin. a suscepisset Burgundiae Childebertus Aimoin. b Varnis Aimoin ; R Omis. c supremum exitio Aimoin. d quod Aimoin. e P Omis ; Bilitionis Aimoin. f P Omis ; urbem venientes Aimoin. g adjutorio Aimoin. h venisse Aimoin. i Agnello Tridentino Aimoin. j laborabat Aimoin. k clausisset urbem, aeris Aimoin ; urbem aeris contineret R ; P Omis. l infirmatus intemperantia ad propria rediit Aimoin. a Obiit Childebertus rex, qui regnavit XXIII annis, cui successerunt duo filii sui Theodebertus et Theodericus P Main identique au texte, en manchette. b Angelis P. a Evuin Aimoin. a regem Austrasiorum P add. interl. même main. b regem Burgundionum, P add. interl. même main. c Lutophao Aimoin. a putruelem P. a P Omis ; decertant Aimoin. b promovent P. a R Omis ; ditate P. b His diebus (f. 70a) defuncto Subilione cenobii Sancti Vincentii abbate, Desiderius ei successit in regimine supprimé par va...cat et barré R. a R Omis ; truncatis P. b R Omis ; Wolsus P. a ad P. a Alesatio effugientem se R ; P Omis. a affectus R ; effectus P. b Hic occiditur Theodebertus, qui regnavit XVII annis P Dans la marge. c R Omis ; invasa P. d observare P. e scripser. R abrégé ; scripserit P. f P Omis ; stratura Aimoin d'après Fredeg (estratura). a Theodericus P add. XVIe. a Theodericus rex veneno moritur qui regnavit XVIII annis P Dans la marge.

1 a. corr.

1 marg. m. main.

1 : Terentius, Heautontimorumenos, praef

1 = Caesar, Bellum gallicum, IV, 10

1 = Caesar, Bellum gallicum, VI, 24, 2 et sq. et VI, 25

1 = Caesar, Bellum gallicum, VI, 21

1 = Orosius, Historiarum adversum Paganos, I, 2, 68-68

1 = Caesar, Bellum gallicum, I, 1, 1-2

1 = Caesar, Bellum gallicum, VI, 13, 1-14, 20

1 = Caesar, Bellum gallicum, IV, 5, 2

1 : Liber Historiae Francorum, 1, p. 241

1 : Liber Historiae Francorum, 1,2, p.242

1 : Fredegarius, Chronicae, III, 2, p. 93

1 : Liber Historiae Francorum, 3-4, p. 243-244

1 : Liber Historiae Francorum, 4, p. 244

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, II, 8 (9) : Fredegarius, Chronicae, III, 8, p. 95 : Liber Historiae Francorum, 5, p. 245

1 Virgilius, Aeneis, II, 369

1 : Liber Historiae Francorum, 6, p. 247-248 : Fredegarius, Chronicae, III, 11, p. 55 : Gregorius Turonensis, Historiae, II, 12

1 : Liber Historiae Francorum, 7, p. 249-250 : Gregorius Turonensis, Historiae, II, 12

1 : Fredegarius, Chronicae, II, 56, p. 77

1 : Paulus Diaconus, Historia Romana, XV, 4 , p. 209

1 : Liber Pontificalis, LIII, 76-77 (t. I, p. 260)

1 : Fredegarius, Chronicae, III, 13-14, p. 98, l. 8 -16

1 : Liber Historiae Francorum, 11

1 : Liber Historiae Francorum, 12

1 : Hincmar, Vita Remigii, c. 12 : Liber Historiae Francorum, 14

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, I, 31, p. 77 l. 5-8 : Liber Historiae Francorum, 14

1 : Vita de S. Euspicio confessore in monasterio Miciacensi circa Aureliam in Gallia, p. 72-77

1 : Vita sancti Fursei abbatis latiniacensis, c.6, 9 : Beda, Historia ecclesiastica gentis Anglorum, III, 19

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, II, 28 : Fredegarius, Chronicae, III, 17 (plutôt) : Liber Historiae Francorum, 11

1 : Fredegarius, Chronicae, II, 58

1 Ps., 17, 40-41

1 : Liber Historiae Francorum, 17

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, II, 41

1 : Vita Severini abbatis Acaunensis, I, 7

1 : Liber Historiae Francorum, 16

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 1 : Fredegarius, Chronicae, III, 29 : Liber Historiae Francorum, 19

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 3 : Fredegarius, Chronicae, III, 30-31 : Liber Historiae Francorum, 19

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 6 : Fredegarius, Chronicae, III, 33 : Liber Historiae Francorum, 20

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 5 : Fredegarius, Chronicae, III, 33 : Liber Historiae Francorum, 20

1 Ps., 98, 4

1 1 Cor., 7, 14

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 6

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 10 : Liber Historiae Francorum, 23 : Vita s. Chrotild., 9

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 4

1 = Vita sancti Hilarionis. Vite dei Santi del III al VI secolo, 4, 1975 (éd. A. A. R. Bastiaensen), p. 102

1 : Fredegarius, Chronicae, III, Cap. 37

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 18

1 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, I, 7

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 23

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 24, p. 123, l. 10-12

1 : Fredegarius, Chronicae, III, 62 : MGH, p. 86, l. 17-23

1 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, I, 26

1 : Liber Historiae Francorum, 25, p. 282, l. 14-16

1 : Liber Historiae Francorum, 26, p. 283-284

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, II, 30, p. 126 : Fredegarius, Chronicae, III, 42, p. 105

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, II, 32 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, II, 2, p. 72-73

1 : Odo Cluniacensis, Serm., II, p. 727,(2, A)

1 : Liber Pontificalis, LXI, 162, t. I, p. 260

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 19, p. 120

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 1, p. 135 : Fredegarius, Chronicae, III, 46, p. 106

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 36, p. 131

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 2, p. 136 (assez loin)

1 : Liber Historiae Francorum, 28, p. 286-287

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 17, p. 150

1 : Liber Historiae Francorum, 28, p. 287-288 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 20, p. 153-154

1 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, I, 22 (assez loin)

1 : Liber Pontificalis, LXI, p. 296, l. 15-19

1 : Liber Pontificalis, II, 2 et 3

1 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, I, 23

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 12

1 : Fredegarius, Chronicae, III, 55

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 22, p. 154-155

1 : Liber Historiae Francorum, 30-31, p. 290-291

1 : Fredegarius, Chronicae, III, 57, p. 108, l. 24-29

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 28, p. 160-161 : Liber Historiae Francorum, 31, p. 291-292

1 : Fredegarius, Chronicae, III, 68, p. 111

1 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, I, 25, p. 62 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 40, p. 171-172

1 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, I, 25-26, p. 63-64

1 : Fredegarius, Chronicae, III, 65, p. 110 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, II, 5, p. 75

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 29, p. 161-162 : Fredegarius, Chronicae, III, 61, p. 109-110

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 47, p. 184 : Liber Historiae Francorum, 32, p. 294

1 : Fredegarius, Chronicae, III, p. 172, l. 26-30 : Liber Historiae Francorum, fin 32 - 33, p. 297

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 2, p. 195 : Fredegarius, Chronicae, III, 74, p. 113, l. 11 : Liber Historiae Francorum, 33, p. 297-298

1 : Fredegarius, Chronicae, III, 75, p. 113: simple mention de la mort de saint Germain : Liber Historiae Francorum, 33, p. 299

1 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, II, 29, p. 89

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 16 : Fredegarius, Chronicae, III, 77

1 : Fredegarius, Chronicae, III, 78

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 14, p. 210-212

1 Par., 28, 5-6

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 24-25 : Fredegarius, Chronicae, III, 80

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 26

1 Ezech., 3, 18

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 18, p. 220-223 : Grandes chroniques de France, version française, III, 8

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 17 : Fredegarius, Chronicae, IV, 7 : Grandes chroniques de France, III, 7

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 24, p. 230

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 32, p. 237

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 36

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 28

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 33

1 = Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, III, 15

1 = Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, III, 16

1 = Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, III, 17

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 38

1 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, III, 20

1 : Fredegarius, Chronicae, III, 88

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 44

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 45

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 47

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 17 fin

1 Gen., 32, 26

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 11

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 17

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 19

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 22

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 31

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 35 : Fredegarius, Chronicae, III, 90

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 36

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 41

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 38

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 45 : Fredegarius, Chronicae, III, 93 : Liber Historiae Francorum, 35

1 : Liber Historiae Francorum, 35

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 4

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 9 / 10

1 : Fredegarius, Chronicae, III, 89

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 12

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 15

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 16

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 18

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 21

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 33, p. 313

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, 34, p. 314

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 35, p. 315

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 39

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 40

1 = Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, III, 23

1 : Fredegarius, Chronicae, IV, 4

1 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 8

1 : Fredegarius, Chronicae, IV, 10

1 Ps., 21, 19

1 : Fredegarius, Chronicae, IV, 13

1 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, : MGH, III, 35

1 : Fredegarius, Chronicae, IV, 14

1 : Fredegarius, Chronicae, IV, 13

1 = Fredegarius, Chronicae, IV, 15

1 = Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, IV, 1

1 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, IV, 11

1 : Fredegarius, Chronicae, IV, 17

1 : Liber Historiae Francorum, 37

1 : Fredegarius, Chronicae, IV, 20

1 : Fredegarius, Chronicae, IV, 22

1 : Fredegarius, Chronicae, IV, 24

1 : Fredegarius, Chronicae, IV, 27

1 : Fredegarius, Chronicae, IV, 28

1 : Fredegarius, Chronicae, IV, 30

1 : Jonas, Vita Columbani, Acta sanctorum ordinis sancti Benedicti, II, 30

1 : Fredegarius, Chronicae, IV, 37

1 : Fredegarius, Chronicae, IV, 38

1 : Liber Historiae Francorum, 39

2 = Caesar, Bellum gallicum, VI, 26

2 = Caesar, Bellum gallicum, VI, 21

2 = Caesar, Bellum gallicum, I, 1, 3.

2 = Orosius, Historiarum adversum Paganos, III, 22, 15

2 Virgilius, Aeneis, VI, 853

2 : Fredegarius, Chronicae, III, 3, p. 93 : Gregorius Turonensis, Historiae, 2, 8 (9)

2 : Liber Historiae Francorum, 5, p. 245

2 : Liber Historiae Francorum, p. 246

2 : Liber Historiae Francorum, 7, p. 248 : Gregorius Turonensis, Historiae, II, 12

2 Ovidius, Metamorphoses, 7, 663

2 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, I, 19, p. 64-65

2 : Fredegarius, Chronicae, II, 57, p. 79, l. 10-12

2 Mach, 3, 32

2 Ps., 144, 13

2 : Liber Historiae Francorum, 11

2 : Hincmar, Vita Remigii, c. 12

2 : Hincmar, Vita Remigii, c. 12, 13 : Liber Historiae Francorum, depuis bellumque, 15

2 : Fredegarius, Chronicae, III, 21

2 : Gregorius Turonensis, Historiae, II, 37

2 : Fredegarius, Chronicae, III, 22-23

2 : Vita Genovefe, I, 11, 9

2 : Gregorius Turonensis, Historiae, II, 43 : Fredegarius, Chronicae, III, 28 : Liber Historiae Francorum, 19

2 : Fredegarius, Chronicae, III, 29

2 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 5 : Fredegarius, Chronicae, III, 33

2 Pro. 20, 8

2 Eccli., 2, 11-12

2 : Fredegarius, Chronicae, III, 36

2 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 8 : Liber Historiae Francorum, 22

2 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 7

2 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 15

2 Ovidius, Metamorphoses, II, 774 : "Ingemuit vultumque ima ad suspiria duxit."

2 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, I, 10-11

2 Lucanus, Phars., II, 389 : Justitie cultor, rigidi servator honesti.

2 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 24, p. 123, l. 19 à p. 124, l.2

2 cf J. Gruter, Florilegii magni seu Polyantheae, 1624, p. 929, Jambica.

2 : Liber Pontificalis, : MGH, p. 142 et 143

2 : Liber Historiae Francorum, 25, p. 282, l. 21-25

2 : Liber Historiae Francorum, 26, p. 284

2 : Gregorius Magnus, Vita S. Benedicti, XXXVII, p. 202 (A)

2 : Liber Pontificalis, LXI, 162, t. I, p. 260

2 : Fredegarius, Chronicae, III, 45, p. 106

2 : Liber Historiae Francorum, 27, p. 286

2 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 16, p. 148-149

2 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 20, p. 153, l. 3-6

2 : Liber Pontificalis, LXI, p. 298, l. 12-14 (assez loin)

2 : Liber Pontificalis, p. 297, l. 5-9 (assez loin), p. 298

2 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 19

2 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 21

2 : Fredegarius, Chronicae, II, 60, p. 84, l. 2-14

2 = BNF lat. 12711, f. 36

2 : Fredegarius, Chronicae, III, 59, p. 109, l. 13

2 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 28, p. 161, l. 5-12

2 : Liber Historiae Francorum, 31, p. 292- 293

2 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, I, 25, p.63

2 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, II, 11, p. 79

2 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 48, p. 184-185

2 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 3, p. 196 : Fredegarius, Chronicae, III, 74, p. 113, l. 13-14 : Liber Historiae Francorum, 33, p. 198

2 : Venantius Fortunatus, Vita Germani episcopi Parisiensis, XII, 43-45, ed. Krusch p. 14, l. 14-42

2 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, II, 27, p. 87

2 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 17 : Fredegarius, Chronicae, III, 77

2 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 18, p. 216-223

2 Ps., 72, 18

2 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 18, p. 216-220 : Grandes chroniques de France, version française, III, 8

2 Prov., 26, 11 : Sicut canis, qui revertitur ad vomitum suum

2 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 25, p. 231

2 Hebr., 12,6

2 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 41

2 = Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, III, 21

2 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 1

2 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 46

2 : Gregorius Turonensis, Historiae, V 47,49

2 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 50

2 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 5

2 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 13

2 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 23 et 27 : Fredegarius, Chronicae, III, 88

2 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 33 : Fredegarius, Chronicae, III, 90

2 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 23

2 Act. Apost., 8, 18

2 : Liber Historiae Francorum, 35

2 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 8

2 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 13

2 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 19

2 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 35, p. 315

2 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 41

2 = Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, III, 24

2 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 5

2 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, IV, 7

2 : Fredegarius, Chronicae, IV, 11

2 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, III, 34

2 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, IV, 5

2 = Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, IV, 10

2 = Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, IV, 1

2 : Fredegarius, Chronicae, IV, 17

2 : Fredegarius, Chronicae, IV, 21

2 = Fredegarius, Chronicae, IV, 26

2 = Fredegarius, Chronicae, IV, 28

2 : Fredegarius, Chronicae, IV, 29

2 : Fredegarius, Chronicae, IV, 31

2 : Jonas, Vita Columbani, Acta sanctorum ordinis sancti Benedicti, II, 31

2 : Fredegarius, Chronicae, IV, 38

2 : Fredegarius, Chronicae, IV, 39

3 = Caesar, Bellum gallicum, VI, 27

3 = Caesar, Bellum gallicum, VI, 22

3 : Caesar, Bellum gallicum, I, 1, 1 : Plinius secundus, Naturalis Historia, IV, 17

3 = Caesar, Bellum gallicum, I, 2, 5

3 = Sallustius, Bellum Jugurthinum, CXIV, 1

3 Rom., 1,25

3 : Fredegarius, Chronicae, , III, 3, p. 03-94 : Gregorius Turonensis, Historiae, II, 9

3 : Liber Historiae Francorum, 7, p. 248-249

3 Virgilius, Aeneis, 1, 149

3 : Paulus Diaconus, Historia Romana, XV, 8-9, p. 210-211

3 : Fredegarius, Chronicae, II, 57, p. 78-79

3 : Gregorius Magnus, Dialogi, IV, 42, 1-4 (n^o 165, p. 150-153)

3 : Liber Historiae Francorum, 9, p. 251, l. 8-10

3 : Hincmar, Vita Remigii, c. 12

3 : Liber Historiae Francorum, 14

3 : Hincmar, Vita Remigii, c.15

3 : Gregorius Turonensis, Historiae, II, 40 : Fredegarius, Chronicae, III, 25

3 : Venantius Fortunatus, Vita Germani episcopi Parisiensis, I, 3

3 : Liber Pontificalis, LV : Gesta Theodorici regis, 18

3 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 6 : Fredegarius, Chronicae, III, 33-35 : Liber Historiae Francorum, 20

3 : Fredegarius, Chronicae, II, 62

3 Eccli., 2, 11-12

3 : Fredegarius, Chronicae, III, 41

3 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 7 : Fredegarius, Chronicae, III, 32

3 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 18 : "Satius mihi enim est, si ad regnum non ereguntur, mortuos eos videre quam tonsus."

3 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, I, 14

3 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 23

3 : Fredegarius, Chronicae, III, 62 : MGH, p. 86, l. 24-25

3 : Liber Pontificalis, LX, p. 290, l. 1-3

3 : Liber Historiae Francorum, 25, p. 282, l. 17-21

3 : Liber Historiae Francorum, 23, p. 279

3 : Faustus, Vita S. Mauri, III, 16 (Acta SS, p. 324)

3 : Fredegarius, Chronicae, III, 45, p. 106

3 : Fredegarius, Chronicae, III, 51

3 Is., 5, 5

3 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 20, p. 152, l. 8-11

3 : Liber Pontificalis, p. 299 (très résumé)

3 Virgilius, Aeneis, VI. ??

3 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 23, p. 155-156 : Liber Historiae Francorum, 30, p. 289-290

3 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, I, 25, p. 62

3 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 47, p. 184

3 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 14, p. 207, l. 11-14 : Fredegarius, Chronicae, III, 74, p. 113, l. 14-15 : Liber Historiae Francorum, 33, p. 297-298

3 : Venantius Fortunatus, Vita Germani episcopi Parisiensis, XXI, 65-66, ed. Krusch, p. 16, l. 13-16

3 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, III, 3-4, p. 94

3 : Fredegarius, Chronicae, III, 78

3 Prov., 30,17

3 Mat., 26, 2

3 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 20 : Grandes chroniques de France, III, 10

3 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 29 et 31, p. 234-236

3 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 34 : Liber Historiae Francorum, 34

3 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 41

3 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 38 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, III, 21

3 : Fredegarius, Chronicae, III, 86

3 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 32

3 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 1

3 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 8

3 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 21

3 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 34

3 : Fredegarius, Chronicae, III, 90

3 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 39

3 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 46 : Liber Historiae Francorum, 35

3 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 46

3 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 10

3 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 14

3 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 20

3 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 29

3 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 35, p. 315 - 316

3 : Gregorius Turonensis, Historiae, X, 1

3 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 5

3 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, III, 30

3 : Fredegarius, Chronicae, IV, 11

3 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, III, 35

3 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, IV, 17

3 = Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, III, 31 , avec omissions et réécriture de 'iterato viginti duces' à 'Langobardorum gentem', de 'In Tridentino' à 'ducti captivi' et de 'laborat. Cumque' à 'rediit ad propria' = Gregorius Turonensis, Historiae, X, 2

3 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, IV, 30

3 : Fredegarius, Chronicae, IV, 28

3 : Fredegarius, Chronicae, IV, 32

3 : Jonas, Vita Columbani, Acta sanctorum ordinis sancti Benedicti, II, 31

3 : Liber Historiae Francorum, 38

4 = Caesar, Bellum gallicum, VI, 28

4 = Caesar, Bellum gallicum, VI, 23-24

4 : Caesar, Bellum gallicum, V, 53, 2

4 = Paulinus Mediolanensis, Vita Ambrosii, Paulinus Mediolanensis, Vita B. Ambrosii, PL 14, 30D, col. 39

4 : Fredegarius, Chronicae, III, 12, p. 97

4 : Titus Livius, Hist. Rom., XXX, 45

4 : Fredegarius, Chronicae, III, 15-16, p. 98-99

4 : Fredegarius, Chronicae, ,III, 19, p. 100-101

4 : Gesta Theodorici regis, 2 : Hincmar, Vita Remigii, 20

4 : Gregorius Turonensis, Historiae, II, 43 : Fredegarius, Chronicae, III, 28 : Liber Historiae Francorum, 19

4 : Liber Pontificalis, LV : Paulus Diaconus, Historia Romana, XVI, 10 : Gesta Theodorici regis, 18

4 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 6 : Fredegarius, Chronicae, III, 35 : Liber Historiae Francorum, 21

4 : Fredegarius, Chronicae, II, 62

4 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 10 : Liber Historiae Francorum, 23

4 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 18

4 = Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, I, 18

4 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 24

4 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, : MGH, I, p. 163, l. 24 et p. 164, l. 1-2

4 : Liber Pontificalis, LX, p. 290, l. 6

4 : Liber Historiae Francorum, 25, p. 282, l. 25-27 et p. 283, l. 4-24

4 = Gregorius Magnus, Vita S. Benedicti, XXXVII, p. 202 (B)

4 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 9, p. 141 : Fredegarius, Chronicae, 49, p. 106

4 1 Thes., 5, 3

4 : Liber Historiae Francorum, 28, p. 287 : Addition = BNF lat. 12711, f. 32

4 : Fredegarius, Chronicae, III, 58, p. 109, l. 1-8

4 = Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, I, 25, p. 62-63

4 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 30, p. 162 : Fredegarius, Chronicae, III, 70-71, p. 111-112 pour tout [12]

4 : Liber Historiae Francorum, 33, p. 299

4 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, III, 9

4 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 14, p. 209-210

4 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 14, p. 212

4 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 41

4 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, III, 22

4 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 4

4 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 48

4 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 14

4 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 41 : Fredegarius, Chronicae, III, 91

4 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 44

4 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 36, p. 316

4 : Gregorius Turonensis, Historiae, X, 1

4 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 5

4 : Fredegarius, Chronicae, IV, 8

4 : Fredegarius, Chronicae, IV, 12

4 = Fredegarius, Chronicae, IV, 13

4 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, IV, 31

4 : Jonas, Vita Columbani, Acta sanctorum ordinis sancti Benedicti, II, 32

4 : Fredegarius, Chronicae, IV, 38

5 : Plinius secundus, Naturalis Historia, IV, 18.

5 : Fredegarius, Chronicae, III, 7, p.94

5 : Cicero, Pro Sestio, 58

5 : Fredegarius, Chronicae, III, 15-16, p. 98-99

5 : Liber Historiae Francorum, 12

5 : Liber Pontificalis, LV

5 Virgilius, Aeneis,

5 : Fredegarius, Chronicae, III,36

5 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 20

5 = Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, I, 19

5 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, I, 20

5 : Liber Pontificalis, LX, p. 290, l. 10-14

5 : Venantius Fortunatus, Vita Germani episcopi Parisiensis, : MGH, Passiones vitaeque sanctorum aevi merovingici, t. VII, p. 380, l. 15-16 et p. 381, l. 1-13. =BNF lat. 12711 f. 28

5 : Faustus, Vita S. Mauri, V, 30, 31, 32 (Acta SS, p. 326-327)

5 = Gregorius Turonensis, Historiae, III, 37, p. 132

5 Mat., VII, 26

5 Augustinus Hipponensis, De civitate Dei, XVIII, 23

5 Jn., 3, 11

5 Dans Paul Diacre : deditus [contemptor pauperum, senatorum spoliator. Cui tanta fuit cupiditatis rabies]

5 : Fredegarius, Chronicae, III, 78

5 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 34

5 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, III, 21

5 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 49

5 : Gregorius Turonensis, Historiae, VI, 21

5 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 2

5 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 36, p. 316

5 : Gregorius Turonensis, Historiae, X, 1

5 : Fredegarius, Chronicae, IV, 6

5 = Jonas, Vita Columbani, Acta sanctorum ordinis sancti Benedicti, II, 32

6 : Caesar, Bellum gallicum, I, 32, 2

6 : Cicero, De Officiis, III, 99-100

6 : Liber Historiae Francorum, 10 : Hincmar, Vita Remigii, c. 11

6 : Liber Pontificalis, LV : Paulus Diaconus, Historia Romana, XVI, 9

6 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 6 : Liber Historiae Francorum, 21

6 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 14

6 = Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, I, 20

6 : Liber Pontificalis, LX, p. 290, l. 16

6 = Odo Cluniacensis, Serm., III, p. 723 (2, C)

6 : Fredegarius, Chronicae, III, 49

6 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 16, p.149-150

6 : Fredegarius, Chronicae, III, 59, p. 109, l. 9-17

6 Paul Diacre : congereret. [Quem etiam ferunt in heresim Pelagianam dilapsum]

6 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 22-23 : Fredegarius, Chronicae, III, 80

6 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 35 : Liber Historiae Francorum, III, 82

6 = Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, III, 22

6 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 38

6 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 39 : Fredegarius, Chronicae, III, 84

6 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 4

6 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 36, p. 316

6 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, III, 25

6 : Fredegarius, Chronicae, IV, 6

6 : Jonas, Vita Columbani, Acta sanctorum ordinis sancti Benedicti, II, 32

7 = Caesar, Bellum gallicum, I, 1, 6

7 Mach, 6, 22

7 = Paulus Diaconus, Historia Romana, XVI, 10

7 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, I, 20

7 : Liber Pontificalis, LX, p. 290, l. 17 à p. 291, l. 1

7 = Odo Cluniacensis, Serm., III, p. 727 (1, B)

7 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 9, p. 141

7 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 51, p. 189, l. 9-13 : Fredegarius, Chronicae, III, 72, p. 112, l. 30-31: il ne mentionne que l'ensevelissement à Soissons : Liber Historiae Francorum, 32, p. 296

7 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 41

7 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 36, p. 317

7 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 7

7 : Jonas, Vita Columbani, Acta sanctorum ordinis sancti Benedicti, II, 33

8 : Plinius secundus, Naturalis Historia, IV, 17

8 Mach, 6, 22

8 : Gregorius Magnus, Dialogi, IV, 31, 2-3 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, XVI, 10

8 = Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, I, 20

8 : Liber Pontificalis, LX, p. 291, l. 6-7

8 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, I, 26, p. 64 : Odo Cluniacensis, Serm., III, p. 727 (1, D)

8 : Liber Historiae Francorum, 27, p. 285-286 : Gregorius Turonensis, Historiae, IV, 3, p. 136

8 = Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, III, 12

8 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 42

8 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 37, p. 317

8 : Jonas, Vita Columbani, Acta sanctorum ordinis sancti Benedicti, II, 34

9 = Caesar, Bellum gallicum, I, 1, 7

9 : Fredegarius, Chronicae, II, 57, p. 79-82, l. 10

9 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 31 : Gesta Theodorici regis, 13 : Paulus Diaconus, Historia Romana, XV, 20

9 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, I, 21 (abrégé avec erreurs)

9 : Liber Pontificalis, LX, p. 291, l. 6-7

9 : Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, III, 12

9 Job, XXIX, 16

9 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 37, p. 317

9 : Fredegarius, Chronicae, IV, 36

10 : Plinius secundus, Naturalis Historia, IV, 18

10 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 21

10 : Liber Pontificalis, LX, p. 291, l. 8-9

10 = Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, III, 13

10 : Gregorius Turonensis, Historiae, V, 43

10 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 38, p. 318

11 : Gregorius Turonensis, Historiae, III, 22

11 : Liber Pontificalis, LX, p. 291, l. 12-13

11 = Paulus Diaconus, Historia Langobardorum, III, 12 in fine

11 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 38, p. 318

12 : Liber Pontificalis, LX, p. 292, l. 1

12 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 38, p. 318 - 319

13 : Liber Pontificalis, LX, p. 292, l. 1-13

13 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 38

14 : Liber Pontificalis, LX, p. 292, l. 13-14

14 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 38

15 : Liber Pontificalis, LX, p. 292, l. 17 à p. 293, l. 3

15 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 39

16 : Liber Pontificalis, LX, p. 293, l. 6

16 : Gregorius Turonensis, Historiae, VII, 39

17 : Liber Pontificalis, LX, p. 293, l. 7

18 : Liber Pontificalis, LXI, p. 296, l. 2-5

Chroniques latines de Saint-Denis.

Édition électronique du manuscrit BnF latin 5925.