École des chartes » ELEC » Cartulaires d'Île-de-France » Notre-Dame de Chartres » Tome deuxième » v. 1280

Hæ sunt minutæ costumæ ad episcopum Carnotensem pertinentes1.

  • B Bibl. mun. de Chartres, 5/c 34: Livre rouge, p. 317.
  • C Bibl. mun. de Chartres, 5/c 35: Livre blanc, fol. 169 r°.
  • D Bibl. nat. de France, carton 43: Livre noir, fol. 6 et 7.
  • a E. de Lépinois, Histoire de Chartres, tome I, p. 497.
  • b Cartulaire de Notre-Dame de Chartres, éd. Eugène de Lépinois et Lucien Merlet, Chartres, 1862.
D'après b.

« In primis dominus episcopus Carnotensis habet et habere debet de quolibet miliare sepiarum venditarum Carnoti, ii denarios, tam a civibus quam ab extraneis.

Item a mercatoribus extra venientibus, causa emendi eas, similiter duos denarios pro quolibet miliare.

Item a quolibet miliare transeunti per villam, duos denarios, de pedagio.

Item a quolibet centum moruarum salsatarum, ii denarios, dum tamen adducatur in quadriga, de costuma.

Item a quolibet centum congrorum, ii denarios, de costuma.

Item a quolibet centum arumucellorum, ii denarios, de costuma.

Item a quolibet salmone frisco et salsato, per pecias vendito, i denarium, et ii denarios, si integre vendatur.

Item a quolibet sommario piscium aque dulcis, unum denarium.

Item a quolibet celerino asportandi pisces aque dulcis, pictam.

Item a quolibet summario asportatarum piscium maris, i denarium.

Item a quolibet miliare alectium salsatorum, venditorum Carnoti, iii pictas.

Item ab emptore revendente alectia, iii pictas de miliare.

Item a quolibet veniente ad villam pro piscibus emendis et ducendis Bonevalle, Castriduno, Aurelianis, seu quocumque alio loco, i denarium de summa.

Item a quolibet miliare de maquerellis friscis, i denarium.

Item a quolibet miliare alectium friscorum, i denarium.

Item a quolibet miliare maquerellorum salsatorum, i denarium.

Item pro transitu maquerellorum friscorum et salsatorum, i denarium pro quolibet miliare.

Item pro qualibet summa alosarum et salmonum, ii denarios, pro transitu.

Item pro quolibet centum de graspoiz, ii denarios.

Quelibet uxor vel carnifex vendens allectia die sabbati, i pictam.

Quilibet carnifex vendens Carnoti carnes die dominica, i pictam.

Pro quolibet centum ferri, i denarium a venditore, et a quolibet emente portanda extra villam, i denarium.

Pro quolibet centum cepi venditi Carnoti, i denarium nisi carnifex vendiderit, et ab emptore similiter, i denarium nisi carnifex fuerit.

Pro quolibet centum uncti venditi, i denarium.

Pro quolibet centum cere, ii denarios a venditoribus.

Item ab emptoribus, dum tamen dictam ceram revendaverint, ii denarios.

A quolibet centum de pice, iii pictas.

A mercatore eam ducente, pro transitu, iii pictas pro quolibet centum.

De quolibet centum canabi, i denarium.

De quolibet quarterio lane vendite in mercato, obolum, nisi habeat defensorem.

De quolibet emptore agniculorum, dum tamen emerit ultra xii denarios, obolum pro qualibet emptione.

A quolibet cordario et a quolibet chanpvaterio venientibus ad vendendum ad mercatum, i pictam, qualibet vice.

A quolibet vendente culcitram et pulvinar, pro qualibet culcitra et pulvinari, unum denarium.

Ab emptore similiter, unum denarium, nisi habeat defensorem.

A quolibet mercatore extraneo, asportante pellicias ad vendendum, pro quolibet garnamento vendito, i obolum.

A quolibet mercatore extraneo, asportante telas ad vendendum, pro qualibet pecia vendita, pictam.

A quolibet burgensi, asportante telas suas ad vendendum, tam in mercato quam in nundina, pro qualibet pecia vendita, pictam.

A qualibet venditrice telarum, in mercato vel in nundinis, qualibet die mercati vel nundinarum, pictam.

A quolibet panno lamo vendito super lapides, tam in mercato quam in nundinis, i obolum, nisi habeat defensorem.

A quolibet mercatore emptore, i obolum, nisi defensorem habeat, pro quolibet panno et pro qualibet pecia, a quacumque patria sit et ubicumque emerit.

Item similiter, a quolibet vendente pannos, nisi habeat defensorem, obolum.

Item a quolibet mercatore, emente per villam, et a burgensibus, in domo ipsorum, obolum, de qualibet pecia panni.

Item, a quolibet panno intemerato, tam in mercato quam in nundinis, obolum, si non habet mercator defensorem.

A quolibet vestimento de pellibus salvasine, duos denarios.

A quolibet bacone vendito, vel uncto vendito, pictam, nisi habeat defensorem.

A qualibet venditrice pomorum, pirarum et aliorum fructuum quorumcumque, pictam, qualibet die .

Pro qualibet quadrigata panis, veniente ad mercatum vel ad nundinas, i denarium, qualibet die qua venerit.

Pro qualibet summa panis, qualibet vice qua venerit, obolum, a quocumque loco adducetur.

A qualibet quadrigata de egruno, i denarium, in mercato et nundina.

A qualibet venditrice super terram, pictam.

A quolibet corvoiserio, vendente in mercato et nundina, qualibet vice, pictam.

A quolibet summario de porellis et oleribus, pictam.

A quolibet talliatore corei, pictam, qualibet vice talliaverit, die sabbati vel die nundinarum.

A quolibet mercerio, pro tribus diebus sabbati, pictam.

A quolibet venditore falcium, seu falces vendente, valorem medietatis cujusdam falcis, quolibet anno.

Pro qualibet platea cucufaris, in mercato, , obolum census ; item, , obolum census.

Item, pro qualibet archa seu stallo pellipariorum, , obolum census, et, , obolum similiter census.

Pro qualibet lapide seu stallo de magnis halis, et pro quolibet stallo vel lapide, ubicumque sit, , i denarium census, et, , i denarium similiter census.

Quilibet burgensis vendens debet medietatem havagii, et quilibet alius similiter, nisi habeat defensorem, bladi, avene, fabarum, pisorum et aliorum fructuum.

Quilibet clericus, quilibet miles aut religiosus, quartam partem havagii.

Omnes homines Capituli, vendentes in mercato, in potestate Comitis, quartam partem havagii.

Omnes operatores unctarum et hucheri, quilibet ii denarios, pro fenestragio, .

Doliatores similiter quilibet ii denarios, in eodem festo, pro fenestragio.

Quicumque sit cordubernarius, vendens vel emens, i denarium, .

Quicumque sit corvoiserius, vendens calciamenta vacce, quilibet i denarium, in eadem vigilia.

A quolibet porco vel sue, transeuntibus apud Morenceias, vel in banleuga Carnoti, i pictam, in quolibet loco ubi Comes aliquid percipit, et a quolibet bove, i obolum, si non sit escornatus, et si escornatus fuerit, pictam.

Item, pro duabus bidentibus, aliis vel animalibus, obolum, pro transitu, a quacumque persona.

Quilibet caligarius, veniens ad vendendum in mercato, , unam caligam.

Quicumque adducens sal, de tribus summis dimidium rasellum.

A quolibet revendente sal, de novem summis dimidium rasellum, qui salnerius sit.

Salnerius quilibet qui vocatur vanerii, de iii summis dimidium rasellum.

A quolibet summario qui vocatur bales, transeunte, iii obolos.

A quolibet summario corde et mallie, obolum.

De qualibet giba cordee et malliee, v denarios, pro transitu.

De quolibet panno qui vocatur plet et aplet, obolum.

Draperii Castriduni, ducentes pannos suos intra villam, dimidiam costumam, scilicet vii denarios et obolum.

De qualibet summa olei transeuntis, i denarium.

De qualibet summa olei venditi in villa, ii denarios.

Quilibet veniens pro oleo emendo ad revendendum extra, i denarium.

Pro qualibet quadrigata bladi, avene, pisorum, fabarum, i denarium, nisi honerata sit in loco privilegiato.

Pro quolibet leto corei transeuntis per villam, iiii denarios.

Tanatores xiiii solidos, , item xiiii, .

Quilibet fenestrarius vendens poiz, ii denarios in anno.

De quolibet centum cere vendite ad quemlibet stallum, ii denarios quicumque sit venditor.

Quilibet talemelarius habens panem, nisi sit de loco privilegiato, pictam, qualibet die martis, et si non habet panem die martis et habet die jovis sequenti debet pictam.

Quilibet talemelarius, si habet panem qualibet die sabbati, obolum, et si non solverit die sabbati, tenetur solvere die dominica sequenti.

Quilibet fenestrarius seu soldarius, iii pictas in quindena.

Pro quolibet centum custellorum venientium ad villam, i denarium.

Pro quolibet porco vendito in mercato, venditor et emptor quilibet, pictam, nisi sint privilegiati.

Pro quolibet porco vendito per villam, pictam, ab emptore et venditore.

De quatuor albis annualibus bidens, obolum.

De qualibet capra, pictam.

De qualibet vacca vendita, venditor et emptor quilibet, pictam, nisi privilegiati.

De quolibet bove cornuto vendito, obolum, et si non est cornutus, pictam, quilibet tam venditor quam emptor.

De quolibet torello cum mentula, venditor et emptor quilibet, pictam, nisi privilegiati.

De quolibet equo vendito, tam in mercato quam in villa, emptor et venditor quilibet, i denarium, nisi privilegiati.

De equo ad arma, ii denarios, a venditore et ab emptore totidem.

De quolibet mercatore ducente equos ad arma, de quolibet ii denarios, pro transitu.

De palefredo, i denarium.

Item, dominus episcopus Carnotensis habet medietatem vendarum et cerothecarum archarum pellipariorum.

Item, de stallis et lapidibus de mercato, iiii denarios, de vendis et cerothecis.

Item, similiter medietatem vendarum platearum cucufaris.

Item, medietatem omnium rerum sitarum in circuitu rote mercati.

Item, de quolibet stallo in Burgo sito, i denarium, , vel die dominica post.

Item, eadem die, de qualibet platea tripariarum, i denarium.

Item, de quolibet dictorum stallorum et platearum, i denarium, .

De qualibet quadrigata pomorum, pirarum et aliorum quorumcumque fructuum, ubicumque inveniatur in civitate, i denarium, et etiam amigdalarum, .

Quilibet vanerius, commorans in villa, medietatem cujusdam vanni, .

Item, quilibet vanerius mercator extraneus, veniens ad villam, medietatem vanni, eodem festo, vel post, si inveniatur.

Quilibet vitrarius mercator, ii vitra de quadrigata.

Item, medietatem havagii mine currentis ad portam Guillelmi ; item, ad portam Drocensem ; item, ad portam Sparrarum ; item, in Valleya.

Item, nemo novus volens vendere cinerem clavelatam ad fenestram, hoc habet facere nec potest sine mandato toneleatoris episcopi.

Quicumque adducens balez Carnotum, debet, de qualibet quadrigata, ii balez.

Quilibet adducens potos vel cruchas Carnotum, de qualibet quadrigata, unum potum vel unam cruchiam.

Item, de quolibet pondere de abano vel de pipere, qui sit mercator, que vocatur fes, iii denarios et obolum.

Item, in furno Sancti-Johannis juxta Sanctum-Mauricium, quilibet talemelarius, iii pictas in septimana ; in quo furno nichil percipit Comes.

Item, in furno Belli-Loci monachorum, in Burgo, quilibet talemelarius, iii pictas in septimana ; in quo nichil percipit Comes.

Item, ab emptore et venditore de melle, pro qualibet summa, ii denarios ; a transeunte cum melle, i denarium de summa.

Item, de qualibet quadrigata guesdorum adductorum Carnotum a mercatore, i denarium.

Item, a qualibet quadrigata molarum, i pictam.

Item, a qualibet quadrigata cardonum, i denarium.

Item, de quolibet pondere cineris clavelate, i denarium.

In Valle-Sancti-Petri, medietatem boisselagii et totius costume, ubi nichil percipit Comes.

Item cum Comite medietatem boisselagii de porta Morardi, et de quacumque persona medietatem totius costume.

Omnes costume Vallee Sancti-Petri, xxxvi libras.

Minagium mercati, xxv libras.

Rasellum salis, xl libras.

Minutum tonleium animalium, ferri, panis, fructuum, et piscium aque dulcis, cepe, alliorum, et omnium fructuum, lx libras.

Mina porte Drocensis, x libras.

Coustuma dossagii et pannorum desuper petras, vii libras x solidos.

Mina porte Guillelmi, lx solidos.

Costuma culcitrarum, xx solidos.

Minuta costuma allectium, viii libras.

Domus Roberti de Perrin, xl solidos.

Costuma telarum, lx solidos.

Pedagium portarum, lx libras, aliquando iiiixx libras.

Coustuma lini, canabi, agniculorum, iiii libras x solidos2. »


1 Il est curieux de comparer à ces droits de menues coutumes de l'évêque, ceux appartenant au doyen, tels qu'ils sont établis dans une transaction passée, vers 1370, entre le Chapitre et Philippe de Talaru, doyen, et renouvelée au mois de septembre 1406, par Miles de Dangeul, successeur de Philippe de Talaru :

« Pour chaque cheval chargé, 1 den. ; — pour une charrette chargée, 4 den. ; — pour un chariot, 8 den. ; — pour un âne chargé, ob. ; — pour place à étau, 1 den. ; — pour chaque drap vendu pour revendre, 1 den. ; — pour couste à coussin, 1 den. ; — pour un oreiller, ob. ; — pour un tonneau de vinaigre, 6 den. ; — pour un tonneau de verjus, 6 den. ; — pour chandelle de suif ou d'oint, ob. ; — d'un vendeur de fruits, ob. ; — d'un vendeur de bouteilles et godets, ob. ; — d'un potier, 1 den. ; — d'un vendeur de verres, 1 den. ; — d'un vendeur de cuir, 1 den. ; — d'un vendeur de souliers et de housseaux neufs, 1 den. ; — d'un vendeur de sel, 1 den. ; — d'un vendeur de lard, 1 den. ; — d'un vendeur de porcs, 1 den., ob. par le vendeur, ob. par l'acheteur ; — d'un vendeur de laines, par cent, 4 den. ; — d'un vendeur de pelleteries, 1 den. ; — d'un vannier, 1 den. ; — par pièce de toile, ob. ; — d'un vendeur de seaux, 1 den. ; — d'un vendeur de faux et faucilles, 1 den. ; — d'un vendeur de tapis, 1 den. ; — d'un fripier, 1 den. ; — d'un chaussier, 1 den. ; — d'un vendeur de fromages et œufs, 1 den. ; — d'un vendeur d'écuelles d'étain ou de bois, 1 den. ; — d'un vendeur de lanternes et soufflets, ob. ; — d'un vendeur de ferraille, 1 den. ; — d'un mercier, 1 den. ; — d'un épicier, 1 den. ; — pour grosses bestes, pour chacune, 1 den., vendeur et acheteur, chacun ob. ; — pour menues bestes, les quatre, 1 den. ; — d'un vendeur de lin et chanvre, ob. ; — d'un vendeur d'oignons, 1 den. ; — d'un vendeur de harengs, 1 den. ; — de tous autres vendant autres denrées, 1 den. ou ob., selon l'estimation des choses ci-dessus, sans rien exiger de plus, sauf la coutume des chapeaux. Et pareil droit pourra prendre chacun chanoine és subgrondes et autres lieux réservés. » (Original en parchemin. Arch. dep. d'Eure-et-Loir, fonds du Chap., C, I, R, 10.)

2 Chaque seigneur avait ainsi sa pancarte des menues coutumes qui lui étaient dues. La Société Archéologique doit publier dans ses mémoires, d'après un ancien placard imprimé, la pancarte du comté de Dunois en 1733 ; les archives d'Eure-et-Loir en possèdent plusieurs manuscrites : nous citerons comme la plus ancienne celle de la seigneurie de Jouy en 1688 (série B, 405), et nous publierons celle du marquisat de Maintenon, datée de 1727, comme complètement inédite.

« Pour chaque charretée de bled, 12 den. — Pour chaque charretée de vin, 12 den. — Pour chaque cheval de marchand, 2 den. — Pour chaque charretée de bois à bâtir, 18 den. — Pour chaque charretée de bois à brûler, 12 den. — Pour chaque charretée de merrain, 2 sols 6 den. — Pour chaque charretée de meubles, 12 den. — Pour chaque charretée de sabots, 12 den. — Pour chaque coffre, cabinet, buffet ou dressoir qui ont serrure fermant à clef, 5 sols. — Pour chaque matelas, 2 sols 6 den. — Pour chaque cheval, bœuf ou vache, 2 den. — Pour chaque porc, 1 den. — Pour chaque chèvre ou bique, 5 sols (sic). — Pour chaque cent de brebis ou moutons, 5 sols 8 den. — Pour chaque cent de laine, 1 sol 8 den. — Pour chaque charretée de foin, 6 den. — Pour chaque charretée de morue ou de hareng, 2 sols 6 den. — Pour chaque charretée de bois de charron, 2 sols 6 den. — Pour chaque charretée de barils d'huile, 2 sols 6 den. — Pour chaque charretée d'eau-de-vie, 18 den. — Pour chaque charretée de fromages, 12 den. — Pour chaque charretée de veaux, 2 sols 6 den. — Pour chaque veau, 1 den. — Pour chaque charretée de beurre, 18 den. — Pour chaque somme de beurre, 2 den. — Pour chaque charretée d'œufs, 20 den. — Pour chaque charretée de fruits, 18 den. — Pour chaque somme de fruits, œufs et fromages, 2 den. — Pour chaque charretée de pruneaux, 18 den. — Pour chaque somme de pruneaux, 2 den. — Pour chaque charretée de tuiles ou briques, 20 den. — Pour chaque cheval de somme, 2 den. — Pour chaque beste asine, 2 den. — Pour chaque millier de plomb, 10 den. — Pour chaque charretée de plâtre, 1 sol 6 den. — Pour chaque charretée de toille ou linge, 1 sol. — Pour chaque charretée de fer, 2 sols 6 den. — Pour chaque charretée de pots et chaudrons, 2 sols 6 den. — Pour chaque cuir de bœuf ou vache, 2 den. — Pour chacun estail de chacun jour de marché, 12 den. — Pour l'estallage de chaque personne vendant sur la place et sous les halles chaque jour de marché, 6 den. — Pour chaque personne ayant un panier d'œufs ou beurre ou autres choses, 3 den. — Pour chaque marchand vendant à l'aune, sera tenu de prendre une aune marquée, aux deux bouts, aux armes de mon seigneur de ce marquisat, pour chacune aune, 15 den. — Pour chaque personne ayant estallage ou boutique à la foire de Saint-Mamert, le lundy de Pasques, 2 sols. — Pour chaque cabaretier vendant vin ou cidre ledit jour, 5 sols. — Pour ce qui sera passé à la balance dans la ville de Maintenon, pour cent, 8 sols 4 den. » (Archiv. d'Eure-et-Loir, série B, 338).