École des chartes » ELEC » Cartulaires d'Île-de-France » Notre-Dame de Chartres » Tome deuxième » 1297, février

« Ordinacio servicii ecclesie Carnotensis, facta anno Domini MCC nonagesimo sexto. »

  • A Original en parchemin. Arch. dép. Eure-et-Loir, RES 2 (ancienne cote : fonds du Chapitre, carton I, A, 5 bis).
  • a Cartulaire de Notre-Dame de Chartres, éd. Eugène de Lépinois et Lucien Merlet, Chartres, 1862.
D'après a.

« Ordinatum est per capitulum generale virginis quod si sit defectus ebdomadarius presbiter, diaconus vel subdiaconus, requiretur primus presbiter qui presens fuerit, diaconus vel subdiaconus post illum qui defecerit, in ordine suo, de parte sua ; et si non sit aliquis post eum, in ordine suo, qui hujusmodi velit supplere defectum, primus ex parte decani vel cantoris, in ordine deficientis, requiretur per personam majorem de Capitulo presentem, alias per ebdomadarium precedentem, ut suppleat illum defectum in ordine suo ; quod si facere noluerit, requiretur alius proximior in illo ordine, et sic de singulis ; et si non inveniatur aliquis qui velit supplere illum defectum, primus requisitus tenebitur hoc supplere, alioquin solvet totum defectum, et sic de aliis in illo ordine est statutum, hoc salvo quod primus deficiens propter hoc non relevabitur de defectu1. Et est ordinatum quod ille qui supplebit defectum presbiteri ebdomadarii, quia magis est oneratus, percipiat a Capitulo viginti solidos parisienses pro supplendo toto defectu. Subdiaconus vero, pro eo quod tenetur totam ebdomadam in propria persona facere, percipiat decem solidos parisienses. Diaconus vero, pro qualibet die qua oportebit per canonicum supplere defectum in missa et in matutinis ; percipiat duos solidos parisienses ; et in aliis diebus simplex clericus chori qui supplebit defectum euvangelii percipiat quatuor denarios a Capitulo.

» Item ordinatum est quod ille qui subrogabitur in locum deficientis, si faciat defectum, amittet totum lucrum predictum, et alio, loco ipsius, subrogando accrescet. Et si contingat quod canonicus presens faciat defectum et ipse velit supplere quod superest ad faciendum de ebdomada, admittatur, prout dictum est, ante omnes, salvo prius defectu.

» Item ordinatum est quod omnes isti defectus per matutinarium canonicum, nomine Capituli, sine remissione aliqua, levabuntur ; et de eis ordinabit Capitulum prout viderit ordinandum. Et exnunc jurare tenebitur ille qui modo est matutinarius canonicus et successor ipsius canonici in officio, in institucione eorum, quod dictos defectus sine remissione levabunt de eis, alicui non parcendo, et de eis mandato Capituli computabunt.

» Item ordinatum est de minoribus defectibus canonicorum quod per eundem matutinarium canonicum sine remissioné, modo consimili, levabuntur, et si inveniatur aliquis canonicus qui velit supplere defectum, legendo vel cantando, habebit sex denarios pro defectu.

» Item ordinatum est quod nullus beneficiarius extra ecclesiam Carnotensem distribuciones quascumque in ea percipiat, nisi sit de propria familia canonici et continue morans cum eo et sine fraude, vel totaliter residens in aliquo beneficio vel officio in ecclesia Carnotensi.

Item ordinatum est quod clericus non existens de familia canonici alicujus chori istius civitatis extra chorum ecclesie Carnotensis nichil in ecclesia Carnotensi percipiat, nisi totaliter renunciet alteri choro, cum utrique ecclesie non possit commode deservire.

Item ordinatum est quod, sicut clerici chori qui intererant Matutinis de nocte tenebantur continue antiquitus interesse in Laudibus servicii Defunctorum, quando dicebantur post Matutinas, predictas nec exire poterant usque ad finem, ita omnes clerici qui intererunt anniversariis teneantur Laudibus interesse, alioquin anniversarium suum perdant, nisi existens de familia canonici exeat cum eodem vel de mandato ipsius speciali.

Item ordinatum est quod clerici chori, quando percipient in anniversario celebrando, teneantur ad Complectorium remanere , sub pena amissionis anniversarii.

Item ordinatum est quod instituetur aliquis clericus chori a Capitulo, qui levabit defectus clericorum chori et habebit propter hoc competens salarium de defectibus predictis, jurabitque quod dictos defectus fideliter levabit, nulli parcendo, et de eis mandato Capituli computabit.

Item ordinatum est quod ille qui supplebit defectum tempestive et ydonee ante scandalum, habebit unum denarium de defectu.

Item ordinatum est quod canonici qui fundaverunt vel fundaverint perpetuos matutinarios querant, quam cicius commode et bona fide poterunt, duodecim libras annui redditus, quas pro illo vicario et Capitulo assignent, et donec sic assignaverint dictum redditum, tradere teneantur matutinario canonico pro toto anno duodecim libras, vel saltem pecuniam pro mense quolibet, in inicio mensis per ipsum matutinarium distribuendam.

Item ordinatum est quod, in institutione eorumdem matutinariorum, ipsi examinentur ex parte Capituli, et si aliqui minus ydonei inveniantur, per Capitulum expellantur. Item quod ad omnia teneantur ad que tenentur antiqui ex ordinatione ecclesie Carnotensis, et quod in sua institucione tenebuntur hoc jurare.

Item ordinatum est quod nullus curam habens animarum, ad officium Matutinarum vel aliud officium chori assumatur, quamdiu alius ydoneus valeat inveniri.

Item ordinatum est quod si aliquis matutinarius vel horarius, impeditus justo impedimento, velit pro se substituere alium, teneatur pro se presentare ebdomadarium aliquem ydoneum de hiis qui non veniunt ad Matutinas, alioquin matutinarium amittat : idem de diurnis officiis.

Item ordinatum est quod quando aliquis de matutinariis Capituli seu aliorum qui fundati sunt de novo habebit se absentare ex causa rationabili et ydonea, teneatur substituere loco sui aliquem clericum ydoneum qui non consuevit surgere ad Matutinas, qui percipiat totum salarium et emolumentum quod ipse absens fuerat percepturus. Si autem habeat impedimentum corporale, poterit sibi partem salarii retinere ; super quibus omnibus jurabit se fraudem non facere quoquomodo.

Item ordinatum est quod beneficiati capellani in ecclesia Carnotensi presentes in villa teneantur interesse in festis dupplicibus et semidupplicibus ad Missam in die, intrando antequam incipietur Kyrie eleison, et ad Vesperas, tam in vigilia quam in die, hora consueta ; et qui defecerit, pro quolibet defectu, duos denarios solvat pro pena, levandos per illum qui alios defectus clericorum levabit.

Item ordinatum est quod, quando aliquis canonicus pecierit aliquem clericum poni in choro, dictus canonicus asserat bona fide et sub fidelitate qua tenetur ecclesie quod non petit hoc, favore clerici vel alterius persone, sed quia eo indiget, ad ipsum associandum dum venerit ad ecclesiam et redierit, et quod ipsum existimat satis esse ydoneum et habilem ad lecturam et cantum, quodque ipsum habet vel habere intendit de propria familia sine fraude, et juxta hoc procurator cantoris ipsum non poterit recusare.

Item ad clericorum chori effranatam multitudinem reprimendam, procurator cantoris non poterit quemque extraneum, scilicet qui non requiretur a canonico, in choro ponere absque Capituli licencia speciali.

Item ordinatum est quod due majores persone vel duo presbiteri canonici inquirant de vita et moribus et conversacione clericorum chori et de ydoneitate eorum, et quod, prout invenerint ipsos, possint corrigere et punire, interdicendo sibi ingressum chori ad tempus, vel si meruerint totaliter expellendo.

Item quia matricularii ecclesie Carnotensis tenentur ad multa, propter que industria personarum ipsorum specialiter est electa, ordinatum est quod nullus matricularius clericus vel laicus possit se absentare ultra spacium octo dierum, sub licencia Capituli petita et obtenta.

Item quia inhonestum est et contra jura quod laici tractent, palpent vel custodiant ornamenta ecclesiastica, specialiter vestimenta ad usum divini officii deputata, ordinatum est quod matricularii clerici teneantur custodire vestimenta et alia sacra ministerio seu divino officio dedicata, ministrare et induere sacerdotem, diaconum et subdiaconum ; et quod dicta vestimenta et eciam cape de choro custodiantur per ipsos in revestiario, ita quod tam diebus feriatis quam non feriatis clerici qui debent chorum tenere, exeant cum capis de revestiario cum sacerdote, diacono et subdiacono, et in fine misse similiter redeant una cum ipsis ; alioquin dicti clerici perdant salarium misse sicut si defecissent in introitu misse.

Item ordinatum est quod matricularii laici teneantur pulsare campanas, sicut clerici matricularii antea tenebantur, quia ipsi relevati sunt ab onere custodiendi vestimenta et ebdomadarium induendi, hoc excepto quod matricularii clerici tenebuntur querere tercium pulsatorem cum duobus matriculariis laicis in decenti habitu et honesto.

Item ordinatum est quod matricularii clerici diligenter inspiciant Brevem et quod administrent librum Lectionum ubi administrari consuevit et Collectas secundum usum ecclesie Carnotensis, et si defecerint in premissis teneantur solvere sex denarios pro pena, qualibet vice qua defecerint.

Item ordinatum est quod magnus magister scolarum Carnotensium teneatur, diebus festivis et dominicis et festis , venire ad Matutinas ad auscultandum legentes et signandum , prout consuetum est ab antiquo.

Item ordinatum est quod matricularii laici teneantur pulsare campanas hora debita et cum debita melodia seu concordia, modo et spacio consueto, et similiter illi qui debent pulsare in Turre ; et si fuerit defectus in premissis, illi ad quorum officium spectat pulsacio solvent duos denarios, nomine pene, qualibet vice qua defecerint.

Item ordinatum est quod matricularius laicus de cetero ad Processionem non induet albam pro portando aquam benedictam, sed unus clericus chori quem elegerit ebdomadarius portabit aquam benedictam, et habebit duos denarios extra claustrum. Matricularius autem qui solebat aquam portare tenebitur custodire et refrenare processionem cum virga, una cum socio suo, ante et retro, ab impetu populi et tumultu.

Item ordinatum est quod calix, missale et ornamenta magni altaris nunquam administrentur ad altare posterius nisi quando canonicus celebrabit in eo.

Item ordinatum est quod ornamenta altaris sepe mundentur et nova querantur ad sufficienciam ut possint sepe mundari, et determinetur per quem querantur.

Item ordinatum est quod matricularii caveant diligenter ne aliquis accedat prope altare magnum dum missa celebratur in eo.

Item ordinatum est quod truanni, viles persone et suspecte non intrent nec remaneant inter duo altaria dum missa in eis celebratur.

Item studeant matricularii laici, virgarii et custodes ecclesie quod aliquis nisi de choro ascendat pulpitum quamdiu celebratur missa.

Item ordinatum est quod aliquis de sacristis assistat presbitero cantanti missam in missa pro hiis que fuerint facienda, et habeat oculum ad librum ne aliquid de necessariis a sacerdote obmittatur, et quod faciant teneri silencium circa altare dum presbiter cantat missam et precipue postquam incipit Secretum misse, et quod non permittant levari cortinas retro altare dum presbiter cantat Pater noster.

Item ordinatum est quod pueri chori dicant duo ex eis versiculis et Benedicamus Domino, et quod cantent in medio chori ea que cantabant extra januas ferreas ante altare.

Item leventur omnes predicti defectus ab anno citra qui poterint inveniri.

Item ordinatum est quod queratum vinum recens qualibet die ad missas et tantum quod non effundetur usque ad feces.

Item ordinatum est quod si decanus, cantor vel succentor defecerint in hiis que habent facere ratione sui officii, leventur defectus sicut ab aliis.

Item ordinatum est quod si aliquis horarius defecerit, cum amissione salarii quod exinde habere debebat, unum denarium de proprio suo solvat.

Item ordinatum est quod, et festorum sequentium, consuete enormitates cessent omnino, videlicet quod, non mutato cantu, non diversitato habitu, sollempniter servicium celebretur.

Item ordinatum est quod quilibet clericus ponendus in choro juret istam ordinacionem fideliter servare et quod in ea fraudem aliquam non committet, et si aliquem socium, clericum de choro, fraudem vel maliciam facientem, viderit vel sciverit, ebdomadario nunciabit. »


1 Cette question de la défaillance des semainiers avait déjà plus d'une fois occupé le Chapitre. Au mois d'août 1227, trois chanoines, commis et députés par le Chapitre, firent un réglement pour déterminer la manière de pourvoir à ce que la semaine des chanoines prêtres, forains et absents, qui sont in turno, fût faite et acquittée par d'autres chanoines prêtres et présents du même côté du chœur que ceux qui sont remplacés, réglement fait afin de prévenir le scandale qu'occasionnerait le refus universel de se charger de cette vacance. (Inv. du Chap., C. I, A, 4.)